Түріктер бетінің кодын көру

{{Халық
|атауы      = Түріктер
|сурет      = 
|сурет тақырыбы      = 
|саны       = 80 млн.
|аймақ      = 
|аймақ1     = {{TUR}}
|саны1      = 65 000 000 — 70 000 000
|түсініктемелер1     = 
|аймақ2     = {{GER}}
|саны2      = 2 852 000  — 3 500 000
|түсініктемелер2     = 
|аймақ3     = {{SYR}}
|саны3      = 750  000 — 3 500 000
|түсініктемелер3     = 
|аймақ4     = {{IRQ}}
|саны4      = 500 000 — 3 000 000
|түсініктемелер4     = 
|аймақ5     = {{BUL}}
|саны5      = 588 000 — 800 000
|түсініктемелер5     = 
|аймақ6     = {{USA}}
|саны6      = 500 000
|түсініктемелер6     = 
|аймақ7     = {{FRA}}
|саны7      = 500 000
|түсініктемелер7     = 
|аймақ8     = {{GBR}}
|саны8      = 500 000
|түсініктемелер8     = 
|аймақ9     = {{NED}}
|саны9      = 400 000 - 500 000
|түсініктемелер9     = 
|аймақ10    = {{AUT}}
|саны10     =  400 000 — 500 000
|түсініктемелер10    = 
|аймақ11    = 
|саны11     = 
|түсініктемелер11    = 
|аймақ12    = 
|саны12     = 
|түсініктемелер12    = 
|аймақ13    = 
|саны13     = 
|түсініктемелер13    = 
|тілдері    = [[түрік тілі]]
|діні       = ислам дінінің сүннит тармағы
|этникалық топтары   = 
|ескертпелер  = 
}}
'''Түріктер''' (өз атауы Türkler) — Түркияның негізгі халқы. Жалпы саны, әртүрлі деректер бойынша, 80 миллион адамға тең. Түріктердің негізгі бөлігі [[Түркия]]да (60 миллионнан астам), сондай-ақ Батыс Еуропада (4 миллионнан астам), [[Болгария]]да (шамамен 1 миллион), [[Кипр]]де (350 мың), [[Солтүстік Македония]]да (80 мың), [[Аустралия]]да (240 мың), [[Грекия]]да (90 мың), [[Румыния]]да (шамамен 32 мың) тұрады.

== Тілі ==
[[Түрік тілі]] алтай тілдер отбасының түркі тобының батыс ғұн тармағының оғыз тобының оғыз-селжұқ ішкі тобының құрамына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Түрік тілінде ұ, ү әріптерімен байланысты сингармонизм ережесі жақсы сақталған. Kuruluş, Körünüş. Түрік тілінің жазуы бастапқыда [[араб жазуы]]ның модификациясы болды. XIII ғасырдағы ескі түрік тілінің ескерткіштері араб графикасында жазылған және бастапқыда шығыс түрік қарахан-ұйғыр әдеби тілінің ықпалымен ерекшеленді. Түрік әдеби тілі ХІХ ғасырдың ортасынан бастап қалыптасты.

1928 жылдан бастап К.Ататүріктің реформаторлық қызметінің арқасында латын графикасы негізінде түрік тілінің қазіргі заманғы жазуы құрылды. Түрік тілінде әзірбайжан тіліне ұқсас солтүстік-шығыс Анатолия диалектілері және Анатолияның қалған бөлігінің және шығыс Фракияның сөйленістері ерекшеленеді.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 183-бет.</ref>

== Діні ==
Дінге сенетін түріктер – [[ислам]] дінінің сүннит тармағын ұстанады<ref>ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 164-бет. ISBN 978-601-287-224-8</ref>.

== Тарихы ==
Түрік тайпалары Түркия жеріне 2 бағыттан: 1) Kіші Азияға Иран мен Кавказ сырты арқылы; 2 ) Балкан түбегіне Шығыс Еуропа арқылы келді. Негізінен түріктердің этникалық құрамы екі топтан құралды. Олардың бастысы - [[салжұқтар]] тұсында, дәлірек айтұанда 11 ғасырдың 40-жылдарынан бастап ежелгі Тұран жерінен Иран арқылы Kіші Азияға қоныс аударған түркі тайпалары, [[печенег]], [[қышпақ]] тайпалары Қара теңізден солтүстік Балкан арқылы Анадолы жеpінe өткен. Екіншісі Kіші Азияның жергілікті тұрғын халқы. Осылайша түрік этногенезінің қалыптасуына қарлық, қыпшақ, чигил, ұйғыр, құман, хазар тайпаларының, ішінара араб, курд, румын халыктарының да қатысы болған. 11 ғасырдың соңында қыпшақтардан ығысқан түрікмен және оғыз тайпалары Кіші Азияда салжұқ әулетінің басшылығымен өз мемлекетін құрды. 12 ғасырда түркі-салжұқтар Византиядан Кіші Азияны біржолата тартып алды. 1243 ж. Kiшi Азияны түркі-моңғолдар бағындырды. XIII ғасырдың соңында бұл өңірде тәуелсіз ұсақ иеліктер пайда болды. 

[[Сурет:Turkish infantryman during the War of Independence.jpg|нобай|оңға|250px|Тәуелсіздік соғысы кезіндегі түрік жаяу әскері, 1922 ж]]
XIV ғасырдың 20-30-жылдары Kіші Азияның солтүстік-батысында дербес иеліктерді бip орталыққа біріктірген Осман сұлтандығы қалыптасты. 14 ғасырдың 2-жартысында осман түріктері Шығыс Фракия, Болгария, Македонияны бағындырды. 15 ғасырдың бас кезінде Әмір Темірден жеңілгенімен көп ұзамай қайта күшейген түрік-османдар 1453 ж. Византияның орталығы - Константинопольды басып алып, Стамбул деген атпен өз астанасына айналдырды. 1450-70 ж. Сербия, Босния, Аттика, Трапезунд империясын, Қырым хандығын, Валахия мен Албанияны өзіне қаратты. 1514—17 жж. Осман сұлтандығы Месопотамияны, Сирия, Палестина. Египет, Хиджиз, 1519 ж. Алжирдің біршама бөлігін бағындырды. 16 ғасырда қуатты Осман флотына Жерорта теңіз бассейні қарады. 1540-50 ж. Эгей теңізіндегі аралдар Триполия, Алжир толығымен Осман сұлтандығының қарауына өтті. Сүлеймен сұлтан билеген кезде мемлекет өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы кезде ол Еуропа, Азия және Африка құрлықтарындағы аумақты (шамамен 8 млн км-) иеленді. Дегенмен, [[Осман сұлтандығы]] өзінің шекарасын жүз жыл бойы сақтап тұрды. Бірақ 1683 ж. Вена түбінде түрік армиясы Польша әскерлерінен жеңілді. 1684 ж. ұйымдасқан «Қасиетті лига» (Австрия, Польша, Венеция, 1686 жылдан Ресей) түріктердің билік кеңістігін тарылта бастады. Осман сұлтандығының толықтай құлау қаупі билік басындағыларды тиімді реформалар жүргізуге мәжбір етті. 1789-1807 ж. билік құрған Селим ІІІ сұлтан алғаш рет елеулі реформалар бастағанмен,  тек 1826 ж.  Махмут ІІ сұлтан тұсында жаңа әскер құрылып, қаржы, құқық, мәдениет саласында прогрестік  шаралар жүзеге  асты. Бірақ реформалар Осман сұлтандығын ыдыраудан құтқара алмады.  Арабияның едәуір бөлігі (Мекке, Мединемен қоса) [[Египет]] иелігіне көшті.  Сербия (1806) мен Грекия (1830) тәуелсіздік алып, Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейтілді.

Осындай жағдайда 1839 ж. жаңадан peформалаp  жургізіліп, ол Түркия тарихында Танзимат деген атпен елдің  қоғамдык-саяси тұрмысына ішінара өзгерістер енгізді. 19-ғасырдың соңында жас түріктер саяси күрес аренасына шықты. Негізінен офицерлер қауымына сүйенген жас түріктep 1908 ж. қарулы көтеріліс  ұйымдастырып, [[Сұлтан II - Абдулхамид хан|Абдулхамид II]] сұлтанды парламент шақыруға мәжбір етті.  Бірақ  жас турікгердің, 1-дүниежүзілік соғысқа Германияның одақтасы ретінде қатысуы олардың  бүкіл қызметін жоққа шығарды. 1918 жылдың басында ағылшындар Палестина, француздар Македония майданында түрік армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман сұлтандығының соңғы күндері болды. Ел астанасы Стамбул мен одақтастар әскері  басып алған басқа да аймақтар Антанта елдерінің уысына түсті. Мудрос уақытша бітіміне  (1918) қол қойылғаннан кейін Антантаның соғыс флоты  Қара теңізге кіріп  Мосул, Киликия, Анадолы, Измир жері басқыншылардың табанында қалды.  Елде  ұлт-азаттық  қозғалыс күшейді.  Түрік зиялылары,  әcipecе, әскери элита өкілдері ел тәуелсіздігі мен тұтастығы үшін  күресті өз қолдарына алды. Оларды түрік патриоты [[Мұстафа Кемал Ататүрік]] басқарды. 1920 ж. Анкараға шақырылған Түркияның,  ұлы  ұлттык мәжілісі  өзін елдегі бірден-бір заңды өкімет органы ретіндс жариялап, 1921—22 ж. шет ел басқыншыларынан бүкіл Анадолы жерін азат етті. 1923 ж. Түркия Республика болып жарияланды.

== Мәдениеті ==
[[Сурет:Turkish dancer.jpg|нобай|оңға|200px|Ұлттық киімдегі түрік қызы]]
Ерлер киімі – аулары кең [[шалбар]] (дон), ішіне тігілген [[көйлек]] (гёмлек), кең [[белдік]] (кушак), қысқа жеңсіз [[күрте]] (ёлек) және күрте (хырқа). Әйелдер ұзын көйлек (энтари), сыртынан түймесіз желетке (энтари) киген, басына орамал таққан. 

Халық арасында күнделікті киімдерінде еуропалық киім киген көптеген адамдарды кездестіруге болады, кейбіреулері ислам дәстүрлерін ұстанады, ұлттық костюмдер киеді. Негізгі гардероб элементтері - пиджак, галстук, жейделер.

Түрік асханасы ет тағамдарына толы. Түріктер тәттілерді жақсы көреді, тағамдарына көкөністерді көп қосады. Ең жиі қолданылатын майлар - зәйтүн және сары май. Таңғы асқа көп көңіл бөледі. Тағам міндетті түрде [[кофе]]мен бірге жүреді, ал тағамның өзі швед үстелі түрінде ұсынылады. Таңғы ас жаңа піскен көкөністердің, ірімшіктердің көптеген түрлерін, зәйтүндерді, бал, тауық жұмыртқаларын қамтиды. Түркияда қуырылған жұмыртқалар сары маймен дайындалады, оған [[қызыл бұрыш]], [[шұжық]] қосылады. Шұжықтар негізінен күркетауық, сиыр, тауық етінен дайындалады. Кейде балдың орнына жидек пайдаланылады. Соңында таңғы ас жаңа піскен нан ұсынылады. Бірінші тағам еуропалық тағамдардан өте ерекшеленеді, дәстүрлі түрік сорпалары көбінесе пюре болып табылады. Сиыр, қой, бұзау еті кең таралған. Көшелерде сатылатын қой етінен жасалған кәуаптарды жиі кездестіруге болады. Палау түрік асханасының ұлттық тағамы болып қала береді. Оған әдетте зәйтүн майы, азырақ сары май қосылады. [[Балық]], теңіз өнімдері көп кездеседі. Тәтті өнімдерден түрік лукумы танымал. Деликатес қант шәрбатынан жасалған, оған раушан жапырақтары, пісте, жержаңғақ, кокос жаңғағы қосылған. Тағы бір тәттілердің түрі, бал сиропынан жасалған дәмді тағам- пахлава.<ref>Евгений Форов. Турки — удивительный во всех отношениях народ. https://travelask.ru/articles/turki-udivitelnyy-vo-vseh-otnosheniyah-narod</ref>

Түріктің музыкалық фольклоры түркі тектес халықтардың ұлттық саз өнерімен үндес. Түркияда кеманча, ребап, тамбур, уд, ковар, зурна, дэф, т.б. музыкалық аспаптар кең тараған.

== Қазақстандағы түріктер ==
Қазақстандағы түрік диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
*18 456 (1970),
*25 820 (1979),
*49 475 (1989),
*75 933 (1999),
*103 049 (2013) адам болды.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{Азия халықтары}}

[[Санат:Түркі этникалық топтары]]
[[Санат:Германия этникалық топтары]]
[[Санат:Грекия халықтары]]
[[Санат:Кипр халықтары]]
[[Санат:Нидерланд халықтары]]
[[Санат:Румыния этникалық топтары]]
[[Санат:Түркия этникалық топтары]]
[[Санат:Франция халықтары]]
[[Санат:Түріктер]]
[[Санат:Жерорта теңізі тарихы]]
[[Санат:Таяу Шығыс этникалық топтары]]
[[Санат:Македония халықтары]]