Refleksler
Bul maqalada ishki siltemeler qollanılamaǵan yamasa júdá kem qollanılǵan. |
Refleksler — organizmniń oraylıq nerv sisteması arqalı ishki yaki sırtqı ortalıq faktorları tásirinen retseptorlar qozģalıwına juwap reaksiyası. Refleksdiń dúziliw mexanizmi reflektordan ibarat. Bunda retseptorlar tásirleniwdi qabıl qılıp, seziwshi (afferent) nervlarģa, olar miy orayına, oraylıq nerv sisteması qozģalısı miyden háreket organlarına uzatıwshı (efferent) nervlarģa, olardan effektorlar — múskiller, bezler hámde ishki aģzalarģa ótkizedi. Refleks aģzalar isin hám olardıń óz-ara tásirin tártipke keltiriwde (qarań Gomeostaz), organizm bir pútinligin saqlaw hámde jasaw sharayatına maslasıwda úlken áhmiyetke iye.
Refleks haqqındaģı dáslepki sáwleleniwlerdi fransuz filosofi hám tábiyattanıwshı R.Dekart alģa súrgen. XVIII ásirde refleks hám reflektor apparat tuwrısındaģı táliymatqa shvetsariyalıq A.Galler, chex Y. Proxaska, shotland Ch.Bell, fransuz F. Majandi hám basqalar óz úlesin qostı. XIX ásirdiń ekinshi yarımına kelip, reflektor (avtomatik, ıqtıyarsız), sonday-aq, ıqtıyarıy háreketler tuwrısındaģı maģlıwmatlar toplandı. I. M.Sechenov óz dóretpelerinde "ómirdegi barlıq ańlı hám ańsız aktlar pútin mazmunı menen refleks " degen edi. Bul túsinikti I.P.Pavlov joqarı nerv iskerligi tuwrısındaģı táliymattı rawajlandırdı. I.P.Pavlov barlıq reflekstiń kelip shıģıwı, mexanizmi hám biologik áhmiyetin esapqa alıp, tuwma refleksti shártsiz refleksler hám ómiri dawamında arttırılģan refleksti shártli reflekslerge ajratadı.
Refleks túrine qarap, millisekunddan bir neshe sekundqa shekem dawam etedi. Qozģalıs reflektor jerde tek bir jóneliste — afferent neyronnan efferentge qaray ótkiziledi. Bul qásiyet neyronlar ara qozģalıstı uzatıw waqtında ajralıp, sinaptik tútewin júzege keltiriwshi ximiyalıq elementler (mediatorlar)ģa baylanıslı. Refleks óz aldına keshpesten, belgili funksional hámde biologik áhmiyetke iye bolǵan quramalı reflektor aktlarģa birlesedi (Mas, awırıwdı seziw nátiyjesinde payda bolatuǵın reflektor refleks da bir múskil qıqarsa, ekinshisi bosasadı, dem hámde júrek iskerligi ózgeredi hám t.t.). Ishki aģzalar kesellikleri nátiyjesinde patologik refleks júz beriwi múmkin. Mas, ópke arteriyası ishki perdesiniń belgili dene tásirinde júrek isi toxtaydı (shátsiz patologik refleks), hawa rayı jaman waqıtta tawģa kóterilip atqanda júrek taj tamırlarında spazm júz beredi, áne sol jaģday hawa rayı jaqsı waqıtta da usı sol jerde tákirarlanıwı múmkin (shártli patologik refleks). Shártli patologik refleks tákirar tásir menen bekkkemlenbesede, uzaq waqıtqa shekem saqlanadı.