Коми-пермяктар

Коми-пермяктар (өзд.атауы-Коми, Комяс) — Ресейде тұратын фин-угор тобының халқы. 1920 жылдарға дейін өздерін пермдіктер деп атады. Қазіргі уақытта коми-пермяктар этнонимі қолданылады. 2010 жылы олардың саны 95 мың адамды құрады. Олар Пермь облысында – 81,1 мың адам, Түмен облысында – 2,6 мың адам, Киров облысында – 0,4 мың адам (2010, халық санағы) тұрады.

Автоэтнонимі (өз аты)

Коми-морт, Коми-йоз, Коми-отир: Коми-Пермяктардың өзіндік атауы: Коми-морт (жеке), Коми-йоз, Коми-отир (көпше).

Этникалық және этнографиялық топтары

Зюзды коми-пермяктары - Киров облысы, Афанасьев ауданы; Коми-язьвиндер - Пермь облысы, Красновишер ауданы.

Тілі

Коми-пермяктар финн-угор тілдерінің пермь тобына жатады. Коми-пермяк тілінде үш диалект (зюздан, солтүстік косынкама және оңтүстік иньвен) бар. Көне жазба нұсқалары 14-17 ғасырларға жатады. 1930 жылдан бастап кириллицаға көшті. Әдеби тілі Қазан төңкерілісінен кейін иньвен диалектісі негізінде қалыптасқан. 1920 жылдардың ортасынан, коми-пермдіктер этнонимінің кеңінен қолданылуы жолға қойылды. Оған лингвист ғалымдардың пікірінше, халықтың өзіндік атауы болып табылатын және олардың ана тілінен енген Коми сөзі кірді. Бұл сөзде адам, өз руының адамы, халқы деген ұғым жатыр деп есептейді.

Діні

Діндері бойынша коми-пермяктардың көпшілігі православиелік. Олар XV ғасырдың екінші жартысында христиан дінін қабылдады.

Коми-пермяктардың христианға дейінгі наным-сенімдері табиғат құбылыстарын құдайландырумен, тотемдік идеялардың қалдықтарымен, рухтарға сенумен сипатталады. Тотемдік жануарлар аю, қасқыр, бақа, аққу, көгершін, шортан және т.б. Христианға дейінгі наным-сенімдер киелі ағаштарға табынуда да көрініс тапқан.

Негізгі қоныстану аймағы және халқы

Ресей бойынша: Коми-Пермяк автономиялық округі, Киров облысы (Афанасьев ауданы), Пермь облысы (Красновишер ауданы), Пермь қаласы, Коми Республикасы, Татарстан Республикасы, Краснодар өлкесі, Свердловск облысы, Томск облысы, Түмен облысы, Ханты-Мансийск автономиялық округі, Ростов облысы, Жаңасібір облысы;
Басқа елдер: Украина, Қазақстан.

Халық саны:

• 1850 ж. - шамамен 59 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің қазіргі аумағының шекарасында - 41 мыңға жуық адам. (69,5%).
• 1897 ж. – 104,7 мың адам.
• 1926 ж. – 142,9 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 117,3 мың адам. (82,1%).
• 1939 ж. – 137,2 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 111,7 мың адам. (81,4%).
• 1959 ж. – 143,9 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 127,6 мың адам. (88,7%).
• 1970 ж. – 153,0 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 123,6 мың адам. (80,8%).
• 1979 ж. – 151,0 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк автономиялық округінің аумағында – 106,0 мың адам. (70,2%).
• 1989 ж. – 152,1 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк автономиялық округінің аумағында – 95,4 мың адам. (62,7%).
• 2002 ж. - 125 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк автономиялық округінде - 80 мың адам.
• 2010 жылғы халық санағы бойынша Ресейде - 94 456 коми-пермяктар тұрды.
• 2020 жылғы халық санағы бойынша Ресейде - 55 786 коми-пермяктар тұрды.

Сырт келбеті

Сыртқы жағынан, коми-пермяктар Орал аймағының типтік өкілдері болып табылады. Бұл Солтүстік кавказдықтар мен лаппоидтардың уралоид қоспасы деп аталатын аралас антропологиялық түрі. Коми-пермяктардың өкілдері солтүстік халықтарға тән емес көрініске ие, атап айтқанда, аққұба, ашық қоңыр немесе қызғылт шаштар басым. Беттері кең, көздері көбінесе сұр түсті, мұрыны жиі көтерілген, бойы орташадан төмен. Олар үлкен физикалық күшпен ерекшеленбейді.

Этнонимі

Қазіргі «Коми-пермяктар» этнонимі шығу тегі әртүрлі екі бөліктен тұрады. «Коми» этнонимі халықтың өзіндік атауы болып саналады. Оның шығу тегін түсіндірудің бірнеше нұсқасы бар. Бір нұсқаға сәйкес, ол Кама өзенінің атауынан шыққан, сондықтан Коми-морт «Кама өзенінде тұру» дегенді білдіруі мүмкін. Екінші нұсқа бойынша, ежелгі прото-перм тілінде «адам, ер адам» дегенді білдіретін komä (com) сөзі болған, содан кейін «Коми» этнонимі пайда болған. «Пермь» сөзінің этимологиясында да бірнеше нұсқалар бар. 20 ғасырдың ортасында лингвистикалық зерттеушілер археология мен лингвистиканың соңғы деректерін пайдалана отырып, «Пермь» сөзінің ең дұрыс түсіндірмесін берді. Бұл нұсқаға сәйкес, коми халықтарының батыс көршілері (вепстар) олардан шығысқа қарай орналасқан аумақтарды перама, яғни «артқы жер» немесе «шет» деп атаған. Содан кейін орыс новгородтықтары бұл атауды алып, оны Коми Республикасының және Жоғарғы Кама аймағының қазіргі аумағының бір бөлігіне қатысты қолдана бастады. Аумақтың атауы бірте-бірте оның тұрғындарын, яғни пермдіктерді атау үшін қолданыла бастады.

Бұған дейін ғалымдар коми-пермяктардың жеке Охан этнографиялық тобын анықтаған болатын. Обва өзенінің жоғарғы ағысындағы коми-пермяктар туралы мәліметтер статистикалық құжаттарда XX ғасырдың басына дейін жазылған, кейіннен бұл топтың өкілдері біртіндеп ассимиляцияланды. Лингвистикалық зерттеулерге сүйенсек, фин-угор және самойд халықтарының ежелгі ата-бабалары бір кездері біртұтас этнолингвистикалық қауымдастық – прото-оралдарды құраған. Бұған олардың тілдеріндегі ұқсас белгілер куә.

Әр түрлі археологиялық бағыттардың зерттеушілері коми-пермяктардың тікелей ата – бабаларына Родан археологиялық мәдениетінің тайпаларын жатқызады, олардың басталуы IX немесе XII ғасырларға, ал соңы біздің заманымыздың XV ғасырына жатады.

Тарихы

Коми-пермяктар

Орыс деректерінде Коми-пермяк жөнінде алғаш рет 12 ғасырдың соңында (1187 ж.) аталады. 15 ғасырдада комилер князь басшылығында аумақтық бірлікке қол жеткізді. 1472 жылы Коми-Пермяктардың жерлері Мәскеу мемлекетіне қосылды. 1558 жылы Коми-Пермяктардың едәуір бөлігі Строгановтардың тұзды өнеркәсіпшілерінің иелігінде болды. XVI ғасырға қарай Коми-пермяктардың этникалық территориясы түпкілікті қалыптасты, оның құрамына Инва және Коса өзендерінің бассейндері кірді (әкімшілік жағынан Чердинский, Соликам және Кайгородск аудандары).
XVI-XVII ғасырларда Кама өзені мен оның салалары Чусовая, Вишера, Сильва бойындағы коми-пермяк халқының бір бөлігі орыстандырылды. Коми-пермяктардың кейбір топтары Печораға және Оралдан тыс жерлерге көшті.
1925 жылы ақпанда Пермь облысының құрамында Коми-Пермяк автономиялық округі құрылды, 1977 жылдан бастап Коми-Пермяк ұлттық округі.

1993 жылғы Ресей Федерациясының Конституциясына сәйкес Пермь облысының Коми-Пермяк автономиялық округі болды - Ресей Федерациясының тәуелсіз субъектісі. 2005 жылы референдум нәтижесінде Коми-Пермяк автономиялық округі мен Пермь облысы Пермь өлкесіне біріктірілді, онда Коми-Пермяк ұлт округі ерекше мәртебесі бар әкімшілік-аумақтық бірлік болып табылады.

Кәсібі

Дәстүрлі кәсіптері: егіншілік, мал шаруашылығы, аңшылық және балық аулау. Ауыл шаруашылығы 20 ғасырға дейін Пермь тұрғындарының негізгі кәсібі болды. Негізгі өсірілетін дақылдар – сұлы, арпа және қара бидай. Ертеде олар 2 темір иінтірегі бар соқаны пайдаланған. Тұқымды қолдан сеуіп, астықты шынжырлармен бастырды, тек кейбіреулерінің ғана астық бастырғыштарды атқа жегіп пайдалану мүмкіндігі болды.

Мал шаруашылығы егіншілікке қосымша қызмет етті. Олар жылқы, қой, сиыр өсірді. Сиырлар сүт аз берді, бірақ қатты аязға төтеп берді. Қойларды тек жеке пайдалану үшін өсірді, қыста жылы киім тоқу үшін қойлардың жүнін қырқып отырды.
Коми-пермяктар аңшылықпен де белсенді айналысты. Олар негізінен тиін, сусар, қарақұйрық, түлкі аулады. Ертеректе иттермен, ал атыс қаруының пайда болуымен мылтық қолданылды.

Торлы аулар балық аулау үшін пайдаланылды, балық шағын өзендерде ауланды.
Әйелдердің дәстүрлі кәсібі жүн иіру және тоқымашылық болды. Өнімдер қой жүнінен, кендірден, зығырдан өз қажеттіліктеріне ғана дайындалды. Орыс тоқыма станогы Пермь тұрғындарына 20 ғасырда ғана жетті, ол бүгінгі күнге дейін қолданылады.

Коми-пермяктар кесте тігу, тоқу, керамика, халық қуыршақтары және басқа да бұйымдарды қамтитын қолөнер шеберлігімен танымал. Бұл қолөнер ұрпақтан ұрпаққа беріледі және коми-пермяктардың мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып табылады. Коми-Пермяк жерінде бір жарым мың жыл бойы "Пермь жануарларының стилі"деп аталатын мыс-қола құю өнері дамыды. Оның мазмұны мен көркемдік ерекшелігі - зооморфты (аю, бұлан, құндыз-кесіртке, жылқы, аққу, үйрек, жылан) және зооантропоморфты (адам-бұлан, адам-құс) бейнелер, тайпалардың әлеуметтік құрылымымен, экономикалық қызметімен, діни түсініктерімен, қоршаған орта туралы білімдерімен тығыз байланысты. Қазіргі заманғы коми-пермяк шеберлері қолөнер мен қолөнердің дәстүрлі түрлерін сақтап қана қоймай, жаңаларын да дамытуда.

Тұрмыс салты

Ұлттық тағамдары — арпа және қара бидайдан жасаліан нан (блины, олади, шаньги, т.б.), кептірілген және тұздалған саңырауқұлақ өнімдері, жеміс-жидек. Сусындары - квас (ырош), кисель, сур.

Комилердің өзіндік дәстүрлі мәдениеті олардың көп жанрлы фольклорынан, бейнелеу өнерінен, көркем әдебиеті мен ұлттық театрынан байқалады. Дәстүрлі киімдері: әйелдер - кенеп жейде, сарафан (дубле), бас киім-сампгура, кокошник, ерлер - жейде, шалбар (вещъян), бас киімі — жүннен тоқылған, кейіннен фуражка киген.

Қазақстандағы коми-пермяктар

Коми-пермяктар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы саны - 576 адам (2009).