Çavkaniya Hevzayendîtî bibîne

[[Wêne:2011 TW-KHH 2nd LGBT Pride DSC7323 (6181587842).jpg|thumb|alt=Beşdarên Taipei Pride|Beşdarên Taipei Pride 2011]]
[[Wêne:NYC Pride Parade 2012 - 072 (7457208302).jpg|thumb|Beşdarên NYC Pride 2012]]
[[Wêne:World_laws_pertaining_to_homosexual_relationships_and_expression.svg|thumb|'''Qanûnên cîhanê yên têkildarî jiyan û nasnameyên hevzayend'''{{Legend|#025|Zewaca qanûnî}}{{Legend|#06F|Hevjînên sîvîl}}{{Legend|#decd87|Sînorkirinên derbirînê}}{{Legend|#f9dc36|Zîndan, bi girtin an binçavkirin (hê nehatiye pejirandin)}}{{Legend|#ec8028|Girtîgeh; mirin pêk nayê}}{{Legend|#c63|Cezayê îdamê (hê nehatiye pejirandin)}}{{Legend|#800000|Cezaya îdamê}}]]
[[File:LGBT rights at the UN.svg|thumb|Daxuyaniyên Neteweyên Yekbûyî yên li ser mafên LGBT<br>
{{Legend|#5b92e5|Yên piştgirî didin (sal 2008 an 2011)}}
{{Legend|#aa0000|Yên dijber}}
]]
'''Hevzayendîtî''', '''hevregezxwazî''' an jî '''hevzayendxwazî''' tevgereke [[romantîzm|romantîk]] an jî [[seks|nêzîkbûneke zayendî]] di navbera mirovên heman zayendê ne. Hevzayendîtî wekî [[berpêbûniya zayendî|berpêbûniyeke]] wisa tê pênaskirin: Çawaniya wî/wê kesê/î ku ya bi piranî yan jî bi giştî bi riyên romantîzmê an jî bi nêzîkbûna zayendiyê ve beraliyî kesên din dibe yên ku di heman zayendê de ne. Di heman demê de van helwest an jî rewşa jî dihewîne: Endamên civaka ku bingehê xwe li ser van tevgeran pêk aniye yan jî kesên ku nasnameyeke têkilîyî van hestên xwe ava kirine.

Hevzayendî, ligel [[heteroseksuelî]] û [[bîseksuelî]] yek ji nav çeşîtdariya sê hêmanên [[berpêbûniya zayendî]] ye. Nerînekê hevpar a zanyaran tuneye ku ka çima mirov berpêbûniyeke taybetî pêşdixin.<ref name="apa.org">{{Jêder-malper |url=https://www.apa.org/topics/lgbtq/sexual-orientation |sernav=Sexual orientation and gender identity |malper=www.apa.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref> Li ser jêderka berpêbûniya zayendî çend teoriya biyolojîk ku ji aliyê zanyaran hatine pejirandin, hatine berhemandin; wekî faktorên genetîk, hawira malzaro ya demên zû yan jî kombînasyona her du teoriyê.<ref name="pediatrics.aappublications.org">{{Jêder-kovar |paşnav=Frankowski |pêşnav=Barbara L. |tarîx=2004-06-01 |sernav=Sexual Orientation and Adolescents |url=https://pediatrics.aappublications.org/content/113/6/1827 |kovar=Pediatrics |ziman=en |cild=113 |hejmar=6 |rr=1827–1832 |doi=10.1542/peds.113.6.1827 |issn=0031-4005 |pmid=15173519 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.rcpsych.ac.uk/members/special-interest-groups/rainbow |sernav=Rainbow SIG {{!}} Royal College of Psychiatrists |malper=RC PSYCH ROYAL COLLEGE OF PSYCHIATRISTS |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref> Piştrastên xurt li ser bandorkirina şiklên mezinkirinên malbatan an jî serpêhatiyên zarokatî ya yekem tune ye. Li gorî hin kesan çalakiya hevzayendî ya dijî xwezayê ye yan jî xerabûyîtiyeke fonksiyonî ye lê belê vekolîn nîşan didin ku hevzayendî çavkaniya xwe ne ji bandorên psîkolojîk a neyînî dibe, ew varyasyoneke erênî û normal a zayendiya mirov e. Hindik caran mirov hestên hilbijartina berpêbûna zayendî ya xwe diceribînin an jî qet naceribînin. Piştrastên destekariya psîkolojîk a ji bo guhartina berpêbûna zayendî tune ne.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.apa.org/about/policy/sexual-orientation |sernav=Resolution on Appropriate Affirmative Responses to Sexual Orientation Distress and Change Efforts |malper=www.apa.org |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref>

Ji bo pênasiya hevzayendan çend têgîn tên bikaranîn. Ji bo pênasî hevzayendên jinan ji salên 1800an û vir ve peyva ''[[lezbiyen]]'' û ji bo zilaman (piştî demekî ji bo jinan jî) ji salên 1960an û vir ve bi jêderka fransî, peyva ''[[gey]]'' tên bikaranîn.<ref>{{Jêder-malper |url=https://en.wiktionary.org/wiki/gay |sernav=gay - Wiktionary |malper=en.wiktionary.org |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref> Peyva gey ([[kurdî]]: ''gey'' an jî ''gêy'', [[fransî]]: ''gai'', [[îngilîzî]]: ''gay'') piştî çend salan ji bo hevzayendên jin û mêr hatiye bikaranîn.<ref>{{Jêder-nûçe |url=http://abcnews.go.com/images/Politics/Holsinger_on_Homosexuality.pdf |sernav=PATHOPHYSIOLOGY OF MALE HOMOSEXUALITY |tarîx=14 kanûna paşîn 1991 |tarîxa-gihiştinê=22 tebax 2021 }}</ref> Ji ber berpêbûniya zayendî bi riya devkî yan fizîkî bi tundî çûna ser hevzayendan, gotinên bi wateya ''hevzayendî'' bikaranîna bi mebesta xeberdanê an jî ji bo biçûkxistinê li çend dewletên pêşveçûyî de di nav [[Sûcê nefretê|sûcên nefretê]] tê hesibandin û van tawan bi danekirina cazayî tê muamelekirin.

Pîvandina hejmarên kesên ji nasnameya gey û lezbiyen an jî serpêhatiya hevzayendî ceribandiye, ji bo lêkolîneran bi çend sedeman gelek zor e. Yek ji van sedeman ev e ku kesên hevzayendî ji ber cudakeriyên [[homofobîk]] û [[heteroseksîst]] nasnameyên xwe eşkere nakin/nikarin bikin.<ref>{{Jêder-nûçe |url=http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/books/chap1/queerscience.htm |sernav=Queer Science: The Use and Abuse of Research into Homosexuality |paşnav=LeVay |pêşnav=Simon |tarîxa-gihiştinê=22 tebax 2021 }}</ref> Tevgerên hevzayendî di heman demê de di nav gelek cureyên ajalan de hatiye çavderî kirin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2009/06/090616122106.htm |sernav=Same-sex Behavior Seen In Nearly All Animals, Review Finds |malper=ScienceDaily |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.thefreelibrary.com/Biological+Exuberance:+Animal+Homosexuality+and+Natural+Diversity.-a053877996 |sernav=Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity. - Free Online Library |malper=www.thefreelibrary.com |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref>

Her çiqas tenê serjimarî yan jî şert û mercên polîtîkayê ya xuyanîtiya wan hêsan bike jî gelek gey û lezbiyen hevratiyên giran avadikin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.mercurynews.com/2011/06/22/census-statistics-show-quarter-of-california-same-sex-couples-raising-kids/ |sernav=Census statistics show quarter of California same-sex couples raising kids |tarîx=2011-06-22 |malper=The Mercury News |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://sentinelcolorado.com/ |sernav=The Sentinel |malper=Sentinel Colorado |ziman=en-US |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.starnewsonline.com/article/NC/20110630/ARTICLES/110639995/WM/1004/sitemaps |sernav=Article 404 - Wilmington Star News - Wilmington, NC |malper=Wilmington Star News |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 |tarîxa-arşîvê=2021-05-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20210501020417/https://www.starnewsonline.com/article/NC/20110630/ARTICLES/110639995/WM/1004/sitemaps |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |sernav=Census 2010: One-Quarter of Gay Couples Raising Children |paşnav=News |pêşnav=A. B. C. |malper=ABC News |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.poughkeepsiejournal.com/article/20110714/NEWS01/107140334/Census-Dutchess-Ulster-gay-households-increase |sernav=Census:Dutchess, Ulster Gay Households Increase |rewşa-urlyê=mirî |tarîxa-gihiştinê=2015-01-19 |tarîxa-arşîvê=2016-01-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20160119045141/http://www.poughkeepsiejournal.com/article/20110714/NEWS01/107140334/Census-Dutchess-Ulster-gay-households-increase }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://boston.edgemedianetwork.com/123278 |sernav=87% Increase in Same-Sex Nevada Households Since 2000 |malper=EDGE Media Network |ziman=en-us |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=hezîran 2023 }}</ref><ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.startribune.com/local/125537288.html |tarîxa-gihiştinê=2015-01-19 |tarîxa-arşîvê=2011-07-17 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110717123400/http://www.startribune.com/local/125537288.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=https://www.wnyc.org/story/146541-blog-spike-number-same-sex-couples-city/ |sernav=Spike in Number of City's Same-Sex Couples {{!}} WNYC {{!}} New York Public Radio, Podcasts, Live Streaming Radio, News |malper=WNYC |ziman=en |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref> Di navbera van pêwendî û têkiliyên heteroseksuelan de tu cudatî ji hêla kespê psikolojîk a kesên ku li nav pêwendî de tune ye. Bizav û pêwendiyên hevzayendan, di nav dîroka bi qeydkirî de, li gorî şeklê wan a li nav ew çandê de, carinan hatine pîrozkirin û carinan jî hatine darizandin.<ref>{{Jêder-malper |url=https://www.psychiatry.org/patients-families |sernav=Patients & Families |malper=www.psychiatry.org |tarîxa-gihiştinê=2021-08-22 }}</ref> Ji sedsala 19. vir ve xêndî zêdekirina naskirin û xûyanîtiyên wan, ji bo biserketina mafên zagonî têkoşînekî mezin tê dan: wekî zewac û pêwendiyên şarmend, ewlad ji xwe re kirin û dêûbavitî; pesendkirina leşkerî û ewlehiya karê û gihaniya xizmetên tenduristiyê.

== Dîrok ==
[[Wêne:The Death of Hyacinthos.jpg|thumb|upright| Ji aliyê Jean Broc ve mirina Hyacinthê ciwan û hezkiriyê wî Apollo li nav simbilan hatiye wênedarkirin, 1801.<ref>Bion, Joseph Duffield Reed – ''Bion of Smyrna: The Fragments and the Adonis''. [[Cambridge Üniversitesi]] Press, 1997. ISBN 0-521-57316-5</ref>]]
[[Wêne:Burning of Sodomites.jpg|çep|thumb|257x257px|Li dîrokê kesên hevzayendî û ketine têkiliya hevzayendî dihat cezakirin. Di wêneyê de; du kesên ku bi hetîwbazî hatiye pênaskirin, li ber dîwarên Zurihê bi saxî tê şewitandin, 1482.]]

Hevzayendî yê ku mîna tiştekî dibe başkirin, bi metodên dûrî aqil ku ji berê ve tê bikaranîn û di bijîşkî de rê dan/dide nîqaşan, di zemanê modern de ji aliyên zanyaran ve ji nexweşiyan nayê hesibandin. Ev 35 sal e ku psîkolog û psîkiyatr pesend kirine ku hevzayendî ne nexweşî yan xerabûyîtiya rûhî yan jî pirsgirêkeke dilînî ye. Cara yekem di sala 1973ê de Heyeta Rêveberiyê ya [[American Psychiatric Association]] (Yekîtiya Psîkyatrîk a Amerîkî) derxistina hevzayendî ji kategoriya nexweşiyê pesendkir. Li komcivîna ku di sala 1974ê de hat lidarxistin, ji aliyên piraniya endamên komelê ve jî hat pesendkirin. Komel li komcivîna ku di sala 2006an de hat lidarxistin, vê biryara xwe carekî din bi raya giştî re parvekir. [[Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê]] (WHO) jî di {{Dîrok|17|gulan|1990}} de mîna Komela Psikiyatrî ya Amerîkî, hevzayendî ji kîsta nexweşiyan derxist. Ev biryar di sala 1992ê de bi raya fermî li lîsta ICD-10ê ([[Senifandina Nexweşiyan a Navnetewiyê]]) hat tomarkirin.

Di 1ê [[kanûna paşîn]] a 1993ê de Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO) hevzayendî ji “Senifandina Nexweşiyan a Navnetewiyê” derxist. Ji 1994ê û vir ve dewletên ku endama WHOyê destpê bikaranîna vê lîstê kirin. Ji hêla zanyarên bijîşkê ve hatiye zeftkirin ku hevzayendî ne nexweşî, ne xerabûyîtî û ne kêmasî ye. Hevzayendî yek ji nav çeşîtdariya sê hêmanên berpêbûna zayendî ye û mirov nikare vê taybetî hilbijêrin, ji ber ku ev çawanî ji zayînê heta 3-4 salî diyar dibe. Piştî vê qebûlê piraniya welatên pêşveçûyî mafên hevzayendan -heta ku zewacê- wekhevî kirine mafên heteroseksuelan.<ref name="apa.org"/>

Yekîtiya Psikiyatrî ya Amerikan (APA) jî, di sala 1973ê de hevzayendî ji “Rênîşa Statîstîk û Teşxîs a Nexweşiyên Hişî”yê derxist.<ref name="apa.org"/> Pozîsyona APAyê îroyîn ev e: xebatên zanyariyê ku bi objektîf û baş hatine plankirin û lîteratura klînikê rê dide ku hevzayendî cureyeke zayendiya mirovan a “erênî û pozîtîf” e.<ref>http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf</ref> Li gorî APAyê sedema ku di paşerojê de hevzayendî yek ji nexweşiyên hişiyê hatibû qebûlkirin, ev e ku hişyarkirina xelkê ji aliyê paşdarazîbûn û alîgirbûna profesyonelên ku li beşa nexweşiyên hişê de dixebitîbûn. Benda ICD-10ê bi vî rengê ye: Berpêbûniya zayendî, nayê pejirandin ku bi serê xwe nexweşî ye.

== Rewş û etîmolojiya berpêbûniya zayendî ==
Her çiqas li welatên rojavayî de ji hev qetandina peywirên kesê/î ku li têkiliya zayendî de xelasbûyî be jî li welatên ku hevzayendî bi awayekî veşartî tê jîn, zilamên hevzayendî (nêrbaz) wekî aktîf û pasîf tê li nav kirin. Ev çandên kevneperestan bi taybetî zilamên pasîv ango/an jî yên jinokî wekî hevzayendî dipejirînin û van zilaman ji aliyê piraniya civakê tên vederkirin/dûrxistin.

Li pêlingên civakî de jin wekî pasîf û negatîf aliyê din zilam aktîf û pozîtîv tê watedarkirin. Peyvên aktîv û pasîv ji ber vê yekê rewşekî biçûkxistî yan jî mezinahî dide fikirîn, ji sedema vê ev peyvan di van çendan de nayê xwestin ku bê bikaranîn.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=%2Fjournals%2Fjournal_of_the_history_of_philosophy%2Fv043%2F43.1preus.html |tarîxa-gihiştinê=2021-01-28 |tarîxa-arşîvê=2015-06-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20150611040013/http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=%2Fjournals%2Fjournal_of_the_history_of_philosophy%2Fv043%2F43.1preus.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

== Berpêbûniya zayendî û nasname ==
=== Pîvanga Kinsey (Kinsey scale) ===
[[Wêne:Kinsey Scale.svg|thumb|200pik|sağ|Alfred Kinsey di pirtûka xwe de ya bi navê "Tevgerên Zayendî ya Mêran" gotiye “The world is not to be divided into sheep and goats” ango bi kurt û kurmancî "Cîhan ji mîh û bizinan pêknaye" û vê pîvanga berpêbûniya zayendî pêşkeş kiriye.]]

Pîvanga Kinsey<ref>http://www.kinseyinstitute.org/research/ak-hhscale.html</ref> ku bi navê ''Heterosexual–Homosexual Rating Scale'' (Pîvanga Bipelkirina Heteroseksuelî-Hevzayendî) jî tê zanîn, dixwaze ku paşeroja yan jî beşên paşeroja çalakiya zayendiyê ya kesan pênas û şîrove bike. Bipelkirin ji 0 (sifir)ê heta 6ê ye. 0 bi temamî tê wateya heteroseksuelî, dijî wê 6 jî bi temamî tê wateya hevzayendî. Li pîvangê ji bo aseksuelan terîfbike, nîşana “X” hatiye bikaranîn.<ref name="books.google.com">http://books.google.com/books?id=bOkPjFQoBj8C&pg=PA158&dq=Kinsey+and+asexuality+Encyclopedia+of+Women+in+Today%27s+World&hl=en&sa=X&ei=Ae_sTuuxKYfg2QWJ4bGlDw&sqi=2&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q&f=falsee</ref><ref name="books.google.com"/>

=== Berpêbûnî û tevger ===
Berpêbûniya zayendî ji aliyê American Psychological Association (Yekîtiya Derûnnasî ya Amerîkî), American Psychiatric Association (Yekîtiya Psîkyatrîk a Amerîka) û National Association of Social Workersê (Saziya Karkerên Civakî ya Netewî) ve ne tenê taybetiyeke cihêbûyî, ji xêndî wê wekî gerdûna kesên ku dixwazin bi kesên din re ji bo tetmînbûnê têkiliya zayendî avabikin, pênasdikin.<ref>http://www.courts.ca.gov/documents/Amer_Psychological_Assn_Amicus_Curiae_Brief.pdf</ref>

=== ''Coming Out'' ===
[[Wêne:Johanna sigurdardottir official portrait.jpg|upright|thumb|çep| Serokwezîra kevn a Îslendayê [[Jóhanna Sigurðardóttir]] di serdema modern de serokwezîra yekem e ku hevzayendîtiya xwe aşkere kiriye.]]
''Coming Out'' ("Derketin"), daxuyaniya kesî/ê ji bo berpêbûniya zayendiya xwe an jî nasnameya zayendê xwe ye û bi şeklên cuda wekî pêvajo yan jî rêwîtiya psîkolojîk tê pênaskirin an jî tê ceribandin.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.utahpridecenter.org/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=44 |sernav=Kopîkirina arşîvê |tarîxa-gihiştinê=2015-01-19 |tarîxa-arşîvê=2013-11-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131103190425/http://www.utahpridecenter.org/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=44 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Coming out, bi gelemperî ji sê qonaxê pêk tê. Qonaxa yekem xwe naskirin û fêmkirina/pejirandina xwe ya ji bo avakirina/ketina têkiliyên hevzayendî ye.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.apa.org/pi/lgbc/publications/justthefacts.html |tarîxa-gihiştinê=2007-08-07 |tarîxa-arşîvê=2007-08-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20070807205013/http://www.apa.org/pi/lgbc/publications/justthefacts.html |rewşa-urlyê=zindî }}</ref> Ev qonax bi gelemperî wekî coming out’a navxweyî tê pênaskirin. Qonaxa duyem biryardana ravekirina berpêbûna xwe ya zayendî ya kesî/ê ku ji bo kesên din(wekî mînak ji malbat, heval û hemkarên xwe) e. Qonaxa sêyem bi gelemperî jîyîna kêsî/ê ku wekî ferdeke LGBT, dihewîne.<ref name="web.archive.org">{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |tarîxa-gihiştinê=2007-11-02 |tarîxa-arşîvê=2007-11-02 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20071102101657/http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Mirov, di van rojan de li Amerîkayê bi gelemperî di temenên lîseyê yan jî zanîngehê de berpêbûna zayendiya xwe vedibêjin. Lezbiyen (mêbaz), gay (nêrbaz) û bîseksuel, dema bepêbûna wan a zayendî ji aliyê civakê ve neyê pejirandin, di be ku ji kesên din re bawernekin an jî alîkarî nexwezin.

Li gori Rosario, Schrimshaw, Hunter û Braun (2006) nasnameyên zayendî ya kesên lezbiyen, gey û bîseksuel(LGB) kompleks e û ew ji pêvajoyên zehmetî derbas dibin. Li dijî eqliyetên din (wekî mînak eliyetên etnîk û nijadî) piraniya LGB, li nav civakên ku qala nasnameyên xwe ji wan agahî an jî alikarî bistînin, mezin nabin. Loma li nav civatên ku ya dijminê hevzayendî yan jî ji hêla agahî ve nezan mezin dibin.<ref name="web.archive.org"/>

''Outing'' ("Derxistin"), bêdilî eşkerekirina berpêbûna zayendiya keseke ye. Berpêbûna zayendiya gelek siyasetmedar, navdar, kesên li xizmeta leşkeriyê dixebitin û alimên dînî bê dilê wan bi nêtên xerabî, rewiştî an jî siyasî hatiye eşkerekirin.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |tarîxa-gihiştinê=2015-01-19 |tarîxa-arşîvê=2007-06-09 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20070609220520/http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

=== Nasnameya zayendê ===
[[Wêne:Homosexual.jpg|thumb|200px|[[Károly Mária Kertbeny]] cara yekem ku bêjeya «homoseksuel» bi kar aniye (1868)]]

Li berê berpêbûniya hevzayendî bi zayenda kesî/ê re hatiye girêdan. Wekî mînak hatiye fikirîn ku taybetiyên jinê ku têkilî nîşan dide jinekê, mêrokî(maskulen) ye; an jî taybetiyên zilamê ku têkilî nîşan dide zilamekî din jî jinokî(femînen) ye.<ref>[Minton, H. L. (1986). Femininity in men and masculinity in women: American psychiatry and psychology portray homosexuality in the 1930s, Journal of Homosexuality, 13(1), 1–21.Terry, J. (1999). An American obsession: Science, medicine, and homosexuality in modern society. Chicago: University of Chicago Press</ref> Lê belê di nav sedsala 20. de nasnameya zayendê ji berpêbûniya zayendî ve hat qetandin û wekî diyardeyekî azad hat pejirandin.

Her çiqas belavbûna rêjeya berpêbûna zayendî li nav kesên ku bi nasnameya zayendê û transgender re ahengdar in, ji hev du cudabin jî ew kes dikarin/dibe ku têkilî bi jin, mêr an jî ji her du zayendê re nîşan bidin. Kesên heteroseksuel, hevzayendî û bîseksuel mumkûn e ku bibin mêrokî yan jinokî yan jî ew dikarin her du taybetî rêbidin. Xêndî vê, sterotipên “hevzayendê/a bêahengî zayendê xwe” û “hevzayendê/a ahengdarî zayendê xwe” di endamên civatên gey û lezbiyen de hene. Lêbelê vekolîn ê ku ji aliyê J. Michael Bailey û K.J. Zucker hatiye çêkirin, dîtine ku gelek gey û lezbiyen di zaroktiya xwe de bi zayendê xwe re demên bêahengî jiyîne.<ref>Bailey, J.M., Zucker, K.J. (1995), Childhood sex-typed behavior and sexual orientation: a conceptual analysis and quantitative review. Developmental Psychology 31(1):43</ref>

== Nasname û berpêbûnên hevzayendî ==

=== Gey (nêrxwaz, hevzayendxwaz, hevregezxwaz) ===
Bêjeya ''gey'' di ferhenga [[îngilîzî]] ya [[Oxford]]ê de bi pênasa “kesê/î hevzayend(gelemperî mêr)” hatiye ravekirin.<ref name="Oxford University Press 2003">Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003, Gotara "Gey"</ref>''Gey'', berê ji ber ku kêmasiya bêjeyeke pênaskirina hevzayendên mêr tunebû, hatiye bikaranîn û bere bere destpê nîşandana “kesê/î hevzayend”ê jî kiriye.<ref name="Oxford University Press 2003"/>

Jêderka bêjeya “gey” “gai” a [[fransî]] ye.<ref name="Oxford University Press 2003"/> Bi eslê xwe ev peyv dihat wateyên “kêfxweş, xemok” û “bi rengê rojen, mirêsdar”ê. Lê piştî salên 1960ê ji aliyê hevzayendên mêr ve ji bo nîşanî xwe hat bikaranîn. Di Ingilizî de wateya din a bêjeya gey ber bi hişk bûnê ve çûye.<ref>Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003,</ref>

=== Lezbiyen (mêbaz) ===
''Lezbiyen'' ji salên 1800î û vir ve ji bo nîşanî hevzayendên jin tê bikaranîn.<ref name="ReferenceA">Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003</ref>

Jêderka vê bêjeyê ji navê welatê [[Sapfo]]yê, [[Lesbos]]ê tê. Sappho di helbestên xwe de qala hestên xwe yê ji bo jinan kiriye. Bi hêla zimannasî ve wateya lezbiyen ji Lezbosî ye.<ref name="ReferenceA"/>

=== Bîseksuel ===
Bîseksuelî, candarên ku ji aliya hestî û berpêbûna zayendî ve têkiliyî him zayendê xwe û him jî dij zayendê xwe nîşan didin.

Kesên ku xwediyê vê nasnameya berpêbûna zayendî, hewce nakin ku di heman demê de têkiliyî him jinan û him mêran bikin. Hin bîseksuel, neketine têkiliyî zayendî bi zayendên civatiya xwe an jî dijî zayendê xwe (an jî bi her du re). Wekî heteroseksuel û hevzayendan jî derbasdar e ku tevgera cazîbeya zayendî di her xwestinê de nayê kirin.

=== Hevratiya hevzayendî ===
Kesên ku xwediyê berpêbûniya hevzayendî ne, ji bo ravekirina zayendiya xwe dikarin ser li rêyên curedar bikin an jî xwe ravenekin.

Pîvanga Kinsey, dixwaze ku paşeroja yan jî beşên paşeroja çalakiya zayendiyê ya kesan pênas û şîrove bike. Bipelkirin ji 0(sifir)ê heta 6ê ye. 0 bi temamî tê wateya heteroseksuelî, dijî wê 6 jî bi temamî tê wateya hevzayendî.

Vekolîn rêdinin ku gelek gey û lezbiyen hevratiya temendirêj dixwazin Wekî mînak li gorî encamên pirsnameyan rêdidin ku ji navbera ji %40 û ji %60a gey, ji navbera ji %45 û ji %80a lezbiyen li wê demê de di hevratiyeke romantîk de ne.

Li gorî daneyên pirsnameyan li Amerîkayê hevbera gey li navbera %18 û %28 û hevbera lezbiyen li navbera %8 û %21, deh sal zêdetir pev re dijîn. Vekolîn dîtine ku hevberên hevzayendan mîna hevberên heteroseksuelan hev du têrdikin û pêwendiyên giran avadikin.
Giraniya pêwendî û ji têkiliyê têrbûn, baştir îstatîstîk ji temen û zayendê û berpêbûna zayendiyê didin. Hêla din heteroseksuel û hevzayendî ji hêvî û bendewariyê hevpar dibin ku ev hevparî bi hêsanî tê ber hev du.<ref>{{|http://www.eurekalert.org/pub_releases/2008-01/apa-elo011708.php }}</ref><ref name=Duffy>{{Jêder-kovar |doi=10.1300/J082v12n02_01 |sernav=Satisfaction and commitment in homosexual and heterosexual relationships |kovar=Journal of Homosexuality |sal=1985 |authors=S.M Duffy, C.E. Rusbult |cild=12 |hejmar=2 |rr=1–23 |url=http://www.labmeeting.com/paper/17688909/duffy-rusbult-1985-satisfaction-and-commitment-in-homosexual-and-heterosexual-relationships |tarîxa-gihiştinê=2009-07-29 |pmid=3835198 |ref=harv |tarîxa-arşîvê=2017-10-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20171019190212/http://www.labmeeting.com/paper/17688909/duffy-rusbult-1985-satisfaction-and-commitment-in-homosexual-and-heterosexual-relationships |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref name=Baccman>{{Jêder-kovar |sernav=Expectations of romantic relationships: A comparison between homosexual and heterosexual men with regard to Baxter's criteria |kovar=Social Behavior and Personality |sal=1999 |authors=Charlotte Baccman, Per Folkesson, Torsten Norlander |url=http://www.sbp-journal.com/index.php/sbp/article/view/976 |tarîxa-gihiştinê=4 çiriya pêşîn 2012 |ref=harv }}</ref>

== Demografiya hevzayendî ==
Ji bo polîtîkayên raya giştî daneyên ewlemendî ya qala gelheya gey û lezbiyen gelek girîng e.<ref name="United States 2000 pp. 139">"Demographics of the Gay and Lesbian Population in the United States: Evidence from Available Systematic Data Sources", Dan Black, Gary Gates, Seth Sanders, Lowell Taylor, Demography, Vol. 37, No. 2 (May, 2000), pp. 139–154 (available on JSTOR).</ref> Wekî mînak demografî alî biryardana hevpariya xwecihî, zagonîkirina mafê hevzayendan a ji xwe re ewlad kirinê, hesibandina maliyet û kêrhatîbûna polîtîkaya Nepirse-Nebêje ya li artêşa Amerikan, dike.<ref name="United States 2000 pp. 139"/> Agahiyên li ser gelheya gey û lezbiyen alî fêmkirin û biryardana pirsgirêk û mijarên bijartina bazarên karkeran a zanyarên civaknasan, koma sermaye ya mirov, pisporbûna li ser gelê malbat, cudakerî û rewşa erdnîgarî jî dike.<ref name="United States 2000 pp. 139"/>

Pîvandina belavbûna hevzayendan gelek zehmet e. Gelek mirov xwediyê tevger û taybetmendiyên hevzayendiyê bibin jî pêkan e ku ew xwe wekî hevzayendî an jî bîseksuel nebînin.<ref name="United States 2000 pp. 139"/>

Vekolîn mecbûr in ku him mînakên tên pênaskirin û him jî yên nayên pênaskirin, bipîvin.
Dibe ku hejmara kesên xwediyê dilbijiya hevzayendî ji yên hejmara ev dilbijiyên xwe dipeyitin, zêdetir bibe. Her wiha hejmara kesên dilbijiyên xwe dipeyitin jî dibe ku ji hejmara kesên ku xwe wekî nasnameya gey, lezbiyen û bîseksuel dibînin, zêdetir bibe.

[[Alfred Kinsey]] piştî vekolînên ku di navbera salên 1948 û 1953an de çêkirîbû, ragihandibû ku ji % 46 kobayên mêr reaksiyon nîşanî her du zayendê daye; ji % 37ê wan jî herî kêm carekî ketiye têkiliyeke hevzayendî.<ref>Sexual Behavior in the Human Male, p. 656</ref> John Turkey, ji ber ku Kinsey kobayên ne rasthatî, bi yên pêketî bi kar aniye, wî rexnekiribû. Vekolîna dawiyê, bi tunebûna alîgira mînakê ve gihiştibû encamên hev.<ref>http://www.bbc.co.uk/programmes/b00tznbk|yayıncı=BBC|tarîx=1{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=hezîran 2021 }} October 2010}}</ref> LeVay ragihandiye ku divê encamên Kinsey ji bo ravekirina vekolînên demografiyê bên.

Vekolînên girîngî rê didin ku ji % 2 heta ji % 11a mirov, di paşerojên xwe de ketine çalakiyeke hevzayendî.<ref name = Billy1993>{{Jêder-kovar |doi=10.2307/2136206 |nivîskar=Billy JO, Tanfer K, Grady WR, Klepinger DH |sernav=The sexual behavior of men in the United States |jstor=2136206 |kovar=Family Planning Perspectives |cild=25 |hejmar=2 |rr=52–60 |sal=1993 |pmid=8491287 |ref=harv }}</ref><ref name = Binson1995>{{Jêder-kovar |doi=10.1080/00224499509551795 |pêşnav1=Diane |paşnav1=Binson |pêşnav2=Stuart |paşnav2=Michaels |pêşnav3=Ron |paşnav3=Stall |pêşnav4=Thomas J. |paşnav4=Coates |pêşnav5=John H. |paşnav5=Gagnon |pêşnav6=Joseph A. |paşnav6=Catania |sal=1995 |sernav=Prevalence and Social Distribution of Men Who Have Sex with Men: United States and Its Urban Centers |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-sex-research_1995_32_3/page/245 |kovar=The Journal of Sex Research |cild=32 |hejmar=3 |rr=245–54 |jstor=3812794 |ref=harv }}</ref><ref name = Johnson1992>{{Jêder-kovar |nivîskar=Johnson AM, Wadsworth J, Wellings K, Bradshaw S, Field J |sernav=Sexual lifestyles and HIV risk |kovar=Nature |cild=360 |hejmar=6403 |rr=410–2 |sal=December 1992 |pmid=1448163 |doi=10.1038/360410a0 |ref=harv }}</ref><ref name = Laumann1994>Laumann, E. O., Gagnon, J. H., Michael, R. T., & Michaels, S. (1994). ''The social organization of sexuality: Sexual practices in the United States.'' Chicago: University of Chicago Press.{{Rûpel hewce ye|date=September 2010}}</ref><ref name = Wellings1994>Wellings, K., Field, J., Johnson, A., & Wadsworth, J. (1994). ''Sexual behavior in Britain: The national survey of sexual attitudes and lifestyles.'' London, UK: Penguin Books.{{Rûpel hewce ye|date=September 2010}}</ref><ref name = ACSF1992>{{Jêder-kovar | doi =10.1038/360407a0 |nivîskar=Investigators ACSF |sal=1992 |sernav=AIDS and sexual behaviour in France | url = |kovar=Nature |cild=360 |hejmar=6403 |rr=407–409 | pmid =1448162 | ref =harv }}</ref><ref name = Bogaert2004>{{Jêder-kovar |nivîskar=Bogaert AF |sernav=The prevalence of male homosexuality: the effect of fraternal birth order and variations in family size |kovar=Journal of Theoretical Biology |cild=230 |hejmar=1 |rr=33–7 |sal=September 2004 |pmid=15275997 |doi=10.1016/j.jtbi.2004.04.035 |ref=harv }} Bogaert argues that: "The prevalence of male homosexuality is debated. One widely reported early estimate was 10% (e.g., Marmor, 1980; Voeller, 1990). Some recent data provided support for this estimate (Bagley and Tremblay, 1998), but most recent large national samples suggest that the prevalence of male homosexuality in modern western societies, including the United States, is lower than this early estimate (e.g., 1–2% in Billy et al., 1993; 2–3% in Laumann et al., 1994; 6% in Sell et al., 1995; 1–3% in Wellings et al., 1994). It is of note, however, that homosexuality is defined in different ways in these studies. For example, some use same-sex behavior and not same-sex attraction as the operational definition of homosexuality (e.g., Billy et al., 1993); many sex researchers (e.g., Bailey et al., 2000; Bogaert, 2003; Money, 1988; Zucker and Bradley, 1995) now emphasize attraction over overt behavior in conceptualizing sexual orientation." (p. 33) Also: "...the prevalence of male homosexuality (in particular, same-sex attraction) varies over time and across societies (and hence is a "moving target") in part because of two effects: (1) variations in fertility rate or family size; and (2) the fraternal birth order effect. Thus, even if accurately measured in one country at one time, the rate of male homosexuality is subject to change and is not generalizable over time or across societies." (p. 33)</ref><ref name = Fay1989>{{Jêder-kovar |nivîskar=Fay RE, Turner CF, Klassen AD, Gagnon JH |sernav=Prevalence and patterns of same-gender sexual contact among men |kovar=Science |cild=243 |hejmar=4889 |rr=338–48 |sal=January  1989 |pmid=2911744 |doi=10.1126/science.2911744 |ref=harv }}</ref>

Dema tevger û/an jî cazibeyên hevzayendî tê ragihandin rêje derdikeve heta % 16-21ê. Vekolîneke di 2006an de hatiye çêkirin, rê daye ku ji % 20a beşdarên ku tevlî vekolînê bûne, hin hestên hevzayendî ecibandiye lê tenê ji % 2-3 xwe wekî hevzayendî hesibandiye.

Vekolîneke di sala 1992an de hatiye çêkirin, ragihandiye ku ji % 6. 1ê mêrên brîtanî û ji % 4.1ê mêrên fransî têkiliyeke hevzayendî ceribandiye.

Pirsnameyek di sala 2008an de hatiye çêkirin, dîtiye ku ji % 13ê Brîtanyayî ketiye têkiliyeke hevzayendî lêbelê yên ku xwe bi nasnameya hevzayendî an jî bîseksuel dibînin ji % 6 in.
Pirsnameya ku ji aliyê Ofîsa Statîstîk a Netewî (ONS) gihiştiye ku ji % 1.5ê Brîtanyayî xwe bi nasnameya hevzayendî an jî bîseksuel dihesibînin.<ref>[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E0CE0D91E3EF93BA35751C1A964958260&sec=&spon=&pagewanted=all Sexual Behavior Levels Compared in Studies In Britain and France]</ref>

ONS îdîa kiriye ku ev encam bi encamên vekolînên din re ahengdar e ku ew di navbera % 0.3 û % 3ê de ne.<ref>http://www.ons.gov.uk/ons/rel/ethnicity/measuring-sexual-identity---evaluation-report/2010/index.html</ref>

Pirsnameyê ku di sala 2008an de li Amerîkayê di roja hilbijartina serokî de hatiye çêkirin rêdide ku ji % 4ê hilbijêrên Amerîkayî xwe wekî gay, lezbiyen û bîseksuel dibînin. Ev rêje wek rêjeya 2004ê ye.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf |tarîxa-gihiştinê=2015-01-21 |tarîxa-arşîvê=2011-01-07 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110107082654/http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Li gorî statîstîkên serjimariya 2000ê di Amerîkayê de, 601.209 hevparên hevzayendî li heman malê de bê mehr dijîn.<ref>http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110107082654/http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf |date=2011-01-07 }} |paşnav1=Smith |nav1=David M. |paşnav2=Gates |nav2=Gary J. |tarih=August 22, 2001 |=January 26, 2011}}</ref>

== Hevzayendî û derûnnasî ==
[[Wêne:Gay Couple Savv and Pueppi 02.jpg|thumb|200pik|Hevzayendîtî, homoseksuelî tevgereke romantîk an jî nêzîkbûneke zayendî di navbera mirovên heman zayendî de ne.]]

Derûnnasî yek ji beşên zanyarî ye ku yekem car hevzayendî wekî berpêbûniyeke cuda vekolandiye.
Li nav nexweşiyan de senifandina hevzayendî ji aliyê seksologên Ewropayê ve hat çêkirin. Di sala 1886an de seksolog Richard von Krafft-Ebing di pirtûka xwe ya bi navê Psychopathia Sexualisê de çalakiyên zayendî ya bêzêdebûnê bi dawî dibin ku hevzayendî yek ji wan e, di bin beşa rêşaşbûna zayendî de rêzkir. Li gorî wî hevzayendî him ji dayikbûnê tê û him jî bi dû re tê bûn û bi xelaskirina masturbasyonê û tedawîkirina nevrozê hevzayendî wê ji holê rabe.

Li gorî baweriya [[Sigmund Freud]], hevzayendî di zarokatî de yekgirtina zarok bi dêûbavê re ku bi bandora yê xwediyê dijî zayendê wê/wî, pêkbûye û ew wekî encama lihevxistina geşedana psîkoseksuel pênaskiriye.

Heta di nav sedsalên 20an de modelên patalojîk a hevzayendî standard e.

Daxuyaniya [[American Psychological Association]] (Yekîtiya Derûnnasî ya Amerîkî), [[American Psychiatric Association]] (Yekîtiya Psîkyatrîk a Amerîkî) û [[National Association of Social Workers]]ê (Saziya Karkerên Civakî ya Netewî) wanî ye:<ref name=response>American Psychological Association: [http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf Appropriate Therapeutic Responses to Sexual Orientation]</ref>

“Li ser hevzayendî nêrîna hevpar a beşên tevgerîtî û zanyariyên civakî û derûnnasî ev e ku tevgerên hevzayendî û hestên romantîk a li hemberî hemcinsên mirov, varyasyoneke normal e û erênî ya zayendiyeke mirov in.”

'''Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê''' hevzayendiyê ku di sala 1977an de di ICD-9ê de wekî nexweşiyeke derûnî senifandibû, bi pesendkirina Kongreya Tenduristiyê ya Cîhanê a 43. ve ({{Dîrok|17|gulan|1990}}) ji ICD-10ê derxist.<ref>{{Jêder-malper |url=http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/communicable-diseases/hivaids/news/news/2011/6/stop-discrimination-against-homosexual-men-and-women |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120709194330/http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/communicable-diseases/hivaids/news/news/2011/6/stop-discrimination-against-homosexual-men-and-women |tarîxa-arşîvê=2012-07-09 |sernav=Stop discrimination against homosexual men and women |weşanger=World Health Organisation — Europe |tarîx=2011-05-17 |tarîxa-gihiştinê=2012-03-08 }}</ref><ref>{{Jêder-malper |url=http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&FileCategory=50&FileID=546 |sernav=The decision of the World Health Organisation 15 years ago constitutes a historic date and powerful symbol for members of the LGBT community |weşanger=ILGA |tarîx=2010-08-24 |tarîxa-gihiştinê=2015-01-21 |tarîxa-arşîvê=2009-10-30 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20091030051630/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&FileCategory=50&FileID=546 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref name=pinknewsstigma>{{Jêder |sernav=Homophobic stigma – A community cause |url=http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |tarîx=17 gulan 2006 |periodical=PinkNews.co.uk |pêşnav=Marc |paşnav=Shoffman |tarîxa-gihiştinê=2007-05-04 |tarîxa-arşîvê=2007-04-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20070419234733/http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Li ICD-10ê berpêbûna zayendî ya egodîstonîkê pê ve kiriye ku ev tê wateya ji sedema xerabûyîtiya tevgerî yan jî derûnî xwestin ku berpêbûna zayendiya xwe an jî nasnameya zayenda xwe biguhere.

'''Saziya Psîkiyatrî ya Çînê''', piştî xebat û lêkolînên 5 sal dewamkiriye, di sala 2001ê de hevzayendî ji senifandina nexweşiyên derûnî derxist.<ref>''The New York Times'': [http://www.nytimes.com/2001/03/08/health/08PSYC.html Homosexuality Not an Illness, Chinese Say]</ref>

Daxuyaniya '''Komela Psîkiyatrên Brîtanyayê''' wanî ye: “Vekolîn rêdidin ku gey, lezbîyen an jî bîseksuel bûn ahengdarî tenduristiya derûnî ya normal e. Ji ber ku lezbîyen, gey û bîseksuel ji aliyên civak, malbat û heval tên vederkirin û dûrxistin, li nav wan rêjeya pirsgirêkên derûnî bilind derdikeve. Her çiqas komên kevneşopên Amerîkayê îdîa dikin ku ev pirsgirêkên derûnî ji ber hevzayendiyê pêk tê, delîl û îspata wan tune ne.”<ref name=rcp2008>Royal College of Psychiatrists: [https://web.archive.org/web/20080611014113/http://www.rcpsych.ac.uk/pressparliament/pressreleases2008/pr14.aspx Royal College of Psychiatrists response to comments on Nolan Show regarding homosexuality as a mental disorder]</ref>

Piraniya lezbiyen, gay û bîseksuel, bi heman sedemên(stres, zehmetên pêwendiyê, li hawira kar û civakê gurivîn hwd) heteroseksuelan dixwazin psîkoterapî bistînin.

Girîngiya berpêbûniya zayendiya wan li ser tedaviyê dibe ku pir be, hindik be yan jî qet bandora wê tune be.

Mimkûn e ku lezbiyen, gey û bîseksuel rûbirû bi xetera [[anti-gay]] bimînin. Ev tevgerên derûnnas çavkaniya xwe ji agahiyên pirtûkên ku di sedsala 19. Û 20. de hatiye nivîsandin, distîne. Wekî mînak Richard von Krafft-Ebing û [[Sigmund Freud]].

== Sedemên egerî ya hevzayendî ==
=== Faktorên biyolojîk ===
Lêkolîner çend faktorên ku mimkûn e têkiliyê wan bi berpêbûna zayendî ve hebin, pênaskirine, wekî gen, hormonên berê zayînê û bastûra mejiyê.

Zanyar fikirîne ku berpêbûna zayendî bi ne tenê faktorek hema bi hevpariya faktorên genetîk,<ref name="pediatrics.aappublications.org"/><ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |tarîxa-gihiştinê=2013-08-08 |tarîxa-arşîvê=2013-08-08 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20130808032050/http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |rewşa-urlyê=zindî }}</ref> hormonal û hawirî diyar dibe û ew bawerkirine ku berpêbûna zayendî girêdayî di dema malzarokê de hevbandora kompleksê ya faktorên biyolojîk û genetîkê ye û ji yên din zêdetir van teorî pejirandine.<ref name="shatb">Garcia-Falgueras, Alicia, & Swaab, Dick F., ''Sexual Hormones and the Brain: An Essential Alliance for Sexual Identity and Sexual Orientation'', in ''Endocrine Development'', vol. 17, pp. 22–35 (2010) (ISSN 1421-7082) (authors are of Netherlands Institute for Neuroscience, of [[Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences]]) (author contact is 2d author) (vol. 17 is Sandro Loche, Marco Cappa, Lucia Ghizzoni, Mohamad Maghnie, & Martin O. Savage, eds., ''Pediatric Neuroendocrinology'').</ref><ref name="Vare">Vare, Jonatha W., and Terry L. Norton. "Understanding Gay and Lesbian Youth: Sticks, Stones and Silence." Cleaning House 71.6 (1998): 327-331: Education Full Text (H.W. Wilson). Web. 19 Apr. 2012.</ref>

Li gorî zanyaran berpêbûna zayendî ne encama bijartin e. Kes heteroseksuel, hevzayend, bîseksuelyan jî aseksuel bûnê bi xwe hilbinajêrin.

Delîl û îspatên girîng a bandordarbûna serpêhatiyên zarokatî, şikla mezinkirinên malbata, tacîz û bûyerên xerabî ji berpêbûna zayendî ve tune ye.

Lê belê bandora ramanên dêûbav a qala berpêbûna zayendî li ser ecibandina tevgerên berpêbûna zayendî ya zarokê heye ku zanyar ev tişt bi encamên vekolînên xwe dîtine.<ref>"Different aspects of sexual orientation may be influenced to a greater or lesser degree [p. 303:] by experiential factors such that sexual experimentation with same-gender partners may be more dependent on a conducive family environment than the development of a gay or lesbian identity." Susan E. Golombok & Fiona L. Tasker, ''Do Parents Influence the Sexual Orientation of Their Children?'', in J. Kenneth Davidson, Sr., & Nelwyn B. Moore, ''Speaking of Sexuality: Interdisciplinary Readings'' (Los Angeles, Calif.: Roxbury Publishing, 2001) (ISBN 1-891487-33-7), pp. 302–303 (adapted from same authors, ''Do Parents Influence the Sexual Orientation of Their Children? Findings From a Longitudinal Study of Lesbian Families'', in ''Developmental Psychology'' (American Psychological Association), vol. 32, 1996, 3–11) (author Susan Golombok prof. psychology, City Univ., London, ''id.'', p. xx, & author Fiona Tasker sr. lecturer, Birkbeck Coll., Univ. of London, ''id.'', p. xxiii).</ref><ref>"Whereas there is no evidence from the present investigation to suggest that parents have a determining influence on the sexual orientation of their children, the findings do indicate that by creating a climate of acceptance or rejection of homosexuality within the family, parents may have some impact on their children's sexual experimentation as heterosexual, lesbian, or gay." ''Do Parents Influence the Sexual Orientation of Their Children?'', ''ibid.'', in ''Speaking of Sexuality'', ''id.'', p. 303 (adapted per ''id.'', p. 303).</ref>

Ramanên berê ya bi qala berpêbûna zayendî ya mirov, mîna serpêhatiyên xerabî ya zarokatî û geşedana çewtî ya psîkolojîk, piranî xwe dispêrin agahiyên çewt û pêşbiryaran.<ref>http://healthyminds.org/More-Info-For/GayLesbianBisexuals.aspx|tarîx=July{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=kanûna paşîn 2021 }} 22, 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110722080052/http://www.healthyminds.org/More-Info-For/GayLesbianBisexuals.aspx%7D%7D</ref>

Vekolînên nuha bandora faktorên biyolojîk li ser pêkhatina berpêbûna zayendî digerin. Lê vekolînên zanyarî yê hatiye dubarekirin qet piştgirî nadine hebûna etiyolojiya taybet a berpêbûna zayendî. Aliyê din vekolînên zanyarî rêdane ku cudahiyên biyolojîk di navbera kesên heterosksuel û hevzayendî de hene. Ev cudahiyên biyolojîk mimkûn e ku dispêrin di heman sedemên pêkhatina berpêbûna zayendiyê.

==== Vekolînên genetîk ====
Çend xebatên li ser cêwiyan bi armanca berawirdkirina girîngiyên faktorên hawirî û genetîk çawa bandorî li ser pêkhatina berpêbûna zayendî dikin, hatiye çêkirin.

Bailey û Pillard bi encamên vekolînên xwe yê di sala 1991ê de çêkirin, gihaştin ku ahengiya hevzayendî di cêwiyên lawikên a monozygotic de rêjeya ji % 52 ye û di cêwiyên lawikên a fraternal de ji % 22 ye.<ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1845227</ref> Vekolîna Bailey, Dunne û Martinê jî ku di sala 2000ê de li ser 4901 cêwiyên Awistiryayî hat çêkirin<ref>{{Jêder-kovar |nivîskar=Bailey JM, Dunne MP, Martin NG |sernav=Genetic and environmental influences on sexual orientation and its correlates in an Australian twin sample |kovar=J Pers Soc Psychol |cild=78 |hejmar=3 |rr=524–36 |sal=March  2000 |pmid=10743878 |doi=10.1037/0022-3514.78.3.524 |url=http://content.apa.org/journals/psp/78/3/524 }}</ref>, heman encam da. Ew dîtin ku di cêwiyên lawikên a monozygotic de rêjeya ji % 52 û di cêwiyên keçikên a fraternal de rêjeya ji % 24 ahengî hene.

Hershberger (2001) di vekolîna xwe de 8 vekolînên ku li ser cêwiyan hatiye çêkirin, berawird kiriye. Di nav 6 vekolîn de li gorî cêwiyên fraternal, ahengiyeke mezin di cêwiyên monozygotic de hatiye dîtin. Ev daneyan piştgirî didin bandora faktorên genetîk a li ser pêkhatina berpêbûna zayendî.<ref>Hershberger, Scott L. 2001. Biological Factors in the Development of Sexual Orientation. Pp. 27–51 in Lesbian, Gay, and Bisexual Identities and Youth: Psychological Perspectives, edited by Anthony R. D’Augelli and Charlotte J. Patterson. Oxford, New York: Oxford University Press. Quoted in Bearman and Bruckner, 2002.</ref>

Vekolînên berê ya Bearman û Brücknerê (2002) ji ber ku hejmarên kobayan(100) hindik bûn, hatine rexnekirin.<ref>This work was published in the ''American Journal of Sociology'' (Bearman, P. S. & Bruckner, H. (2002) Opposite-sex twins and adolescent same-sex attraction. American Journal of Sociology 107, 1179–1205.) and is available only to subscribers. However, a final draft of the paper is available [http://iserp.columbia.edu/content/opposite-sex-twins-and-adolescent-same-sex-attraction here] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110719175100/http://iserp.columbia.edu/content/opposite-sex-twins-and-adolescent-same-sex-attraction |date=2011-07-19 }} – there are no significant differences on the points cited between the final draft and the published version.</ref><ref>While inconsistent with modern findings, the first relatively large-scale twin study on sexual orientation was reported by [[Franz Josef Kallmann|Kallman]] in 1952. (''See:'' {{Jêder-kovar |nivîskar=Kallmann FJ |sal=April  1952 |sernav=Comparative twin study on the genetic aspects of male homosexuality |url= |kovar=J. Nerv. Ment. Dis. |cild=115 |hejmar=4 |rr=283–97 |doi= |pmid=14918012 }}). Examining only male twin pairs, he found a 100% concordance rate for homosexuality among 37 monozygotic (MZ) twin pairs, compared to a 12%–42% concordance rate among 26 dizygotic (DZ) twin pairs, depending on definition. In other words, every identical twin of a homosexual subject was also homosexual, while this was not the case for non-identical twins. This study was criticized for its vaguely described method of recruiting twins and for a high rate of [[Mental illness|psychiatric disorders]] among its subjects. (''See'' Rosenthal, D., "Genetic Theory and Abnormal Behavior" 1970, New York: McGraw-Hill.)</ref> Bearman û Brückner, vekolîna xwe ya li ser 289 cêwiyên monozygotic û 495 cêwiyên fraternal çêkirine, di cêwiyên monozygotic de tenê ji % 7.7 û di cêwiyên keçikan a fraternal de % 5.3 ahengiya hevzayendî dîtine.

Di encama daneyan hatiye îdîa kirin ku bêyî hawira civakî bandora genetîk tuneye.
Di vekolîneke ku di sala 2010an de li Swêdê hatiye çêkirin, hatiye dîtin ku tevgerên hevzayendî mimkûn e ku him bi faktorên genetîk û him jî bi faktorên hawirî ya ji kesê/î re xweser (hawira malzaro ya demên zû, nexweşî û tramva, komên heval û serpêhatiyên zayendî) bê diyarkirin. Di heman demê de ev vekolîn dîtiye ku faktorên hawirî wekî hawira malbatî û helwesta civakî jî her çiqas hindik be jî bandor dikin.<ref name="Långström N, Rahman Q, Carlström E, Lichtenstein P 2010 75–80">{{Jêder-kovar |nivîskar=Långström N, Rahman Q, Carlström E, Lichtenstein P |sernav=Genetic and environmental effects on same-sex sexual behavior: a population study of twins in Sweden |kovar=Arch Sex Behav |cild=39 |hejmar=1 |rr=75–80 |sal=February  2010 |pmid=18536986 |doi=10.1007/s10508-008-9386-1 }}</ref>

Faktorên genetîk pir hindik bandorî berpêbûna zayendiya jin dikin ya mêr qet bandor nakin.
Li gorî daneyên modela biyometrîk, faktorên genetîk di nav mêran ji % 34-39, faktorên hawirî ya parvekirinê ji % 0, faktorên hawirî ya ji kesê/î re xweser ji % 61-66 bandorî li ser berpêbûna zayendî dikin; dîsa faktorên genetîk di nav jinan ji %18-19, faktorên hawirî ya parvekirinê ji %16- 17, faktorên hawirî ya ji kesê/î re xweser ji %64-66 bandorî li ser berpêbûna zayendî dikin.<ref name="Långström N, Rahman Q, Carlström E, Lichtenstein P 2010 75–80"/>

Xebatên pêwendiya kromozom û berpêbûniya zayendî hebûna faktorên genetîk rê didin
Dean Hamer û hemkarên wî di sala 1993an de daneyên analîza li ser 76 gayên bira hev du û malbata wan weşandiye. Hamer û hemkarên wî dîtine ku mêrên hevzayendî li gorî aliya bavê, ji aliya dayik ve xwediyê gelek xalê/n gey û zarokên xalê ya gey in. Bi van birayên gey ên binemala dayikî nîşan didin, pêwendiya kromozom a X bi bikaranîna genên nîşankirî hatiye testkirin.<ref>{{Jêder-kovar |nivîskar=Hamer DH, Hu S, Magnuson VL, Hu N, Pattatucci AM |sernav=A linkage between DNA markers on the X chromosome and male sexual orientation |kovar=Science |cild=261 |hejmar=5119 |rr=321–7 |sal=July  1993 |pmid=8332896 |doi=10.1126/science.8332896 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=8332896 }}</ref>

Di vekolîneke din de (li ser 40 birayên cêwî hatiye çêkirin) di 33 birayên cêwî de alelên wek hev du di herêmên dûrî Xq28ê, hatiye dîtin. Ev rêje ji bo birayên lawik gelek bilind e. Ev encam ji aliyê gelek kesan ve wekî “gena gey” hatiye bi nav kirin û bû sedema nîqaşan.
Her çiqas daneyên li ser pêwendiya kromozom encamên girîng rê didin jî ji bo diyarkirina faktorên genetîk a bi tenê serê xwe bandorî pêkhatina berpêbûna zayendî dike, divê genên din jî bê kifşkirin.<ref>Wilson, G.D., & Rahman, Q. (2005). Born Gay: The Biology of Sex Orientation. London: Peter Owen Publishers.</ref>

Di vekolîneke de (li ser 894 heteroseksuel û 694 mêrên hevzayendî hatiye çêkirin) pêwendiya kromozom nehatiye dîtin.<ref>http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10508-009-9499-1</ref>

==== Vekolîn û teoriyên epîgenetîk ====
Vekolînek pêwendiyeke di navbera bastûra genetîk a dayik û hevzayendiya lawikên wan dîtiye.
Jin xwediyê du kromozoma X in û yekî jê tê înaktîve.

Bocklandt û hemkarên wî dîtine ku înaktîvasyonên kromozoma X a dayikên ku xwediyê lawikên hevzayendî ne, bi rêjeyeke gelek bilind ji dayikên ku ne xwediyê lawikên hevzayendî ne, asîmetrî rêdidin.

Ji % 4ê dayikên ku ne xwediyên lawikeke hevzayendî ne, di înaktîvasyonên kromozoma xwe ya Xê de asîmetrî rêdidin. Aliyê din asîmetrî rêdan di dayikên ku xwediyê lawikekê hevzayendî ne, ji % 13 ye û ev rêje di dayikên ku xwediyê zêdetir lawikên hevzayendî ne, dibe ji % 23.<ref>{{Jêder-kovar |nivîskar=Bocklandt S, Horvath S, Vilain E, Hamer DH |sernav=Extreme skewing of X chromosome inactivation in mothers of homosexual men |kovar=Hum. Genet. |cild=118 |hejmar=6 |rr=691–4 |sal=February  2006 |pmid=16369763 |doi=10.1007/s00439-005-0119-4 |url=http://repositories.cdlib.org/postprints/1413 }}</ref>

Di dema avisî û piştî zayîn, kontrola epi-marksên li ser derbirinên gen, bi demeke diguhere. Epi-marks, modîfikasyona komên metil û asetil in ku ew xwe bi histonên DNA û proteînên histon grêdidin.<ref>Ruthenburg, A., C. Allis, and J. Wysocka. "Methylation of Lysine 4 on Histone H3: Intricacy of Writing and Reading a Single Epigenetic Mark." Molecular Cell 25.1 (2007): 15-30. Print.</ref> Ew peywira proteîn diguherin û bandorî li derbirina gen dikin.<ref>Friberg, Urban, Sergey Gavrilets, and William R. Rice. "Homosexuality as a Consequence of Epigenetically Canalized Sexual Development." The Quarterly Review of Biology 87.4 (2012): n. pag. Print.</ref>

Epi-marks ji bo fetus têkeve geşedaneke zayendî, alî wê dikin. Lê dema mitosis pêka e ku ev derbasî zarok bibin. Eger ev epi-marks ji dê derbasî lawik an jî ji bav derbasî keç bibe, pêkan e ku taybetmendinên jin maskulen; yên jin jî feminen bibin. Çepgerîna feminenbûn û maskulenbûn dibe ku bibe sedema çepgerîna berpêbûna zayendî jî.<ref>Rice, William, and Urban Friberg. "Study Finds Epigenetics, Not Genetics, Underlies Homosexuality."</ref>

==== Hormonên berê zarokanînê ====
Teoriya hormonal a berê zarokanîn, dibêje ku hormonên binîşan mîna bandorkirina [[fetus|fetûs]] li cudabûna zayendê, bandorî berpêbûniya zayendiyê jî dikin. Hormonên berê zarokanînê pêkan in ku diyarkerên yekemîn a eşkerebûna berpêbûna zayendê ne yan jî ligel gen, faktorên biyolojîk, helwestên hawirî û civakî faktoreke alîkar in.<ref>Wilson, G., & Q. Rahman, ''Born Gay: The Psychobiology of Human Sex Orientation'', ''op. cit.''</ref>

Tê bawerkirin ku hormonên ligel şaneyên mejiyê ya pêşdikevin re hevbandorî ne û cudatiyên li bastûra mejiyê ya gen bandorî wan dikin, bingehên tevgerên bêjimar mîna berpêbûna zayendî ne.<ref name="Garcia-Falgueras, Alicia p. 24">Garcia-Falgueras, Alicia, & Swaab, Dick F., ''Sexual Hormones and the Brain'', ''op. cit.'', p. 24.</ref>
Hormonên berê zarokanînê, dibe ku bandorî tevgerên li zayendên zarokan tê (sex-typed behaivor), bikin.<ref name="Garcia-Falgueras, Alicia p. 24"/> Ev hîpotez, piştî bi encamên xebatên ku li ser ajalên şîrdaran hatiye çêkirin, hatiye darpêşkirin.<ref>{{Jêder-kovar |paşnav=Hines |pêşnav=Melissa |sernav=Sex-related variation in human behavior and the brain. |kovar=Trends in Cognitive Sciences |sal=October 2010 |cild=14 |hejmar=10 |rr=448–456 |doi=10.1016/j.tics.2010.07.005 }}</ref>

==== Vekolînên norolojî ====
Di sala 1991ê de Simon LeVay, 4 komên noronan ku bi navê INAH1, INAH2, INAH3 û INAH4 in, vekolandiye. Ev beşa mejiyê girîng e. Ji ber ku hatiye peyitandin ku ev beş li darxistina tevgerên zayendî yên ajalan roleke dilîze û hatiye rapordan ku li jin û mêran cudatî rêdide. Simon LeVay, dîtiye ku mezinahiya INAH3 ya mêrên heteroseksûel du qet ji yên mêrên hevzayendî û jinên heteroseksuel mezin in.<ref>{{Jêder-kovar |nivîskar=LeVay S |sernav=A difference in hypothalamic structure between heterosexual and homosexual men |kovar=Science |cild=253 |hejmar=5023 |rr=1034–7 |sal=August  1991 |pmid=1887219 |doi=10.1126/science.1887219 }}</ref>

=== Faktorên hawirî ===
Lêkolînerin dibêjine ku faktorên hawirî ji faktorên hormonal cuda ne û hinek jî dibêjine faktorên biyolojîk mîna hormonên berê zarokanîn yek ji beşên faktorên hawirî ne.
Vekolîn nîşan didin ku pêkan e ku berpêbûna zayendî kombînasyona faktorên genetîk, hormonal û hawirî ne.<ref name="aappub">{{Jêder-nûçe |sernav=Sexual Orientation and Adolescents |url=http://aappolicy.aappublications.org/cgi/reprint/pediatrics;113/6/1827.pdf |periodical=[[American Academy of Pediatrics]] Clinical Report |jêgirtin=Sexual orientation probably is not determined by any one factor but by a combination of genetic, hormonal, and environmental influences |tarîxa-gihiştinê=2007-02-23 |tarîxa-arşîvê=2006-05-29 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20060529100443/http://aappolicy.aappublications.org/cgi/reprint/pediatrics%3B113/6/1827.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref name="Sweden">{{Jêder-kovar |authors=Niklas Långström, Qazi Rahman, Eva Carlström, Paul Lichtenstein. |sernav=Genetic and Environmental Effects on Same-sex Sexual Behaviour: A Population Study of Twins in Sweden |weşanger=Archives of Sexual Behavior |tarîx=7 hezîran 2008 |doi=10.1007/s10508-008-9386-1 |pmid=18536986 |kovar=Archives of Sexual Behavior |cild=39 |hejmar=1 |rr=75–80 }}
</ref>

=== Bergehên werarî ===
Hîpoteza apê gey îdîa dike ku kesên ku nexwediyê zarokeke, bi riya peydekirina tiştan (xwarin, lê xwedî derketin, parastin, temînkirina penagehê hwd) ji bo zarokên merivên xwe yên nêzîk, dikarin genên xwe yê malbatê ji nifşên nû re veguhêzin. Ev hîpotez, firehkirina teoriya hilbijartina mervatî (kin selection theory) ye. Hilbijartina mervatî ji bo şîrovekirina çalakiyên fidakarî yên binîşan ku wekî bêahengî xuyadikin, hatiye perisandin.

Fikra yekem di sala 1932an de ji aliyê J.B.S. Haldane hatiye derpêşkirin. Piştî jî ji aliyên John Maynard Smith, W.D. Hamilton û Mary Jane West-Eberhard ve hat biteferuatkirin.
Vekolîn îdîa dikin ku genên nêzîkî hevzayendî avantaj ji bo gayîn a heteroseksuelan didin. Ev jî werara hevzayendî û domandina wan li populasyonê ravedike.<ref>Mayr, E. (1982). The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance. Cambridge: Harvard University Press. p598.</ref>

Vekeolîneke di sala 2008an de hatiye çêkirin, rê daye ku zarokanîna jinên ku ji aliyê dayik merivên hevzayendî ne gelek bilin in.<ref>{{Jêder-kovar |nivîskar=Zietsch, B., Morley, K., Shekar, S., Verweij, K., Keller, M., Macgregor, S., et al. |sal=November  2008 |sernav=Genetic factors predisposing to homosexuality may increase mating success in heterosexuals |kovar=Evolution and Human Behavior |cild=29 |hejmar=6 |rr=424–433 |doi=10.1016/j.evolhumbehav.2008.07.002 }}</ref>

== Îdîa û xebatên bo guhartina berpêbûna zayendî ==
Xebatên guhartina berpêbûna zayendî (SOCE), metodên ku dixwazin kesên hevzayendî ne û bîseksuel biguherînin heterosksuelî.<ref name="ReferenceB">American Psychological Association: [http://www.apa.org/about/governance/council/policy/sexual-orientation.aspx Resolution on Appropriate Affirmative Responses to Sexual Orientation Distress and Change Efforts]</ref>

Ev xebat pêkan in ku teknîkên tevgerî (mîna terapiya rastkirinê), teknîkên psychoanalytic, rêbazên bijîşkî û amûrên olî û derûnî bikarbînin. Li hin cihên cîhanê mîna “tecawiza rastkirinê” (tecawiza ku ji bo jinên lezbiyen bibin heteroseksuel) tundiya zayendî jî tên bikaranîn.<ref>[http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf Appropriate Therapeutic Responses to Sexual Orientation]</ref>

Vekolîneke li ser serkeftina SOCEyê tune ye ka bi rastî jî dikarin berpêbûna zayendî biguherin an na. SOCE li nav gengeşiyek e ji ber ku giraniya di navberên komelên mafên LGBT û qedr û qîmetên komelên olî ku diparêzin û komelên profesyonel û zanyarî.

Li ser hevzayendî nêrîna hevpar a beşên tevgerîtî û zanyariyên civakî û derûnnasî ev e ku tevgerên hevzayendî û hestên romantîk a li hemberî hemcinsên mirov, varyasyoneke normal û erênî ya zayendiya mirov in.<ref name="ReferenceB"/>

Kesin û komin hene ku hevzayendî wekî xerabûyîtiyeke werarî yan jî mehf û xelasbûna olî didin naskirin û îdîa dikin ku tevger û hestên hevzayendî bi riya psychotherapy û xebatên olî dikarin biguherînin. Tê dîtin ku ev kes û kom, ji bizav û rêbazên olî û polîtîk tên ku ew hevzayendî mîna tiştekî biçûkxistî û şermdêr dihesibînin.<ref name="ReferenceB"/>

Royal College of Psychiatrists, daxuyaniyeke li ser van kom û kesan daye. Li gorî wan ev komel, pêşbiryarî û cudakerî li hemberî hevzayendî zêde dikin û divê ji aliyên komelên zanyarî ve neyê alîkirin.<ref>http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/policy/ex-gay.pdf</ref>

=== Qayîşokiya berpêbûniya zayendî ===
Vekolîneke di sala 2004an de hatiye çêkirin, encam daye ku hestên zayendî ya jinên heteroseksuel û lezbiyen a piştî temaşekirina [[fîlmên erotîk]] a jin-mêr, jin-jin, mêr-mêr, ji hev du ne pir cuda nin. Lê hestên zayendî ya mêrên heteroseksuel piranî ji fîlmên jin-jin, mêrên hevzayendî jî ji filmên mêr-mêr, zêde bilind bûne. Vekolîner dîtine ku jin ne wek mêran in ku hestên zayendî ya wan ew bi işq naşîne zayendeke. Hestên zayendî ya wan li nav demê de diguhere.<ref>{{Jêder-nûçe |sernav=Why women are leaving men for other women | url =http://www.cnn.com/2009/LIVING/personal/04/23/o.women.leave.menfor.women/ |tarîx=2009-04-23 |tarîxa-gihiştinê=2009-05-19 |xebat=CNN }}</ref>

== Dê-bavitiya hevzayendî ==
Vekolînên zanyarî rê didin ku zarokên hevparên gey û lezbiyen qasî zarokên hevparên heteroseksuel ji hêla derûnnasî nojdar in û ahengdar û jêhatî ne.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/Marriage%20of%20Same-Sex%20Couples%20Position%20Statement%20-%20October%202006%20(1).pdf |tarîxa-gihiştinê=2015-01-22 |tarîxa-arşîvê=2009-04-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20090419195945/http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/Marriage%20of%20Same-Sex%20Couples%20Position%20Statement%20-%20October%202006%20(1).pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |tarîxa-gihiştinê=2015-01-22 |tarîxa-arşîvê=2011-03-04 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20110304014530/http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref>http://www.ca9.uscourts.gov/datastore/general/2010/10/27/amicus29.pdf</ref> Vekolîneke beravajiya vê vekolînê rêdide, tune ye.<ref>{{Jêder-kovar |nivîskar=Pawelski JG, Perrin EC, Foy JM, ''et al.'' |sernav=The effects of marriage, civil union, and domestic partnership laws on the health and well-being of children |kovar=Pediatrics |cild=118 |hejmar=1 |rr=349–64 |sal=July  2006 |pmid=16818585 |doi=10.1542/peds.2006-1279 }}</ref><ref name="herek2006">{{Jêder-kovar |nivîskar=Herek GM |sernav=Legal recognition of same-sex relationships in the United States: a social science perspective |kovar=The American Psychologist |cild=61 |hejmar=6 |rr=607–21 |sal=September  2006 |pmid=16953748 |doi=10.1037/0003-066X.61.6.607 |url=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |tarîxa-gihiştinê=2015-01-22 |tarîxa-arşîvê=2010-06-10 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |rewşa-urlyê=mirî }}</ref><ref name="stacey2010">{{Jêder-malper |weşanger=.interscience.wiley.com |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-gihiştinê=2015-01-22 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |url=http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/123248173/HTMLSTART?CRETRY=1&SRETRY=0 |roja-arşîvê=2010-06-10 |rewşa-urlyê=mirî }}<!-- ji aliyê Modul:CS1 translator ve ji tirkî bi otomatîkî hat tercimekirin --></ref><ref name="cpa2005">{{Jêder-malper |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20151202192710/http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/advocacy/brief.pdf |sernav=Brief presented to the Legislative House of Commons Committee on Bill C38 by the Canadian Psychological Association - June 2, 2005. |roja-gihiştinê=2012-09-02 |format=PDF |url=http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/advocacy/brief.pdf |roja-arşîvê=2015-12-02 |rewşa-urlyê=mirî }}<!-- ji aliyê Modul:CS1 translator ve ji tirkî bi otomatîkî hat tercimekirin --></ref>
 
Bi vê encamên vekolînê hatiye dîtin û îdîakirin ku zarokên hevparên hevzayendan her çiqas bi rêjeyeke mezin heteroseksel bin jî hinek ji ber faktorên genetîk (Li Amerîka ji % 80ê zarokên hevzayendan, zarokên bi xwe yê biyolojîk in) û ji ber pêvajoya sosyalîzasyona malbatê (xwendina zarokan di dibistanên bi tolerans, hawirên ne heteroseksîst) tevgerên zayendên kevneşopî pir hindik rê û tevdidin û ew ji bo têkiliyên homoerotîk ji yên din pir tir vekirî ne.<ref name=ABCNews>{{Jêder-nûçe |sernav=Census 2010: One-Quarter of Gay Couples Raising Children |pêşnav=SUSAN |paşnav=DONALDSON JAMES |url=http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |rojname=ABC News |tarîx=23 hezîran 2011 |tarîxa-gihiştinê=11 tîrmeh 2013 |jêgirtin="Still, more than 80 percent of the children being raised by gay couples are not adopted, according to Gates." }}</ref>

Di 2005an de Charlotte J. Patterson ji bo American Psychiatric Association vekolîneke li ser zaokên hevzayendan çêkiriye.<ref name="APAreport">American Psychological Association [http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/parenting-full.pdf Lesbian & Gay Parenting]</ref> Di encamê vê vekolînê de hatiye dîtin ku zarên hevzayendan rêjeyeke mezin hevzayendîtî rê nadin.

== Qanûn û polîtîka ==
[[Wêne:Gay Love Sign.jpg|thumb|Li Arjentînê pankartê ku ji bo piştgiriya zewaca hevzayendîtiyê, hatiye vekirin.]]

=== Qanûniya hevzayendîtî ===
Piraniya welat, têkiliya zayendiyê ya kesên ku reşît in û ne merivê hev du ne, qedexe nakin.
Welatin ji hevparên hevzayendan re îmtiyazin didin wan, mîna mafên wekhevî ya heteroseksuelan, parastin û zewicîn. Welatin jî tevger û têkiliyên hevzayendî qedexe dikin.

Pêkan e ku mîna li welatên [[Îran]] û hin herêmên [[Nîjerya]]yê ji aliyên [[misilman]]ên kevneperest ve cezayên giran wekî kuştin, ji kesên ketine têkiliyên hevzayendî re bê dayîn. Lê bi gelemperî di navbera rêzikên fermî û peyitandina cezayan hinek cudatî hene.

Tevgerên hevzayendî, her çiqas li hin welatên rojavayê de ji nav sûcbûnê hatiye derxistin jî (wekî mînak [[Polonya]] di 1932ê, [[Danîmarka]] di 1934ê, [[Swêd]] di 1944ê, [[Brîtanya]] di 1967ê de) bi destxistina mafinên sînorkirî ji bo hevzayendan piştî di navbera salên 1970ê de destpê kiriye.

[[Hindistan]] di {{Dîrok|2|tîrmeh|2009}} de hevzayendîtî ji nav sûcê derxistiye.<ref name=toi>{{Jêder |tarîx=2009-07-03 |url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-07-03/india/28152338_1_penile-non-vaginal-gays-rights-bisexuals-and-transgenders |xebat=The Times Of India |pêşnav1=Manoj |paşnav1=Mitta |pêşnav2=Smriti |paşnav2=Singh |sernav=India decriminalises gay sex |tarîxa-gihiştinê=2015-01-22 |tarîxa-arşîvê=2013-11-11 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20131111005512/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-07-03/india/28152338_1_penile-non-vaginal-gays-rights-bisexuals-and-transgenders |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Ji vê mijarê xala werçerxê, biryara [[American Psychiatric Association]]ê ye ku hevzayendî di sala 1973ê de ji nav lîsteyên nexweşiyan derxistiye.

[[Quebec]] yekem parêzgeh e ku cudakeriya berpêbûna zayendî qedexe kiriye.

Di salên 1980 û 1990ê de piraniya welatên pêşveçûyî, tevgerên hevzayendî j nav sûcbûnê derxistiye û cudakeriya bo gey û lezbiyen qedexekirine.

Îro hevzayendî li piraniya welatên [[Rojhilata Navîn]] û [[Afrîka]] û hin welatên [[Asya]] û [[Pasîfîka Başûrê]] de sûc e. Tevgerên hevzayendî di nav şeş dewletê de bi cezaya zindanê ya heta mirinê û di deh dewletê de jî bi kuştinê tê cezakirin.<ref>{{Jêder |paşnav=Ottosson |pêşnav=Daniel |sernav=LGBT world legal wrap up survey |weşanger=[[ILGA]] |tarîx=November 2006 |tarîxa-gihiştinê=2007-09-21 |url=http://www.ilga.org/statehomophobia/World_legal_wrap_up_survey_November2006.pdf |format=PDF |tarîxa-arşîvê=2007-09-25 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20070925203515/http://www.ilga.org/statehomophobia/World_legal_wrap_up_survey_November2006.pdf |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

=== Zewaca hevzayendan ===
[[Wêne:World_laws_pertaining_to_homosexual_relationships_and_expression.svg|thumb|rast|360px|
Qanûnên bo vegotina hevratiya hevzayendiyê.<br/>
'''Welatên ku hevzayendîtî serbest in'''
{{Legend|#002255|border=1px solid #aaa|[[Zewaca hevzayendan]]}}
{{Legend|#0066FF|border=1px solid #aaa|[[Pevratiya welatî]] (yan jî pevratiya bêqeyd)}}
{{Legend|#90c|border=1px solid #aaa|Zewaca hevzayendan a welatên din tê naskirin}}
{{Legend|#99ccff|border=1px solid #aaa|Tenê li herêmên federal tê naskirin, ne dewlet}}
{{Legend|#CCCCCC|border=1px solid #aaa|Pevratiya hevzayendan nayê naskirin}}
'''Welatên ku hevzayendîtî sînor dikin an jî qedexe dikin'''
{{Legend|#decd87|border=1px solid #aaa|Qanûnên ku vegotin û rêxistinan sînor dikin}}
{{Legend|#f9dc36|border=1px solid #aaa|Ne pratîkî lê bi qanûnî tê cezadan}}
{{Legend|#ec8028|border=1px solid #aaa|Hebskirin}}
{{Legend|#e73e21|border=1px solid #aaa|Hebskirin (heta ku [[cezayê sermedî]])}}
{{Legend|#800000|[[Îdam]]}}
]]

Îro şanzdeh dewlet û sêzdeh parêzgeha [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] destûrî [[zewaca hevzayendan]] (bi [[ingîlîzî]] ''same-sex marriage'' an jî ''gay marriage'') didin.

Zewaca hevzayendan a nuha di tevayiya dinyê de di 17 dewletan de, di tevayiya Ewropa de di 12 dewletan de qanûnî ye. [[Holenda]] di 2001ê de bû dewleta ewil ku zewaca hevzayendan disepîne. Pişt re [[Belçîka]], [[Spanya]], [[Danîmarka]], [[Norwêc]], [[Swêd]],<ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2015/08/zewaca-navbera-du-kesen-ji-yek-cinsi.html</ref> [[Portûgal]],<ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2014/03/ji-bo-hevzayendan-mafe-xwedizarokbune.html</ref> [[Îslenda]], [[Fransa]],<ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2013/05/hollandyesaya-zewaca-hevzayend-ere-kir.html</ref> [[Keyaniya Yekbûyî]]<ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2013/05/kamaraya-avam-zewaca-hevzayende-ere-kir.html</ref><ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2013/07/kamara-avam-qanuna-ji-bo-zewaca.html</ref>, [[Lûksembûrg]] qanûnî kir. A dawî li [[Îrlenda]]yê cara yekem bû ku zewaca hevzayendan rêya [[referandûm]]ê bû qanûnî.<ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2015/08/li-irelanda-dengdana-zewaca.html</ref> Piştî li Îrlenda hat pejirandin Almanyayê jî zewaca hevzayendan pejirand.<ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2015/08/meclisa-eyaletan-elman-zewaca.html</ref>

Di 26ê hezîranê ya 2015an de Dadgeha Bilind a [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] bi biryara [[Obergefell v. Hodges]] zewaca hevzayendan li tevayiya welêt qanûnî kir.<ref>http://lgbtnuce.blogspot.com/2015/08/obama-biryara-dadgeha-bilind-derbare.html</ref> [[Kanada]] di 2005an de li dinyê de bû 4. dewletê ku di nav qanûnên medenî de zewaca hevzayendan dipejirîne.Ji 2010an vir ve li [[Arjentîn]]ê zewaca hevzayendan qanûnî ye. [[Uruguay]] di parzemîna [[Amerîkaya Başûr]] de bû dewleta yekem ku vê zewacê pejirand.Li [[Brezîl]]ê di 2013an de hikûmeta navendî li tevayiya welêt zewaca hevzayendan qanûnîkir. Li Meksîko, herêma federal a [[Meksîk]]ê ye, zewaca hevzayendî fermî ye.

[[Îsraêl]] zewacên hevzayendan a dewletên biyanî li beşa qanûnî nasdike lê li nav welêt destûrî zewaca hevzyendan nake. Di 2006an de li Komara [[Afrîkaya Başûr]]ê zewaca hevzayendan hat pejirandin ku ev li Afrîkayê cara ewil û yekem e. Li [[Zelanda Nû]] ji {{Dîrok|17|nîsan|2013}} vir ve zewaca hevzayendan qanûnî ye.

=== Pevratiya welatî ===
Welatin qanûnên ku pevratiya welatî (bi [[ingilîzî]] "civil union", "civil partnership" an jî "registered partnership”) dipejirînin, dipeyitin.

Pevratiya welatî, ji bo hevparên hevzayendan tê peyitandin bo mafên zewacên heteroseksûelan bidin wan mîna bac, mîrat û mijarên têkilî qanûnî wek koçerî.

Welatên [[Skandînavya]], [[Awistralya]], [[Brîtanya]], [[Swîsre]], [[Awistirya]] û [[Almanya]] yekem dewlet in ku hevratiya welatî pejirandine.

Parêzgehên [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîka]] ku berî yên din hevratiya welatî pejirandin e ev in: di sala 2000an de [[Kalîforniya]] û [[Vermont]], di sala 2005an de [[Connecticut]], di sala 2006an de [[New Jersey]], di 2007an de [[Oregon]] û di 2008an de [[New Hampshire]].
[[Wêne:Campaña Iguales Chile 1.jpg|thumb|200px|çep|Afîşek li [[Şîle]] ji bo zewaca hevzayendan qanûnî bibe.]]

== Civak û civaknasî ==

=== Nêrînên civakan ===
Rêjeya pejra xêndî heteroseksuelî berpêbêbûniya zayendî li gorî yên din li welatên [[Asya]] û [[Afrîka]] yê herî kêm in, li welatên [[Ewropa]], [[Awistralya]] û [[Amerîka]] ji yên din herî bilind in.

Di nav civaka [[Rojava]] de rêjeya pejirandina hevzayendîtî piştî 20-30 salan vir ve bilind dibe.

=== Ol ===
Têkiliyê ol û hevzayendîtî li gorî herêm û demê gelek diguherin.

Olên herî mezin, bi gelemperî xwediyê nêrînên negatîf in bo hevzayendî. Olin nîşandidin ku berpêbûniya hevzayendî guneh e<ref>http://www.upper-register.com/irons_trial/charges.pdf|ji{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=kanûna paşîn 2021 }} gotar=claiming that homosexuality is an unchosen "condition," rather than a sin of the heart, [...] contradicts the teaching of Scripture that both the desire and the act are sin.}}</ref> û hin jî dibêjin tenê aktîvîteyên hevzayendî guneh in.<ref>Sex and Society - Volume 3 - Page 824</ref>

Hin ol jî hevzayendî dipejirînin û heta pal didin.<ref>The Wiley-Blackwell Companion to Religion and Social Justice - Page 543, Michael D. Palmer, Stanley M. Burgess - 2012</ref><ref>Introduction to New and Alternative Religions in America, Eugene V. Gallagher, W. Michael Ashcraft - 2006</ref>

Di sedasala 21ê de di gelek civakan de nêrîn û baweriyên hevzayendî guheriye û bû mijarên nîqaşkirinê. Hevzayendî wekî vegotina zayendiya mirovî hat pejirandin û di vê encamê de bîr û baweriyên tewş û vala yên qala hevzayendî hatiye berdan. Bi gelemperî jî baweriyên ku di salên 50 û 60an de belaw bûbû mîna mêrên hevzayendî jinokî ne û jinên lezbîyen jî mêokî ne, bi rêjeyeke mezin hatiye berdan.

==== Îslam û hevzayendîtî ====

Di sala 2003an de pirtûka binavê "The trouble with Islam" ya nivîskara [[Canada]]yî [[Irshad Manji]] derket.

Di sala 2007an de fîlma dokumenterî ya binavê "A Jihad for Love" ya [[Parvez Sharma]] tê pêşkêşkirin. Ev fîlm li ser hevgirtina [[Îslam]] û hevzayendîtiyê ye.

== Cudakeriyên hemberî hevzayendan ==
=== Zorkeriya li dijî hevzayendan ===
Zorkeriya [li dijî] hevzayendan ev e ku bi riya devkî an jî fîzîkî tacizkirina mêrê hevzayendî an jî jinê hevzayendî ji aliyê kesê/a ku heteroseksûel an jî berpêbûniya wê/wî nayê zanîn. Li gorî vekolîneke li Amerîkayê di sala 1998an de hatiye lidarxistin, di 14 deqîqeyeke carekî ciwan tevger û peyvên anti-gay mîna “homo”, “qûnde” û “serjinik” dibihîzin.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.nmha.org/go/information/get-info/children-s-mental-health/bullying-and-gay-youth |tarîxa-gihiştinê=2015-01-22 |tarîxa-arşîvê=2012-04-14 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20120414144851/http://www.nmha.org/go/information/get-info/children-s-mental-health/bullying-and-gay-youth |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

=== Heteroseksîzm û homofobî ===
Di gelek çandan de cudakerî û pêşbiryarî li hemberî hevzayendan tê dîtin.

Li gorî vekolîneke di sala 2011an de li Holendayê hatiye lidarxistin, ji % 49ê ciwan û ji % 58ê ciwanên ku pêgirî nijadê din a li Holendayê ji hevzayendîtî ne razî ne.<ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://community.expatica.com/forums/topic/2993/half-of-young-dutch-people-reject-homosexuality |tarîxa-gihiştinê=2015-01-22 |tarîxa-arşîvê=2011-12-01 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20111201212113/http://community.expatica.com/forums/topic/2993/half-of-young-dutch-people-reject-homosexuality |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

Hevzayendî mîna eqeliyetên din tên stereotipikirin. Ev ji ber homofobî û heteroseksîzmê ne.

Heteroseksîzm; pejirandina heteroseksuelbûna herkesî ye loma jî têkiliya zayendên dij (jin-mêr) normal e û ji yên din bilindtir e.

Homofobî; cudakerî, kêfnexweşî yan jî tirsa irrasyonel a li dijî hevzayendan e. Homofobî bi riyên cuda tê nîşankirin û tê pejirandin ku gelek tîpên wê ya cuda hene.

Li nav van tîpan de mîna homofobiya navxweyî, homofobiya civakî, homofobiya hestî, homofobiya ku hatiye rasyonelkirin û yên din hene.

Di heman demê de têgînên lezfobî û bîfobî jî hene.

Cinayetên ku ji ber vê tevgeran tên kirin, bi gelemperî bi têgînên cinayeta nefretê û zorkeriya [li dijî] hevzayendan tê nav lê kirin.

Stereotipiyên ku li qala LGB’yan bi gelmperî ev in: Ew nikarin pêwendiyên giran avabikin, ew bi her mirov re dikevin têkiliya zayendî, ew meyldarî tecawiza zarokan in û hwd. Lê daneyên zanyarî li ser van stereotipiyan tune ne.<ref name=lamb>Michael Lamb, Ph.D.: [http://www.glad.org/uploads/docs/cases/gill-v-office-of-personnel-management/2009-11-17-doma-aff-lamb.pdf Affidavit – United States District Court for the District of Massachusetts (2009)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101225193923/http://www.glad.org/uploads/docs/cases/gill-v-office-of-personnel-management/2009-11-17-doma-aff-lamb.pdf |date=2010-12-25 }}</ref><ref name=herekm>Gregory M. Herek, Ph.D.: [http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_molestation.html Facts About Homosexuality and Child Molestation]</ref><ref>American Psychological Association: [http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/parenting-full.pdf Lesbian & Gay Parenting]</ref>

Gay û lezbiyen dikarin pêwendiyên giran avabikin û ev pêwendî mîna pêwendiyên heteroseksuelan in.

Berpêbûniya zayendî, bandorî li ser tecawiza zarokan nakin.

Terapiyên tevgerî û nêzikahiyên analîtîk a li ser ji hevzayendiyê bûna heteroseksuelî hene û serkeftiyên wan gelek gumandar in. Ev terapî, dixwazin ku arezûya hevzayendî ji yê heteroseksuelî hindiktir bikin. Lê belê hatiye peyitandin ku li nav komekî baş motîvebûyî bin jî berpêbûniya zayendî û hestî nayê guhartin.

=== Tundiyên li dijî hevzayendan ===
Ji ber hawireke êrîşker û lomeker, bedkariyê fizîkî û bidevkî, redkirina ji aliyê malbat û mirovên din û tecrît/tenêbûnê, rêjeya îhtimala xwekuştin, bendebûna narkotîkê,li dibistanan xwe li nav pirsgirêkan dîtin û tenêbûna ciwanên gey û lezbiyen mezitirin e.

Zayendî û berpêbûniya zayendî weke yek ji hêmanên bingehîn a hebûnê ne, diyarkerên girîng a hestên takekesî û asta dilfirehiya li cîhan in.

Îro xebateke zanyarî ya têrkirî kêrhatiya li ser selihandin û guhartina hevzayendan tune ne.
Di sala 1998an de ji ber ku [[Matthew Shepard]] gey bû, ji aliyên Aaron McKinney û Russell Henderson ve hatibû bi sêncê girêdan û ji dawiya lêxistina bi armanca kuştinê ve canê xwe dabû.
Piştî vê bûyerê, berpêbûniya zayendî ketibû li navbera tawanên nefretê.

Pêkan e ke ji bo biguhere heterosekselî, lezbiyen tên tecawizkirin.

Li gorî raporên [[FBI]], ji % 24ê [[cinayetên nefretê]] ji ber berpêbûniya zayendiyên kesan tê kirin.<ref>{{Jêder |sernav=Victims |url=http://www.fbi.gov/about-us/cjis/ucr/hate-crime/2011/narratives/victims |periodical=[[FBI]] |tarîxa-gihiştinê=2013-07-26 }}</ref>

=== Pêşbiryarên li dijî hevzayendan ===
Her çiqas hevzayendî ji aliyê bijîşkî û psîkolojî, wekî nexweşî yan jî pirsgirêkeke derûnî nayê hesibandin jî, piraniya civakên girtî, hîna jî hevzayendî mîna nexweşiyeke, pisrgirêkeke derûnî yan jî li gorî qeydeyên olî rêşaşî dipejirin û hevzayendan vederdikin.

Bi taybetî jî civakên kevneşopî ku hestên oliyê wan xurt in, hevzayendan mîna “ê din” dibînin. Li nav van civakan de rolên zayendî ji biçûkî tê nîşankirin û rê ji têkiliyên ji heteroseksuelî cuda, nadin. Ew bawerdikin ku hevzayendî “li dijî hebûna mirovan” e û ew berbendî zêdebûnê ne ku li gorî wan armanca ewil a mirovan ku zêdebûn e.

Lê belê zanyarî diparêze ku nasnameya zayendî, bandorî li ser armanca bingehîn a mirovan nake.<ref>http://www.who.int/reproductive-health/gender/sexual_health.html WHO</ref>
Aliyên din, hatiye peyitandin ku normên kevneşopî û arişî mîna li çandên Yewnan a Kevn û Romayê ku ew bixwe civakên pederşahî bûn, her dem ne li hemberî hevzayendî nin.

== Di nav ferdên hevzayendan de xwekûjî ==
Ji ber hawireke êrîşker û lomeker, bedkariyê fizîkî û bidevkî, redkirina ji aliyê malbat û mirovên din û tecrît/tenêbûnê, rêjeya îhtimala xwekuştin, bendebûna narkotîkê, li dibîstanan xwe li nav pirsgirêkan dîtin û tenêbûna ciwanên gey û lezbiyen mezitirin e.

Rêjeya xwekûjiya girêdayî homofobî jî piranî li nav hevzayendên ciwan de gelek bilind e.
Li gorî pirsnameya ku li [[Brîtanya]]yê ji aliyê komela mafên hevzayendan, Stonewallê hatiye lidarxistin, ji % 17ya hevzayendên ciwan gef lê hatiye xwarin û ji % 12ya wan îstismara zayendî dîtine.<ref>http://www.365gay.com/Newscon07/06/062607bully.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070629193117/http://www.365gay.com/Newscon07/06/062607bully.htm |date=2007-06-29 }} 365Gay.com</ref>

Li gorî vekolînin, li [[Îrlenda]]yê yek ji sê hevzayendên ciwan ketine keda xwekuştinê; li [[Skotlenda]]yê nîvê hevzayendên di navbera temenê 15 û 26, xwekûştinê fikirîne; li [[Fransa]]yê ji % 27ê hevzayendên mêr ên temenê wan li binî 20ê ne û li [[Îtalya]]yê ji % 13ê hevzayendan ketine keda xwekûştinê. Li [[Belçîka]]yê rêjeya rîska xwekuştinê ya hevzayendên di navbera temenê 15 û 20ê, li gorî kesên din pênç car mezintir in.<ref>http://fsw.ucalgary.ca/ramsay/gay-lesbian-bisexual/2c-suicide-attempt-gay.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070506161748/http://fsw.ucalgary.ca/ramsay/gay-lesbian-bisexual/2c-suicide-attempt-gay.htm |date=2007-05-06 }} C. Bagley ve P. Tremblay</ref>

Li [[Almanya]]yê ji % 18 ya hevzayendên di navbera temenê 15 û 27ê, herî kêm carekî xwekuştinê fikirîne; ji % 66ê wan ji aliyê malbata xwe ve bedkariyê fizîkî û/yan jî bidevkî dîtine; ji % 27ê wan ji aliyê mamosteyên xwe ve tade dîtine.<ref name="zeit.de">http://www.zeit.de/2007/26/Homosexuelle Schwulsein heute - ganz normal?</ref>

Li gorî vekolîneke di sala 2007an de hatiye lidarxistin, ji % 30yê hevzayendan di dawiya 12 mehê de herî kêm carekî xeber xwarîne, gef lê hatiye xwarin an jî bûye qurbana êrîşeke. [202]
Hin welat di dibîstanan de li dijî homofobiyê xebatan lidardixin. Wekî mînak, Li [[Spanya]]yê koma bi navê DecideT ku komeke mafên LGBT ye, ji bo ku astengî li zilm û zordariyê bike, broşureke weşandiye.<ref>http://www.guardian.co.uk/lifeandstyle/2008/oct/26/relationships</ref>

Di [[Ewropa]]ya Rojava de homofobî, di beşa werzîşê de jî gelek belav e. Bi taybetî di civakên rugby û futbolê ku ev wekî maço tê dîtin, pir hindik wezîşvan wêrekiya berpêbuniya hevzayendiya xwe bi raya giştî re parve kirine.<ref>{{Jêder-malper |url=http://people-press.org/reports/display.php3?ReportID=185 |sernav=Kopîkirina arşîvê |roja-gihiştinê=2015-01-22 |roja-arşîvê=2008-05-03 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20080503212232/http://people-press.org/reports/display.php3?ReportID=185 |rewşa-urlyê=mirî }}</ref>

[[Justin Fashanu]], piştî coming outa xwe ku di sala 1990an de kiribû, ji aliyên malbat û heval û hejmetkarên xwe ve vederkirin û xeber ji wan xwar. Birayê John Fashanu, wî bi eşkere ji birayîtî redkir.<ref>http://briandeer.com/justin-fashanu-3.htm</ref>

Justin Fashanu di 3. 05.1998ê de întihar kiriye û li paş xwe vê notê hiştiye:
“ (…) Qey ez tawanbar im. Ez naxwazim ku îde heval û malbata xwe fedîkar derxînim… Ez hêvîdarim ku [[Îsa Mesîh]]ê ku ez wî pir hezdikim, ewê dilnazikî nêzîkî min be û ezê aram bim. “ <ref>Vicky Powell, "Suicide note increases speculation over death of Justin Fashanu", Gay Times, 237. sayı, ''Millivres'', hezîran 1998</ref>

Menajerê Tîma Futbol a Neteweyî ya [[Albanya]]yê, Otto Barić, bi raya giştî re parvekriye ku ew qet nahêle hevzayendek têkeve tîma wî. Di 31ê tîrmeha 2007an de, ji aliyê UEFA ve ji ber homofobiyê 3000 euro ceza hatiye dan wî.

Homofobiya li nav sporê ne tenê li futbolê ye. Seroka Şaredariya [[Berlîn]]ê ya hevzayend, [[Klaus Wowereit]], dema ew çûbû temaşeyî tîma hokeya ser qeşayê ya şarederiyê, aligirên tîma din dirûşmên mîna “Hauptstadt der Schwulen, wir sind die Hauptstadt der Schwulen” (‘[…]Paytexta Qûnekan’) gotibûn.<ref name="zeit.de"/>

== Hiqûq, polîtika û civak ==
Di gelek welatan de hevzayendîtî yan jî têkilî û seksa di navbera mêr bi mêr re, mîna tawaneke tê hesibandin.<ref>http://www.elmundo.es/papel/hemeroteca/1997/08/30/sociedad/292755.html</ref> Lê belê di van salan de hejmarên van welatan kêm dibin.

Li gorî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî]] ji sala 2007an vir ve ji aliyê 70 welat hevzayendîtî tê cezakirin.

Hevzayendîtî li hin heremên [[Afrîka]]yê, [[Guyana]], [[Jamaika]], [[Koreya Bakur]], [[Malezya]], [[Papua Gîneya Nû]], hin dewletên [[Asyaya Navîn]] û piraniya dewletên [[Misilman]] ên [[Rojhilata Navîn]] û Afrîkaya Bakur, bi qanûnî qedexe ye.

Dewletên ku ji kesên hevzayendî an jî ketine têkiliya hevzayendî re cezaya kuştinê didin, ev in: [[Erebistana Siûdî]], [[Mîrnişînên Erebî yên Yekbûyî]], [[Îran]], [[Morîtanya]], hin parêzgehên bakur a [[Nîjerya]]yê, [[Somalî]], [[Sudan]] û [[Yemen]].

== Demografiya wan a li gorî bijîşkî ==
Buyera ewil a [[AIDS]]ê di sala 1981ê de li [[New York]]ê û Kalîfornyayê hatiye qeydkirin. [208]
Kesên ku nav li AIDSê dan piranî hevzayendên ku bi riya zayendî girtibûn û kesên bendeyên narkotîkê bûn ku şiringaya hevpar bikaranîbûn. Îro belavbûna [[HIV]]ê ku riya herî pir tê dîtin, têkiliyên heteroseksuel in.<ref>Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., Gotara "AIDS"</ref>

== Hevzayendî di navbera heywanan de ==
[[Wêne:Black.swans.slimb.750pix.jpg|thumb|200pik|Li navbera qûyên reş de jî tevgerên hevzayendî tê dîtin.]]

Li nav cîhana [[ajal]]an de candarên ku tevgerên hevzayendî nîşan didin an jî têkiliya hevzayendî dikin, hene.<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6066606.stm</ref><ref>{{Jêder |sernav=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.seedmagazine.com/news/2006/06/the_gay_animal_kingdom.php?page=all&p=y |tarîxa-gihiştinê=2015-01-22 |tarîxa-arşîvê=2007-11-19 |urlya-arşîvê=https://web.archive.org/web/20071119091932/http://www.seedmagazine.com/news/2006/06/the_gay_animal_kingdom.php?page=all&p=y |rewşa-urlyê=mirî }}</ref> Ev helwesta ku li nav cureyên civakî de gelek belav e, bi taybetî di nav [[guhandar]] û [[çûk]]ên bahrê, [[meymûn]]an û [[ape]]yan de tê dîtin. Tevgerên hevzayendî bi nêzîkî di 1500 cureyê de hatiye dîtin û 500ê wan bi rindî hatiye vekolandin û dosyakirin.

Ev venasîn, nîqaşên ku têkiliyî “xwezayîbûn û miteberiya” hevzayendiyê û nîqaşê ku li gor hin kesan hevzayendî “biryareke civakî” tê hesibandin, germijandiye. Wekî mînak tê zanîn ku hin penguenên nêr bi jiyana xwe ya temamî derin ba hev û pev re hêlîn çêdikin û kevirên girover mîna hêkê xwedî dikin.

Di sala 2004an de karmendên Bexçeyê Ajalan a [[Central Park]] ê DYA, hêka bi kevir ên cote[[penguen]]ên nêr bi hêka rast guherandine û piştî derketina çêlik, ev cotepenguen ew çêlika wekî yên xwe xwedîkirine. Ev penguen dikevin têkiliya zayendî, ji hev du re stranan dibêjin û penguenên mê bi rundî red dikin.<ref>http://www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/c/a/2004/02/07/MNG3N4RAV41.DTL</ref>

Xebatin li ser mêşa [[Drosophila melanogaster]]ê ji bo genetîka hevzayendiya ajalan hatiye kirin.<ref>Yamamoto D, Nakano Y (1999). "Sexual behavior mutants revisited: molecular and cellular basis of Drosophila mating". Cell. Mol. Life Sci. 56 (7-8): 634–46. [http://www.springerlink.com/content/qhw6cwn7rdcqlk94/ doi:10.1007/s000180050458]{{Mirin girêdan|bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes |tarîx=kanûna paşîn 2021 }}. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11212311 PMID 11212311].</ref>

Hatiye gihaştin ku di ajalan de pêkan e pevrebûna hevzayendî û ketina têkiliya hevzayendî ji ber du genê derkeve holê.<ref>Yamamoto D, Ito H, Fujitani K (1996). "Genetic dissection of sexual orientation: behavioral, cellular, and molecular approaches in Drosophila melanogaster". Neurosci. Res. 26 (2): 95–107. doi:10.1016/S0168-0102(96)01087-5. PMID 8953572.</ref>

Tê fikirîn ku ev gen bi riya feromonan û guhartina binyata mejiyê tevger kontrol dikin.<ref>Ferveur JF, Savarit F, O'Kane CJ, Sureau G, Greenspan RJ, Jallon JM (1997). "Genetic feminization of pheromones and its behavioral consequences in Drosophila males". Science 276 (5318): 1555–8. doi:10.1126/science.276.5318.1555. PMID 9171057.</ref><ref>Yamamoto D, Fujitani K, Usui K, Ito H, Nakano Y (1998). "From behavior to development: genes for sexual behavior define the neuronal sexual switch in Drosophila". Mech. Dev. 73 (2): 135–46. doi:10.1016/S0925-4773(98)00042-2. PMID 9622612.</ref> Bi vê xebatê bandora faktorên hawirî ya li ser hevzayendiya mêşan jî vekolandiye.<ref>Zhang SD, Odenwald WF (1995). "Misexpression of the white (w) gene triggers male-male courtship in Drosophila". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 92 (12): 5525–9. doi:10.1073/pnas.92.12.5525. PMID 7777542.</ref><ref>Svetec N, Ferveur JF (2005). "Social experience and pheromonal perception can change male-male interactions in Drosophila melanogaster". J. Exp. Biol. 208 (Pt 5): 891–8. doi:10.1242/jeb.01454. PMID 15755887.</ref>

Li gorî teoriya profesor Janet Mann ku li Zankoya Georgetown dixebite, şiklê tevgerên hevzayendî - bi gelemperî li delfînan- avantajeke werarî ye ku di nav cureyê de agresyonê kêm dike, bi taybetî di nav ferdên nêr/mêr de.<ref>Mann, J. "Establishing Trust: Sociosexual behaviour and the development of male-male bonds among Indian Ocean bottlenose dolphin calves." Homosexual Behaviour in Animals: An Evolutionary Perspective. Ed. P. Vasey and V. Sommer. : [[Cambridge University]] Press, 2006.</ref> Li gorî hin daneyan, hevzayendî di hin cureyên ajalan de berî zarokanînê heye. Ev dane ji bo mafên hevzayendan çend encamên polîtîk û civakî derxistiye.<ref>Doughton, Sandi (2005-06-19), "Born gay? How biology may drive orientation", Seattle Times, [http://seattletimes.nwsource.com/html/localnews/2002340883_gayscience19m.html nwsource]. Retrieved on 2007-09-08</ref>

== Çend navdarên hevzayendîtiyê ==

* [[Sapfo]] (610-580 b.z.), helbestvana grekî
* [[Îskenderê Mezin]] (356-323)
* [[Hadrianus]], împeratorê romayî
* [[Mehmûdê Xaznî]] (971-1030), siltanê Xorasan û Xazniyê
* [[Oscar Wilde]] (1854-1900), nivîskarê îrlendî
* [[Konstantînos Kavafîs]] (Kavafî) (1863-1933)
* [[Federico García Lorca]], helbestvan û şanonivîserê spanî
* [[Jean Genet]] (1910-1986), nivîskarê fransî
* [[Pier Paolo Pasolini]] (1922-1975)
* [[Sergei Paradjanov]] (1924-1993)
* [[Pedro Almodovar]]

== Bide ber ==
* [[Berpêbûniya zayendî]]

== Bîbliyografî ==
* William Stewart (1995). Cassell's Queer Companion: a dictionary of Lesbian and Gay life and culture. Cassell, London-New York.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî|2}}

== Girêdanên derve ==
{{Kategoriya Commonsê|Homosexuality}}
* [http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx/ Malpera fermî ya APAyê]
* [http://hebunlgbt.com/ Malpera Hêbûn LGBT, rêxistina gey û lezbiyen ên Amedê ye] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130930165822/http://hebunlgbt.com/ |date=2013-09-30 }}
* [http://lgbtnuce.blogspot.com/ Nûçe LGBT bi Kurdî]
* [http://xebrosk.blogspot.com/ Bloga Geyekî Kurd ]

{{Mijarên LGBT}}

{{Zayendîtiya mirov}}
{{Zayendîtiya mirov û zayendnasiyê}}
{{Kontrola otorîteyê}}

[[Kategorî:Evîn]]
[[Kategorî:Hevzayendîtî| ]]