Коми-пермяктар
| Коми-пермяктар | |
| Коми-морт, Коми-йоз | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
95 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
|
коми-пермяк тілі, орыс тілі | |
| Діні | |
Коми-пермяктар (өзд.атауы-Коми, Комяс) — Ресейде тұратын фин-угор тобының халқы. 1920 жылдарға дейін өздерін пермдіктер деп атады. Қазіргі уақытта коми-пермяктар этнонимі қолданылады. 2010 жылы олардың саны 95 мың адамды құрады. Олар Пермь облысында – 81,1 мың адам, Түмен облысында – 2,6 мың адам, Киров облысында – 0,4 мың адам (2010, халық санағы) тұрады.[1]
Автоэтнонимі (өз аты)
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коми-морт, Коми-йоз, Коми-отир: Коми-Пермяктардың өзіндік атауы: Коми-морт (жеке), Коми-йоз, Коми-отир (көпше).
Этникалық және этнографиялық топтары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Зюзды коми-пермяктары - Киров облысы, Афанасьев ауданы; Коми-язьвиндер - Пермь облысы, Красновишер ауданы.
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коми-пермяктар финн-угор тілдерінің пермь тобына жатады. Коми-пермяк тілінде үш диалект (зюздан, солтүстік косынкама және оңтүстік иньвен) бар. Көне жазба нұсқалары 14-17 ғасырларға жатады. 1930 жылдан бастап кириллицаға көшті. Әдеби тілі Қазан төңкерілісінен кейін иньвен диалектісі негізінде қалыптасқан. 1920 жылдардың ортасынан, коми-пермдіктер этнонимінің кеңінен қолданылуы жолға қойылды. Оған лингвист ғалымдардың пікірінше, халықтың өзіндік атауы болып табылатын және олардың ана тілінен енген Коми сөзі кірді. Бұл сөзде адам, өз руының адамы, халқы деген ұғым жатыр деп есептейді.[2]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Діндері бойынша коми-пермяктардың көпшілігі православиелік. Олар XV ғасырдың екінші жартысында христиан дінін қабылдады.
Коми-пермяктардың христианға дейінгі наным-сенімдері табиғат құбылыстарын құдайландырумен, тотемдік идеялардың қалдықтарымен, рухтарға сенумен сипатталады. Тотемдік жануарлар аю, қасқыр, бақа, аққу, көгершін, шортан және т.б. Христианға дейінгі наным-сенімдер киелі ағаштарға табынуда да көрініс тапқан.[3]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ресей бойынша: Коми-Пермяк автономиялық округі, Киров облысы (Афанасьев ауданы), Пермь облысы (Красновишер ауданы), Пермь қаласы, Коми Республикасы, Татарстан Республикасы, Краснодар өлкесі, Свердловск облысы, Томск облысы, Түмен облысы, Ханты-Мансийск автономиялық округі, Ростов облысы, Жаңасібір облысы;
Басқа елдер: Украина, Қазақстан.
Халық саны:
.jpg)
- 1850 ж. - шамамен 59 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің қазіргі аумағының шекарасында - 41 мыңға жуық адам. (69,5%).
- 1897 ж. – 104,7 мың адам.
- 1926 ж. – 142,9 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 117,3 мың адам. (82,1%).
- 1939 ж. – 137,2 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 111,7 мың адам. (81,4%).
- 1959 ж. – 143,9 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 127,6 мың адам. (88,7%).
- 1970 ж. – 153,0 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк ұлттық округінің аумағында – 123,6 мың адам. (80,8%).
- 1979 ж. – 151,0 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк автономиялық округінің аумағында – 106,0 мың адам. (70,2%).
- 1989 ж. – 152,1 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк автономиялық округінің аумағында – 95,4 мың адам. (62,7%).
- 2002 ж. - 125 мың адам, оның ішінде Коми-Пермяк автономиялық округінде - 80 мың адам.
- 2010 жылғы халық санағы бойынша Ресейде - 94 456 коми-пермяктар тұрды.
- 2020 жылғы халық санағы бойынша Ресейде - 55 786 коми-пермяктар тұрды.[4]
Сырт келбеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сыртқы жағынан, коми-пермяктар Орал аймағының типтік өкілдері болып табылады. Бұл Солтүстік кавказдықтар мен лаппоидтардың уралоид қоспасы деп аталатын аралас антропологиялық түрі. Коми-пермяктардың өкілдері солтүстік халықтарға тән емес көрініске ие, атап айтқанда, аққұба, ашық қоңыр немесе қызғылт шаштар басым. Беттері кең, көздері көбінесе сұр түсті, мұрыны жиі көтерілген, бойы орташадан төмен. Олар үлкен физикалық күшпен ерекшеленбейді.[5]
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазіргі «Коми-пермяктар» этнонимі шығу тегі әртүрлі екі бөліктен тұрады. «Коми» этнонимі халықтың өзіндік атауы болып саналады. Оның шығу тегін түсіндірудің бірнеше нұсқасы бар. Бір нұсқаға сәйкес, ол Кама өзенінің атауынан шыққан, сондықтан Коми-морт «Кама өзенінде тұру» дегенді білдіруі мүмкін. Екінші нұсқа бойынша, ежелгі прото-перм тілінде «адам, ер адам» дегенді білдіретін komä (com) сөзі болған, содан кейін «Коми» этнонимі пайда болған. «Пермь» сөзінің этимологиясында да бірнеше нұсқалар бар. 20 ғасырдың ортасында лингвистикалық зерттеушілер археология мен лингвистиканың соңғы деректерін пайдалана отырып, «Пермь» сөзінің ең дұрыс түсіндірмесін берді. Бұл нұсқаға сәйкес, коми халықтарының батыс көршілері (вепстар) олардан шығысқа қарай орналасқан аумақтарды перама, яғни «артқы жер» немесе «шет» деп атаған. Содан кейін орыс новгородтықтары бұл атауды алып, оны Коми Республикасының және Жоғарғы Кама аймағының қазіргі аумағының бір бөлігіне қатысты қолдана бастады. Аумақтың атауы бірте-бірте оның тұрғындарын, яғни пермдіктерді атау үшін қолданыла бастады.
Бұған дейін ғалымдар коми-пермяктардың жеке Охан этнографиялық тобын анықтаған болатын. Обва өзенінің жоғарғы ағысындағы коми-пермяктар туралы мәліметтер статистикалық құжаттарда XX ғасырдың басына дейін жазылған, кейіннен бұл топтың өкілдері біртіндеп ассимиляцияланды. Лингвистикалық зерттеулерге сүйенсек, фин-угор және самойд халықтарының ежелгі ата-бабалары бір кездері біртұтас этнолингвистикалық қауымдастық – прото-оралдарды құраған. Бұған олардың тілдеріндегі ұқсас белгілер куә.
Әр түрлі археологиялық бағыттардың зерттеушілері коми-пермяктардың тікелей ата – бабаларына Родан археологиялық мәдениетінің тайпаларын жатқызады, олардың басталуы IX немесе XII ғасырларға, ал соңы біздің заманымыздың XV ғасырына жатады.[6]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Орыс деректерінде Коми-пермяк жөнінде алғаш рет 12 ғасырдың соңында (1187 ж.) аталады. 15 ғасырдада комилер князь басшылығында аумақтық бірлікке қол жеткізді.
1472 жылы Коми-Пермяктардың жерлері Мәскеу мемлекетіне қосылды.
1558 жылы Коми-Пермяктардың едәуір бөлігі Строгановтардың тұзды өнеркәсіпшілерінің иелігінде болды.
XVI ғасырға қарай Коми-пермяктардың этникалық территориясы түпкілікті қалыптасты, оның құрамына Инва және Коса өзендерінің бассейндері кірді (әкімшілік жағынан Чердинский, Соликам және Кайгородск аудандары).
XVI-XVII ғасырларда Кама өзені мен оның салалары Чусовая, Вишера, Сильва бойындағы коми-пермяк халқының бір бөлігі орыстандырылды. Коми-пермяктардың кейбір топтары Печораға және Оралдан тыс жерлерге көшті.
1925 жылы ақпанда Пермь облысының құрамында Коми-Пермяк автономиялық округі құрылды, 1977 жылдан бастап Коми-Пермяк ұлттық округі.
1993 жылғы Ресей Федерациясының Конституциясына сәйкес Пермь облысының Коми-Пермяк автономиялық округі болды - Ресей Федерациясының тәуелсіз субъектісі. 2005 жылы референдум нәтижесінде Коми-Пермяк автономиялық округі мен Пермь облысы Пермь өлкесіне біріктірілді, онда Коми-Пермяк ұлт округі ерекше мәртебесі бар әкімшілік-аумақтық бірлік болып табылады.[7]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі кәсіптері: егіншілік, мал шаруашылығы, аңшылық және балық аулау. Ауыл шаруашылығы 20 ғасырға дейін Пермь тұрғындарының негізгі кәсібі болды. Негізгі өсірілетін дақылдар – сұлы, арпа және қара бидай. Ертеде олар 2 темір иінтірегі бар соқаны пайдаланған. Тұқымды қолдан сеуіп, астықты шынжырлармен бастырды, тек кейбіреулерінің ғана астық бастырғыштарды атқа жегіп пайдалану мүмкіндігі болды.
Мал шаруашылығы егіншілікке қосымша қызмет етті. Олар жылқы, қой, сиыр өсірді. Сиырлар сүт аз берді, бірақ қатты аязға төтеп берді. Қойларды тек жеке пайдалану үшін өсірді, қыста жылы киім тоқу үшін қойлардың жүнін қырқып отырды.
Коми-пермяктар аңшылықпен де белсенді айналысты. Олар негізінен тиін, сусар, қарақұйрық, түлкі аулады. Ертеректе иттермен, ал атыс қаруының пайда болуымен мылтық қолданылды.
Торлы аулар балық аулау үшін пайдаланылды, балық шағын өзендерде ауланды.
Әйелдердің дәстүрлі кәсібі жүн иіру және тоқымашылық болды. Өнімдер қой жүнінен, кендірден, зығырдан өз қажеттіліктеріне ғана дайындалды. Орыс тоқыма станогы Пермь тұрғындарына 20 ғасырда ғана жетті, ол бүгінгі күнге дейін қолданылады.
Коми-пермяктар кесте тігу, тоқу, керамика, халық қуыршақтары және басқа да бұйымдарды қамтитын қолөнер шеберлігімен танымал. Бұл қолөнер ұрпақтан ұрпаққа беріледі және коми-пермяктардың мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып табылады. Коми-Пермяк жерінде бір жарым мың жыл бойы "Пермь жануарларының стилі"деп аталатын мыс-қола құю өнері дамыды. Оның мазмұны мен көркемдік ерекшелігі - зооморфты (аю, бұлан, құндыз-кесіртке, жылқы, аққу, үйрек, жылан) және зооантропоморфты (адам-бұлан, адам-құс) бейнелер, тайпалардың әлеуметтік құрылымымен, экономикалық қызметімен, діни түсініктерімен, қоршаған орта туралы білімдерімен тығыз байланысты. Қазіргі заманғы коми-пермяк шеберлері қолөнер мен қолөнердің дәстүрлі түрлерін сақтап қана қоймай, жаңаларын да дамытуда.[8][9]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]ХІХ ғасырдың аяғынан бастап коми пермяктарында жеке шағын отбасы басым болды. Коми-Пермяковтың өмірі қоғамдық дәстүрлерге негізделген. ХХ ғасырдың басында коммуналдық "көмек" дәстүрі сақталды. Бүкіл қауым көп еңбекті қажет ететін жұмыстарды орындады — тың жерлерді жырту, отын жинау, шөп жинау, ғимараттар салу. Жастардың араласатын жері жиындар мен ойындар болды. Неке ата-ананың келісуімен жасалған. Көп жағдайда қалыңдық пен күйеудің тілегі ескерілмейтін. Кіші ұлы ата-анасының үйінде тұрып, мұраға қалдыратын дәстүрі болды.
Дәстүрлі елді мекендері - бұлар әдетте, қарапайым шағын ауылдар болды, сонымен қатар хуторлар да кездеседі. Орналасуының бұталық әдісі тән.
Ауылдар мен селолар әдетте өзендердің жағасында орналасады. Оңтүстік аймақтарында су айдындарында, бұлақтар мен құдықтардың маңында, құрлық жолдарының бойында елді мекендер бар. Ауылдардың көпшілігінде көше сызбасы басым, кей жерлерде тәртіпсіз орналасқан. Ағаш өнеркәсібінің дамуымен коми-пермяктардың дәстүрлі қоныстарынан ерекшеленетін көптеген орманды елді мекендер пайда болды.
Коми-пермяктардың дәстүрлі баспанасы - аласа жертөледе іргетасы жоқ, әр түрлі қылқан жапырақты ағаштардан, бөренеден жасалған үй (керка).
Солтүстік және орталық аймақтарында төбелері екі жақты, оңтүстік өңірлерде төрт жақты шатырлы үйлер жиі кездеседі. Коми-Пермяк үйлерінде әдетте қасбетінде үш немесе төрт терезе және бүйір жағында екі терезесі бар. Терезе жақтауларының көпшілігі ою-өрнексіз және ақ түске боялған. Көптеген үйлерінің орналасуы орыстарға ұқсас. Үйдің безендірілуі құс бастары мен жылқының бастары т.б. мүсіндермен жасалған. Үйдің шатырына құстар түріндегі флюгер орнатылды. Қалалық елді мекендерде тұрғын үй қоры екі қабатты ағаш және кірпіш үйлерден тұрады.
Сарайлар мен қоралар үйге параллель, одан біршама қашықтықта орналасқан. Ауланың шет жағында қақпалар болды. Малға арналған үй-жайдың үстінде және шатырдың астында мал азықтық шөп жиналды. Сарай кешеніне сарай, қойма, құдық кірді. Монша қоршаумен бақтың шетіне қойылды.
Дәстүрлі киімдері – әйелдерде ақ немесе түрлі-түсті, иығында жолақтары бар, ұзын жеңді және жиылған дөңгелек жағасы бар зығыр көйлек. Көйлек үстінде матадан немесе көк түсті кенептен тігілген қиғаш сарафан (дубас), оның ұшында жиегі бар өрілген белдік болды.
Әйелдер киімінің міндетті бөлігі алжапқыштар (запон) және кеудесі бар алжапқыштар (morosa zapon) болды.
Әйелдердің дәстүрлі бас киімдері оңтүстік аймақтарда самшура (қызыл түспен қапталған және кесте жолақтармен безендірілген қалпақ) және солтүстік аймақтарда кокошник (ұсақ түймелер және моншақтармен кестеленген жартылай сопақ қалпақ). Көшеге шыққанда самшура мен кокошниктерді орамалмен жауып тағады.
Ерлер киімі көйлек пен шалбардан (вешян) тұрды. Ақ матадан тігілген ұзын көйлек, жағасы, жеңі және етегі қызыл жолақтармен тоқылған, ал жағаға түймелердің орнына галстуктар тігілген. Көйлек шалбардың үстіне киіліп, оны тар өрілген белбеумен байлады. Шалбар кенептен немесе көк және ақ жолақты түрлі-түсті матадан жасалған. Бас киімдері: киізден тоқылған жүннен жасалған қалпақ, кейіннен фуражка.
Ерлер мен әйелдердің сырт киімдері дерлік бірдей. Жазда - шабур (көк немесе ағартылмаған кенептен жасалған кафтан). Жылырақ киімі - пониток (шабурдан ұзынырақ, жүн аралас матадан тігілген), қыста - қой терісінен жасалған тон.
Дәстүрлі аяқ киімдері - Шәркей (нинком) қайың қабығынан тоқылған аяқ киім. Солтүстік аймақтарда галош тәрізді өрнекті жүннен жасалған шұлықтары бар
былғары аяқ киім. Арнайы аяқ киімдер - орманға барғанда немесе балық аулағанда киетін жұмсақ табаны бар бродни. Қыста олар киізден жасалған аяқ киім киген: байпақ - киіз етік және үсті матамен жабылған киіз етік - ишим.
Ұлттық тағамдары — арпа және қара бидайдан жасалған нан (блиндер, оладьи, шаньги, т.б.). Олар көкөністерді аз жеді, көбіне ашытылған сүтті ішеді, ал мереке күндері ет жеді. Кептірілген және тұздалған саңырауқұлақ өнімдері, жеміс-жидек диетада үлкен орын алды. Коми-пермяктардың дәстүрлі тағамдары ұннан жасалған көптеген тағамдарды қамтиды: құймақ, оладьи, шанги, әртүрлі салмасы бар пирогтар. Қышқыл қырыққабат сорпасы, ет сорпасы, арпа сорпасы, бұршақ сорпасы, түрлі ботқалар, әсіресе арпа мен сұлы жармасы, әртүрлі балық түрлері, картоп жиі кездеседі. Ең сүйікті тағамдардың бірі - балық пирогтары.
Дәстүрлі тағам - ет, саңырауқұлақ және редис қосылған тұшпара. Мереке күндері олар үнемі шалғам қосылған тұшпара жасады. Дәстүрлі сусындар сақталған - квас, қышқыл бұршақ немесе жидек желе, сұлы және таңқурай пюресі, сондай-ақ сыра (сюр).
Коми-пермяктар коми-зыряндықтарға немесе солтүстік орыстарға қарағанда шайды аз ішеді және оны негізінен шөптермен қайнатады.
Дәстүрлі фольклорында Коми-пермяктардың өзіндік дәстүрлі мәдениеті олардың көп жанрлылығынан, бейнелеу өнерінен, көркем әдебиеті мен ұлттық театрынан байқалады.
Пере-Богатырь, Құдым-Ош және басқа да «чуд» батырлары туралы аңыздар белгілі. Түрлі ертегілер кеңінен тарады. Осы күнге дейін ертегілер, мәтелдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар танымал.
Дәстүрлі түрде жастарға арналған жиындар мен ойындар болды, онда күш пен ептілік, ән мен би билеу, қолдан жасалған скрипка (сигудок), сыбызғы және басқа аспаптарда ойнау бойынша жарыстар өткізілді.
Жастар кездесулерінің элементтері шаруа өмірінен немесе халық ауыз әдебиетінен театрландырылған қойылымдар болды. Қыздар жиындарда уақытының едәуір бөлігін қолөнер бұйымдарына арнады.
Қазіргі уақытта коми-пермяктар арасында ұлттық мәдениетті сақтау мен дамытуды жақтайтын қоғамдық күштердің белсенділігі байқалады. Бұл күштердің негізгі өзегі ұлттық зиялы қауым болды, оның күшімен "Югер" қоғамы құрылды.[10]
Қазақстандағы коми-пермяктар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коми-пермяктар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы саны - 576 адам (2009).[11]
Танымал коми-пермяктар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Пётр Иванович Субботин-Пермяк - атақты суретші.[12]
- Владимир Николаевич Тонков - анатом, кеңестік анатомия мектебінің негізін қалаушы, КСРО Медицина ғылымдары академиясының академигі.[13]
- Андрей Никифорович Воронихин - ресейлік сәулетші.[14]
- Анатолий Иванович Григорьев – мүсінші.[15]
- Игнатий Николаевич Мошегов - фин ғалымы, жазушысы.[16]
- Анатолий Данилович Балуев - деректі кинорежиссер, Ресей Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.[17]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5673825?ysclid=lsihsgupvh770675536
- ↑ https://xn--74-6kcq7bhn4g.xn--p1ai/stati/narodyi/ko%CC%81mi-permyaki%CC%81.html?ysclid=lsii0yvge4304689985
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/766
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/242
- ↑ https://leta-media.ru/otkuda-proizoshli-komi-permyaki/?ysclid=lsikg8o0hz657637493
- ↑ https://mamatov.ru/komi_permyaki_permi_istoriya_i_kultura/#chapter-btn-125%20
- ↑ https://yarodom.livejournal.com/1149863.html
- ↑ https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%B8-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BA%D0%B8
- ↑ https://travelask.ru/articles/permyaki-zhizneradostnye-i-otkrytye?ysclid=lsii2au7pb204719165
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=KOMP
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 202-203 бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ↑ https://artchive.ru/artists/33495~Petr_Ivanovich_SubbotinPermjak/biography?ysclid=lsknme6kxr622425184
- ↑ https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%A2%D0%9E%D0%9D%D0%9A%D0%9E%D0%92_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87?ysclid=lskns9wezw374901658
- ↑ https://www.liveinternet.ru/users/stewardess0202/post386147013
- ↑ https://rdk.yarsklib.ru/doku.php?do=export_xhtml&id=%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%8C%D0%B5%D0%B2_%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9_%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87
- ↑ http://kpolibrary.ucoz.ru/publ/pisateli_komi_permjackogo_okruga/moshegov_ignatij_nikolaevich/5-1-0-159?ysclid=lsko3ilmie216109151
- ↑ https://www.skekb.ru/dom-kino24/zvezdy/anatoliy-danilovich-baluev-/?ysclid=lsko8da9vc303031490