پەرگالا رۆژێ

پەرگالا رۆژێ یان ژی رۆژبەند، پەرگالاکەیە کو ژ رۆژێئوو ەختەرێن ل دۆر وێ پێک تێ. سەرەکیترین پارچێ یا پەرگالا رۆژێ رۆژئە کو 98،6% ژ بارستە یا وێ پەرگالێ پێکتینەئوو راکێشئا وێ هەر تشت د خولگەهئا خوە رادگرە. پەرگالا رۆژێ ژ جیسمێن کو راستەراست ل دۆرا رۆژێ دزڤرن، یێن هەری مەزن چار گرسە یێن گازئوو قەشایێئوو چار گەرستێرکێن بەژایی نە، ل پەی وێ هەژمارەکە نەناس ژ گەرستێرکێن دوارفئوو بێهەژمار جسمێن سیستەما رۆژێ نە. پەرگالا رۆژێ 4.6 میلیار سال بەرێ ژ هلوەشینا گراڤیتیکی یائە ورەک مۆلەکولارئا مەزنئا ناڤستێرکیئا ڤا بوویە.

رۆژئوو گەرستێرکێن پەرگالا رۆژێ

بەرهەڤدانئێ ن رۆژئوو گەرستێرکێن پەرگالا رۆژێ

چار گەرستێرکێن مەزنئێ ن پەرگالا دەرڤە ب گرانی ژ گەرستێرکئێ ن بەژاهی گرترن. دو گەرستێرکێن هەری مەزن، ژوپیتەرئوو ساتورن، گەرستێرکێن مەزنئێ ن گازێ نە کو ب گرانی ژ هیدرۆژەنئوو هەلیوومێ پێک تێن; 2ێ یێن دن، ئوورانوودئوو نەپتوون، گرسەیی یێن مەزنئێ ن قەشایێ نە کو ب پرانی ژ ماددەیێن کو ل گۆری هیدرۆژەنئوو هەلیوومێ خالێن هەلینێ یێن کێم ن پێک تێن کو ژئا ڤ،ئا مۆنیاکئوو مەتانان پێک تێن. حەشت رێگەهێن دۆرڤەگەر کو ژێ رەئە کلپتیک تێ گۆتن ل نێزی رێگەها دنیایێ نە. د پەرگالا رۆژێ دە تشتێن بچووکتر ژی هەنە. کەمبەرائا ستەرۆیدێ یا کو د ناڤبەرا ڤالاهیا مارسئوو ژوپیتەرێ دە یە.ئە ڤ جیسمێن ڤر ژ کەڤر، مەتالئوو ژ قەشایێ پێک تێن. ل دەرڤەیی گەردا نەپتوونێ کەمبەرا کوپەرئوو دیسکا بەلاڤبوویی نە کو هێژمارا تشتێن کو ب پرانی ژ قەشائوو کەڤران پێک تێنئوو ژ دەرڤەیی وان ژی هێژمارائا دەنۆدانئا کو نوو هاتنە کەشفکرن هەنە. د ناڤ ڤان جیسمان دە هنەک تشت ب قاسی کو د بن گراڤیتەیا خوە دە هاتنە دۆرپەچ کرنئوو ب ڤی رەنگی د بن هنەک پێناسەیان دە ببن گەرستێرک، مەزن ن. حەر چەند نیقاشەک بەربچاڤ هەیە کو دێ چەند تشتێن وەها هەبن.

ڤەدیتنئوو لێگەرین

د پررانیا دیرۆکێ دە، مرۆڤاهیێ تێگەها سیستەما رۆژێ ناس نەکریەئوو هێژ ژی بئا وایەکیئا رام فام نەکریە. پرانیا مرۆڤان هەیا سەردەما ناڤینئا دەرەنگ – رۆنەسانسێ باوەر دکرن کوئە رد ل ناڤەندا گەردوونێ راوەستایی یەئوو بئا وایەکی کاتەگۆری ژ تشتێن خوەداییئا نئە تهەرەالئێ ن کو دئە زمان رە دچوون جوودا یە. حەر چەند فیلۆزۆفێ یەونانی ئارستارجهوسێ سامۆسی ل سەر ژ نوو ڤەسازکرنا هەلیۆسەنتریکئا گەردوونێ تەخمین کربە ژی، نجۆلاوس جۆپەرنجوس یەکەم بوو کو ژ هێلا ماتەماتیکی ڤە پەرگالەک هەلیۆسەنتریکئا پێشبینیکەر پێشخستبوو. د سەدسالا 17ان دە گاللەۆ کەشف کر کو رۆژ ب لەکەیێن رۆژێ هاتنە نیشانکرنئوو ل رێگەها ژوپتەر چار ساتەلایتان وی هەنە. جهرستاان حویگەنس ل پەی ڤەدیتنێن گاللەۆ، ساتەلایتێن ساتورن تیتانئوو خویابوونا خەلەکێن ساتورن کەشف کر. ل دۆرا سالا 1677ان دەئە دمۆند حاللەی ل سەر رۆژێ رێویتیەک مەرکوورێ دیتئوو وی پێ دەرخست کا چاوا چاڤدێرییێن پاراللاخا رۆژێ یا گەرستێرکەکێ (بئا وایەکیئی دەالتر بکارانینا ڤەگوهاستنا ڤەنوسێ) دکارە ژ بۆ تریگۆنۆمەتریکی دووراهییێن د ناڤبەرائە رد، ڤەنوسئوو رۆژێ دە بێ تەسبیت کرن.

د سالا 1705ان دە حاللەی دا زانین کو دیتنێن دووبارە یێن کۆمەتەک ژ هەمان مەژیێ بوون. حەر 75-76 سالان جارەکێ ب رێکووپێک ڤەدگەرن. حەر چەندئە ڤ یەک د سەدسالا 1ەمین دە ژ هێلا سەنەجا ڤە د دەربارێ کۆمەتان دە هاتە تەۆریزە کرن ژیئە ڤ یەکەم دەلیلئە کو ژ خەینی گەرستێرکان جسمێن دن ژی ل دۆرا رۆژێ دزڤرە. دۆرا سالا 1704ان دە جارا پێشین بئی نگلیزی پەیڤا " پەرگالا رۆژێ " دەرکەت. د سالا 1838ان دە فرەدرجه بەسسەل پاراللاخەکە ستێرکی بئا وایەکی سەرکەفتی پیڤاند، گوهەرتنەکە بەربچاڤ د پۆزیسیۆنا ستێرکا کو ژ هێلا تەڤگەرا ەردێ ڤە ل دۆرا رۆژێ هاتئا فراندن، کو یەکەم دەلیلا راستەراست، جەرباندی یا هەلۆجەنترسمێ پەیدا دکە. پێشڤەچوونێن د ستێرناسیا چاڤدێریێ دەئوو کارانینا کەشتیێن فەزایێ یێن بێسەرووبەر ژ وی دەمێ ڤە ڤەکۆلینەک بەرفرەه ل سەر جیسمێن دنئێ ن کو ل دۆرا رۆژێ دزڤرن دایە دەستپێکرن.

ئاواییئوو کۆمپۆزیسیۆن

حەموو گەرستێرکێن سیستەما رۆژێ گەلەکی نێزیئە کلپتیکێ نە. دەما کو گەرستێرک نێزی رۆژێ بن،ئە و قاس زووتر گەرستێرکێن هوندورین ل ملێ چەپێ دگەرن هەمی گەرستێرک ل ملێ چەپێ دزڤرن لێ نەپتوون ل ملێ راستێ دزڤرە.

پارچەیا سەرەکە یا سیستەما رۆژێ ستێرکەک رێزا سەرەکە یا گ2 یە کو ژ سەدی 99.86 ژ گرسەیا ناسکری یا پەرگالێ دهەوینەئوو ب گراڤیتاسیۆنێ سەردەستیا وێ دکە. چار گەرستێرکێن هەری مەزنئێ ن ل دۆرا رۆژێ، گەرستێرکێن مەزن ژ سەدی 99 گرسەیا هەیی پێک تینن. ب هەڤ رە تەنێ ژوپتەرئوو ساتورن ژ 90% زێدەتر مەزناهیا گرسەیا سیستەما رۆژێ پێک تینن. گرسەیا مایی یێن سیستەما رۆژێ (د ناڤ دە چار گەرستێرکێن بەژایی، گەرستێرکێن دوارف، هەیڤ،ئا ستەرۆیدئوو کۆمەت) ب هەڤ رە ژ سەدی 0.002 ژ گرسەیا گشتی یا پەرگالا رۆژێ کێمتر ن.

پرانیا هەیبەرێن مەزنئێ ن کو ل دۆرا رۆژێ دزڤرن کو ب ناڤێئە کلپتیکێ تێ زانین ل نێزکی رێگەها دنیایێ نە. گەرستێرک گەلەکی نێزیئە جلپتیکنێ نە، د هەمان دەمێ دا کۆمەتئوو هەیبەرێن کەمبەرا کوپەرئێ ب گەلەمپەری دئە نییێن وێ یێن پر مەزنتر دا نە. دئە نجاما پێکهاتنا سیستەما رۆژێ دە، گەرستێرکئوو پرانیا تشتێن دن ل دۆرا رۆژێ د هەمانئا لی دە دزڤرن کو رۆژ دزڤرە بەرەڤاژیێ ساەتێ یە، وەکی کو ل ژۆر ل سەر قوتبا باکورێ دنیایێ تێ دیتن.ئی ستسنا هەنە وەک حالەی'س جۆمەت کو پرانیا هەیڤێن مەزن ل دۆرا گەرستێرکێن خوە د ڤیئا لی پێشدەچوویی دە دزڤرن (کو ترتۆنئی ستیسنا پاشڤەروو یا هەری مەزنئە )ئوو پر گرسەیێ مەزن د هەمانئا لی دە دزڤرینن (کو ڤەنوسئی ستیسنایەک پاشڤەروو یا بەربچاڤئە ). پرانیا گەرستێرکێن سیستەما رۆژێ خوەدیێ پەرگالێن وانئێ ن دویەمین ن کو ژ هێلا گەرستێرکێن کو ژێ رە پەیکێن خوەزایی،ئا ن هەیڤ تێنە گۆتن، ل دۆرا وان دگەرن. 2 ژ وان، تیتانئوو گانیمەد، ژ گەرستێرکا مەرکورێ مەزنتر ن.

ستروکتورا گشتی یا هەرێمێن نەخشاندی یێن سیستەما رۆژێ ژ رۆژێ، چار گەرستێرکێن هندرئێ ن پچووک کو ژئا لیێ کەمبەرەک ب پرانیئا ستەرۆیدێن کەڤری ڤە هاتنە دۆرپێچ کرنئوو چار گەرستێرکێن مەزنئێ ن کو ژ هێلا کەمبەرا کوپەرێ یا ب پرانی تشتێن قەشایی ڤە هاتنە دۆرپێچ کرن پێک تێ.ئا سترۆنۆم جارنان بئا وایەکی نەفەرمی ڤێئا ڤانی یێ ل هەرێمێن جودا دابەش دکن. سیستەما رۆژێ یا هوندر چار گەرستێرکێن بەژاییئوو کەمبەرائا ستەرۆیدێ دهەوینە. پەرگالا رۆژێ یا دەرڤە ژئا ستەرۆیدان وێدەترئە ، د ناڤ دە چار گەرستێرکێن مەزن دە نە. ژ دەما ڤەدیتنا کەمبەرا کوپەر، بەشێن هەری دەرڤە یێن سیستەما رۆژێ وەکی هەرێمەک جهێ کو ژ تشتێن ل دەرڤەیی نەپتوون پێک تێ تێنە هەسباندن.

ئافراندنئوو پێشڤەچوون

دیسکەک پرۆتۆپلانەتاری

سیستەما رۆژێ بەریا نها ب 4.568 میلیار سالی ژ هلوەشینا گرانیێ یا هەرێمەکێ د ناڤائە ورەکی مەزنئێ مۆلەکولەر دەئا ڤا بوویە.ئە ڤئە ورێ دەستپێکێئی هتیمالئە کو ب فرەهبوونا چەند سالێن رۆناهیێ بەئوو ژی چەند ستێرکان زێدە بوویە. مینا کو ژئە ورێن مۆلەکولاری دیارئە ،ئە ڤ یەک ب پرانی ژ هیدرۆژەنێ، هنەک هەلیوومئوو میقدارێن پچووکتر هێمانێن گرانئێ ن کو ژ هێلا ستێرکێن نفشێن بەرێ ڤە هاتنە هەڤ کرن، پێک هاتیە. گاڤا کو هەرێما کو دێ ببە پەرگالا رۆژێ، کو وەکی نەبولایا پێش-رۆژێ تێ زانین، هلوەشیائوو پاراستنا لەزا گۆشەیێ بوو سەدەم کوئە و زووتر بزڤرە. ناڤەندا کو پرانیا گرسەیێ لێ کۆم دبوو ژ دیسکا دەردۆرێ گەرمتر بوو. دەما کو نەبولا لهەڤهاتی زووتر دزڤرە، وێ دەست پێ کر کو د دیسکێن پرۆتۆگەرستێرکی یێن ب قانترا 200ئا ئو (30 میلیار کم)ئوو ل ناڤەندێ پرۆتۆستێرکەک گەرمئوو قالند ب هەڤ ڤە دبە. گەرستێرکێن کو ژ بەرهەڤبوونا ژ ڤێ دیسکێ چێبوونە کو تێ دە تۆزئوو گاز ب گراڤیتاسیۆنێ بالێ دکشینن سەر هەڤ، ل هەڤ دجڤن جیسمێن مەزن پێکئا نین. دبە کو د دەستپێکا سیستەما رۆژێ دە ب سەدان پرۆتۆپلانەت هەبوون، لێ بەلێ ب هەڤ کەتنئا ن ژی خەرا بوون، گەرستێرکێن دوارفئوو جیسمێن بچووکئێ ن مایی هشتن.

ژ بەر گەرماهیا وانێ بلند، ب تەنێ مەتالئوو سیلیکات کارین د سیستەما رۆژێ یا هوندرینئا گەرمئا نێزی رۆژێ دە بئا وایەکی زەخم هەبوونا خوە بپارێزن. د داویێ دە وان جیسمان، گەرستێرکێن زنارین وەکی مەرکوور، ڤەنووس، جهانئوو مارسێئا فراندیە. ژ بەر کو هێمانێن مەتالیکان تەنێ پەرچەیەک پر پچووکئا نەبولایا رۆژێ پێک دانین، گەرستێرکێن بەژایی نەکارین پر مەزن ببوون. گەرستێرکێن مەزن وەکی ژوپتەر، ساتورن،ئو رانوسئوو نەپتون ژ خەتا جەمەدێ وێدەترئا ڤا بوونە. خالا د ناڤبەرا گەرستێرکێن مارسئوو ژوپتەرێ دە، کو تێ دە ماددەیەک تێرا خوە سارئە تێدە پێکهاتەیێن قەشایێ یێن گوهەزبار هشک مان. قەشایێن کو ڤان گەرستێرکان چێکرن ژ مەتالئوو سلیکاتێن کو گەرستێرکێن هوندرینئێ ن بەژایی پێک تینن پرتر بوون.ئە و تێرا گرسەیەک مەزن بوون کوئا تمۆسفەرێن مەزنئێ ن هیدرۆژەنئوو هەلیوومێ، هێمانێن هەری سڤکئوو پر زێدە، بگرن. بەرماییێن کو قەت نەبوونە گەرستێرک ل هەرێمێن وەکی کەمبەرائا ستەرۆید، کەمبەرا کوپەرئوو ئە ورێئۆ ۆرتێ کۆم ببوون. مۆدەلا نجە راڤەکرنەکئە ژ بۆئا فراندنا ڤان هەرێمانئوو چاوا گەرستێرکێن دەرڤە دکاربوون د پۆزیسیۆنێن جهێ دە چێببنئوو ب رێگەزێن جهێرەنگئێ ن گراڤیتاسیۆنێ کۆچی گەرستێرکێن خوە یێن نها بکن.

رۆژ

رێگەها گەرستێرکان ل دۆرا رۆژێ

رۆژ ستێرکا سیستەما رۆژێ یەئوو هەتا نها پێکهاتەیا هەری گرئە سیستەمێ یە. گرسەیا مەزن دانووستەندنەک ناڤخوەیی یا تێرا خوە بلند پەیدا دکە دا کو ل بەر رەاکسیۆنێن نوکلەەری یێن گەرمی بسەکنن. رەاکسیۆنێن نوکلەەرئێ ن گەرمی دبن سەدەم کوئە نەرژیەک مەزن چێببە. پرانیا ڤێئە نەرژیێ بئا وایێ پێلێنئە لەکترۆماگنەتیک دئا وایێ رۆناهیا خویایی دە دچە قادا ناڤستێرکان. رۆژ ستێرکەکە زەرئە کو ژ جورەیێ دوارفێ یە. لێبەلێئە و ستێرکەک ناڤینئوو رۆناهیەک ل گۆری ستێرێن دنئە . ستێرک د دیاگراما حەرتسپرون-روسسەلل دە ل گۆر گەرماهیا رووبەرێ خوەئوو رۆناهیبوونا وان تێنە دابەشکرن. د بنگەه دە، ستێرکا گەرمترئوو گەشترئە . ستێرێن کو ب ڤێ مۆدەلێ ڤە گرێدایی نە ملێ سەرەکەئا ڤا دکن. رۆژ د نیڤێ ملێ سەرەکە دە یە. ستێرێن کو ژ رۆژێ گەشترئوو گەرمتر ن کێم ن، ستێرێن کو ژ رۆژێ کێمتر گەرمئوو گەشتر ن، پرتر ن.

رۆژ ستێرکەکە رێزا سەرەکە یا جورەیا گ2 یە. ستێرکێن رێزا سەرەکەیی نە گەرمتر رۆنیتر ن. ستێرکێن کو ژ رۆژێ گەشترئوو گەرمتر کێم ن. ستێرێن ب گرانی هوورترئوو سارترئێ ن وەکی دوارفێن سۆر تێنە زانین، ژ سەدی 85 ستێرکێن ریا شیری پێک تینن. رۆژ د رۆژێن داوی یێن چێبوونا گەردوونێ دە چێبوویە. ژ ستێرکێن کەڤن هێمانێن وی گرانتر ن. د ناڤۆکێن ستێرکێن کەڤنارئوو تەقەمەنی دە هێمانێن ژ هیدرۆژەنئوو هەلیوومێ گرانتر چێبوونە. دەما کو ستێرێن کو د قۆناخا یەکەم دە هەبوون کێمتر مەتال ن. د ستێرێن پاشین دە زێدەتر مەتال هەنە. راستیا کو رێژەیا مەتالێن د رۆژێ دە ژ یا ستێرکێن کەڤنار زێدەترئە ، تێ فکرین کو د چێبوونا گەرستێرکێن پەرگالا رۆژێ دە رۆلەک لیستیە. تەڤلهەڤکرنا مەتالێن کو ژ بەر چێبوونا رۆژێ ل پەی خوە هشتبوون هشت کو گەرستێرکان چێببن.

ئاگاهیێن تەکنیک

ئاگاهییێن تەکنیکئێ پەرگالا رۆژێ
گەرستێرک	گرانی، (م)	نیڤەشکێل، (م)	ڤەدۆر، (م)	دووراهی ژ رۆژێ، (م)
تیر (مەرکور)	${3,18*10^{23}}$	${2,43*10^{6}}$	${7,60*10^{6}}$	${5,79*10^{10}}$
گەلاوێژ (ڤەنوس)	${4,88*10^{24}}$	${6,06*10^{6}}$	${1,94*10^{7}}$	${1,08*10^{11}}$
ئەرد (دنیا)	${5,98*10^{24}}$	${6,37*10^{6}}$	${3,16*10^{7}}$	${1,5*10^{11}}$
بەهرام (مارس)	${6,42*10^{23}}$	${3,37*10^{6}}$	${5,94*10^{7}}$	${2,28*10^{11}}$
بەرچیس (ژوپیتەر)	${1,90*10^{27}}$	${6,99*10^{6}}$	${3,74*10^{8}}$	${7,78*10^{11}}$
کەیوان (ساتورن)	${5,68*10^{26}}$	${5,85*10^{6}}$	${9,35*10^{8}}$	${1,43*10^{12}}$
ئوورانووس	${8,68*10^{25}}$	${2,33*10^{6}}$	${2,64*10^{9}}$	${2,87*10^{12}}$
نەپتوون	${1,03*10^{26}}$	${2,21*10^{6}}$	${5,22*10^{9}}$	${4,5*10^{12}}$
پلوتۆن	${1,4*10^{22}}$	${1,5*10^{6}}$	${7,82*10^{9}}$	${5,91*10^{12}}$

گرێدانێن دەرڤە

ل وکمەدا جۆممۆنس مەدیایێن د وارێ پەرگالا رۆژێ دە هەنە