زمانێ سومەری
| سومەری | ||
|---|---|---|
| 𒅴𒂠 ئەمەگر | ||
لیستەیەکە دیاریان، ئاداب، سەدسالا 26ان ب.ز. | ||
| وەلاتێن لێ تێئا خافتن | سومەرئوو ئاکاد | |
| دیرۆکا پێکهاتنێ | ~ 3000 ب.ز. | |
| حەرێم | مەزۆپۆتامیا | |
| دیرۆکا مریبوونێ | 2000 – 1800 ب.ز. | |
| مالباتا زمانی | زمانێئی زۆلەکری | |
| شکلێ کەڤن | ||
| سیستەما نڤیسێ | نڤیسا میخی | |
| کۆدێن زمانی | ||
| Iسئۆ 639-2 | سوخ | |
| Iسئۆ 639-3 | سوخ | |
زمانێ سومەری (𒅴𒂠 ئەمە-گر15 "زمانێ خوەمالی")[1][2] زمانێ زکماکی یێ سومەریانئە کو د سالا 4000 ب.ز. دە ل باشوورێ مەزۆپۆتامیایێ هاتیەئا خافتن. د دەستپێکا سالا 2000ێ ب.ز. دە زمانێ اکادی جهێ زمانێئا خافتنێ وەرگرتیە[3] زمانێ سومەریان ل مەزۆپۆتامیایێ هەتا سەدسالا 1ەم ب.ز. وەک زمانەکی پیرۆز، وێژەیی، مەراسیمیئوو زانستی هاتیە بکارانین.[4] زمان هەتا سەدسالا 19ان هاتیەئوو پشترە هاتیە ژبیرکرن. بەرەڤاژی زمانێن دنئێ ن کو ل مەزۆپۆتامیایێ هاتیەئا خافتن، سومەری زمانەکی یزۆلەکری یە.
کرۆنۆلۆژی[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
دیرۆکا نڤیساندنا سومەریان ب ڤان دیرۆکئوو سەردەمان رە هاتیە دابەش کرن:
- سومەریائا رکایک - د سەدسالا 31مینئوو 26مینێ ب.ز. هاتیەئا خافتن.
- سومەریا کەڤنار یان ژی کلاسیک - د سەدسالا 26ئوو 23ێ ب.ز. هاتیەئا خافتن.
- نەۆ-سومەری - د سەدسالا 23ئوو 21ێ ب.ز. هاتیەئا خافتن.
- پۆست-سومەری - پشتی 1700ێ ب.ز. هاتیەئا خافتن.
سومەریائا رکایک، قۆناخا یەکەمئا نڤیسێن ب ناڤەرۆکا زمانی یە کو ژ سەردەما ژەمدەت ناسر (ئوروک III)ئە د سەدسالێن 31ئوو 30ێ بەری زایینێ دەست پێ دکە. سەردەما پرۆتۆ-وێژەیی، کو سەدسالێن 35ئوو 30ێ ب.ز. ڤەدگرە، ب سەر دکەڤە.
تێگینا "پۆست-سومەران" تێ ڤێ واتەیێ کو دەما کو زمان ژ هێلا بابیلیانئوو ئاسووریان ڤە ژ هۆلێ رابووبووئوو تەنێ ژ بۆ مەبەستێنئۆ لی، هونەریئوو زانستی وەکی زمانەک لیتورگیکیئوو کلاسیک هاتە پاراستن. وندا بوونا زمانێ سومەری بئا وایەکی کەڤنەشۆپی هەتا داویا خانەدانیا سێیەمئا یە.
دەولەتا هەری داوی یا ب پرانی سومەری ل مەزۆپۆتامیایێ، د سالا 2000ێن ب.ز. دە یە، لێبەلێئە ڤ دیرۆک ب تەخمینی یە. ژ بەر کو گەلەک زانیارئی دیا دکن کو سومەر د وی دیرۆکێ ژخوە مری بوون. حنەک زانیارێن دن باوەر دکن کوئا خافتنا زمانێ سومەری ل مەزۆپۆتامیا باشوور، ژ سالا 2100ێ ب.ز.ێ هەتا 1700ێ ب.ز.ێ هاتیە.[5]
کاتەگۆریکرن[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
ل گۆری نێرینا گشتی یا د جیهانا زانستی دە، سومەری زمانەک ڤەقەتاندی یە کو تێکلیا وی ب تو زمانێ ناسکری رە تونەیە، زمانەکیئی زۆلەکری یە.[6][7] تەڤی کو لێکۆلینێنئا ماتۆرئوو پرۆفەسیۆنەل ژ بۆ سازکرنا تێکلیان ب مالباتێن زمانێن جهێرەنگ رە هاتنە کرن، لێئە ڤ لێکۆلین ب گەلەمپەری هێژ نەهاتنە پەژراندن.[8]
جوورەیێن زمانێ سومەری[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
جوورەیا ستانداردئا سومەریانئە مەگر (𒅴𒂠ئە مە-گر₁₅) بوو. جهێرەنگیەکە بەربچاڤ یان ژی سۆسیۆلەکت،ئە مەسال (𒅴𒊩ئە مە-سال) بوو. دبە ژ بۆ کو وەکی "زمانێ فنە" یان "دەنگێ بلند-ڤەگرتن:" (روبۆ 2007، پ. 1369)، بێن شیرۆڤەکرن . جوورەیێن دنئێ ن ژ بۆ دەڤۆکان یان قەیدانئە مە-گالام ژبۆ "زمانێ بلند"،ئە مە-س-سا ژبۆ "زمانێ راست"،ئە مە-تە-نا ژبۆ "زمانێ زراڤ"ئوو هود.[9]
ئەمەسال، د هنەک نڤیسێنئە دەبیاتێ دە ب تایبەتی ژئا لیێ کاراکتەرێن ژن ڤە هاتنە بکارئا نین (دبە کو ب زمانێن ژنانئا ن جووربەجوور زمانێن کو د هنەک چاندان دە هەنە یان ژی هەبوونە، وەک میناک د ناڤ چووکچیئوو گارفونا دە، وەرە بەرهەڤ کرن). بئا وایەکی دن ژیئە مەسال د هنەک جەلەبێن سترانێن کولتێ دە سەردەستئە ، مینا سترانێن کو ژئا لیێ کاهینێن گالایێ ڤە تێنە گۆتن. تایبەتمەندیێ دنئێ ن جوورەیائە مەسالئە ڤ بوو کو ب پرانی فۆنۆلۆژیک بوو.[10]
پەرگالا نڤیساندنێ[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
سومەری یەک ژ وان زمانێن یەکەمئە کو هاتیە نڤیسین. ژ بەرئا وایێن نیشانێن کو ل سەر لەوهەیێن کەلیا شل، بئا وایێ بزمارێ هاتنە خولقاندن، ژ سیستەما نڤیساندنا کو ژ بۆ خوەندنا زمانێ سومەری هاتیە بکارئا نین ژێ رە "نڤیسا بزماری" تێ گۆتن.
د قۆناخێن دەستپێکێ یێن نڤیساندنا سومەریان دە نیشانەیێن بەرچاڤئێ ن کو واتەیا خوە بئا وایەکی کەڤنەشۆپی ب فۆرمەکە زمانی ڤە گرێ ددن، هاتن بکارانین.ئە و بئا وایەکی شەماتیک سەمبۆلەکێ، تشتەکی راستینئا ن ژی فیگوورەکێ تەمسیل دکن. میناکەکە ڤێ قۆناخێ د تابلەتا کش دە هاتیە دیتن. لێبەلێ، ب دەمێ رە، نڤیساندنا سومەری ژ نیشانێن فیگووری ڤەگوهەستەئی شارەتێن درێژتر. د سالا 2600ێ ب.ز. دە لۆگۆگرام پرتر بەلاڤ بوونئوو فۆرما بزماری دەرکەتە هۆلێ.
فۆرمائا رکایک، د هەر رەوشێ دە، ب فۆرمێن بەرێ یێن پێش-فۆرمێ رە هەڤبەش بوو. لێکۆلینەرێن وەکی رۆسەنگارتەن (1967) 468 نیشانێن کو د سومەریا پێش-سارگۆنی یا ل باژارێ لاگاسهێ هاتیە بکارانین، ناڤنیش کرنە.
دەما کوئا خێڤەرێن سومەران ل دۆر سالا 1900ێ بەری زایینێ وندا بوون، زمانێ وان ژئا لیێئا کادیان ڤە بەردەوام بوو. ب کێمبوونائا خێڤەرێن زکماکی یێن سوومەری رە زمانێ سوومەری بەردەوام کرئوو وەکی زمانێ ناڤگینەک ڤەگۆتنائە دەبیئوو چاندی هاتە بکارانین.
نڤیسا سومەری[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
ئەڤ نڤیس، ل دۆرا 2400ێ ب.ز.ێ دە بەهسا دەستپێکا شەرەکی د ناڤبەرا باژار-دەولەتێن لاگاشئوو ئومانێ دکە.
| I.1–7 | 𒀭𒂗𒆤 𒈗 𒆳𒆳𒊏 𒀊𒁀 𒀭𒀭𒌷𒉈𒆤 𒅗 𒄀𒈾𒉌𒋫 𒀭𒊩𒌆𒄈𒋢 𒀭𒇋𒁉 𒆠 𒂊𒉈𒋩 |
| دەن-لل2 لوگال کور-کور-رائا ب-با دگ̃ر-دگ̃ر-رە2-نە-کە4 نم گ-نا-ن-تا دنن-گ̃ر2-سو دšارا2-ب کئە -نە-سور | |
| "ئەنلل، پادیشاهێ هەمی وەلاتان، باڤێ هەمی خوەدایان، ب فەرمانا خوەیا هشک، سینۆرێ د ناڤبەرا ننگرسوئوو Šارا دە دانی." | |
| 8–12 | 𒈨𒁲 𒈗𒆧𒆠𒆤 𒅗 𒀭𒅗𒁲𒈾𒋫 𒂠 𒃷 𒁉𒊏 𒆠𒁀 𒈾 𒉈𒆕 |
| مە-سلم لوگال کšک-کە4 نم دšتاران-نا-تائە š2 گانا2 بە2-را ک-با نا ب2-رو2 | |
| "مەسلم، پادیشاهێ کš، ب فەرمانا Iتاران، زەڤی پیڤاندئوو نیشانەک ل ور دانی." | |
| 13–17 | 𒍑 𒉺𒋼𒋛 𒄑𒆵𒆠𒆤 𒉆 𒅗𒈠 𒋛𒀀𒋛𒀀𒂠 𒂊𒀝 |
| وšئە نس2ئو مماک-کە4 نام نم-ما در-در-šە3ئە -اک | |
| "رێڤەبەریئو ممائو سه، ب رەنگەک نەدیتی تەڤگەریا." | |
| 18–21 | 𒈾𒆕𒀀𒁉 𒉌𒉻 𒂔 𒉢𒁓𒆷𒆠𒂠 𒉌𒁺 |
| نا-رو2-ا-ب 3-پادئە دن لاگاšک-šە3 3-گ̃ەن | |
| "ویئە و نیشان هلوەشاندئوو بەر ب دەشتا لاگاشێ ڤە مەشیا." | |
| 22–27 | 𒀭𒊩𒌆𒄈𒋢 𒌨𒊕 𒀭𒂗𒆤𒇲𒆤 𒅗 𒋛𒁲𒉌𒋫 𒄑𒆵𒆠𒁕 𒁮𒄩𒊏 𒂊𒁕𒀝 |
| دنن-گ̃ر2-سوئو ر-ساگ دەن-لل2-لا2-کە4 نم س-سا2-ن-تائو مماک-دا دام-ḫا-رائە -دا-اک | |
| "ننگرسو، شەرڤانێئە نلل، بئە مرێ خوە یێ دادمەند، بئو مما رە شەر کر." | |
| 28–31 | 𒅗 𒀭𒂗𒆤𒇲𒋫 𒊓 𒌋 𒃲 𒉈𒌋 𒅖𒇯𒋺𒁉 𒂔𒈾𒆠 𒁀𒉌𒍑𒍑 |
| نم دەن-لل2-لا2-تا سا šو4 گال ب2-šو4 سئاḪئار.دئو6.تئاکئا4-بئە دەن-نا ک با-ن-وس2-وس2 | |
| "ل سەر فەرمانائە نلل، وی تۆرا خوەیا شەرئا مەزنئا ڤێت سەر ویئوو ل سەر دەشتێ گۆم ل سەر هەڤ کر." | |
| 32–38 | 𒂍𒀭𒈾𒁺 𒉺𒋼𒋛 𒉢𒁓𒆷𒆠 𒉺𒄑𒉋𒂵 𒂗𒋼𒈨𒈾 𒉺𒋼𒋛 𒉢𒁓𒆷𒆠𒅗𒆤 |
| ە2-ان-نا-توم2ئە نس2 لاگاšک پا-بل3-گائە ن-مەتە-نائە نس2 لاگاšک-کا-کە4 | |
| "ئەانناتوم، رێڤەبەرێ لاگاسه،ئا پێئە نتەمەنا، رێڤەبەرێ لاگاš" | |
| 39–42 | 𒂗𒀉𒆗𒇷 𒉺𒋼𒋛 𒄑𒆵𒆠𒁕 𒆠 𒂊𒁕𒋩 |
| ەن-ا2-کال-لەئە نس2ئو مماک-دا کئە -دا-سور | |
| "سینۆرێئە ناکالەیێ، ب سەروەرێئو مانێ رە سەرەراست کر" |
مژارێن تێکلدار[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
چاڤکانی[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
- ^ "ەپسد2/سوخ/ەمەگر[سومەران]". ۆراجج.ااس.وپەنن.ەدو (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 25 تیرمەه 2021.
- ^ "سومەران لانگواگە". ەتجسل.ۆرنست.ۆخ.اج.وک (بئی نگلیزی). ژ ۆریژینالێ د 25 تیرمەه 2021 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 25 تیرمەه 2021.
- ^ وۆۆدس ج. 2006 “بلنگوالسم، سجربال لەارننگ،ئا ند تهە دەاتهئۆ ف سومەران.” Iن س.ل. ساندەرس (ەد) مارگنسئۆ ف ورتنگ،ئۆ رگنسئۆ ف جولتورە: 91-120 جهجاگۆ
- ^ ژۆانئۆ اتەس (1979). بابیلۆن [رەڤسەدئە دتۆن] تهامەسئا ند حودستۆن، لتد. 1986 پ. 30، 52–53.
- ^ "وایباجک ماجهنە" (پدف). وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 29 نیسان 2013. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 29 نیسان 2013. رۆژا گهشتنێ 16ئی لۆن 2021.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ جراوفۆرد، حاررەت (29 تەباخ 2013). تهە سومەران وۆرلد (بئی نگلیزی). رۆوتلەدگە. Iسبن 978-1-136-21912-2.
- ^ کایە،ئا لان س. (30 هەزیران 1997). پهۆنۆلۆگەسئۆ فئا سائا ندئا فرجا: (نجلودنگ تهە جاوجاسوس) (بئی نگلیزی).ئە سەنبراونس. Iسبن 978-1-57506-019-4.
- ^ کایە،ئا لان س. (30 هەزیران 1997). پهۆنۆلۆگەسئۆ فئا سائا ندئا فرجا: (نجلودنگ تهە جاوجاسوس) (بئی نگلیزی).ئە سەنبراونس. Iسبن 978-1-57506-019-4.
- ^ ئاورۆوخ، سیلڤان; کۆەرنەر،ئە . ف. ک.; نەدەرەهە، حانس-ژۆسەف; ڤەرستەەگه، کەەس (14 تیرمەه 2008). حستۆریئۆ ف تهە لانگواگە سجەنجەس / گەسجهجهتە دەر سپراجهوسسەنسجهافتەن / حستۆرە دەس سجەنجەس دو لانگاگە. 1. تەلباند (بئی نگلیزی). والتەر دە گرویتەر. Iسبن 978-3-11-019400-5.
- ^ کایە،ئا لان س. (1 کانوونا پاشین 2007). مۆرپهۆلۆگەسئۆ فئا سائا ندئا فرجا (بئی نگلیزی).ئە سەنبراونس. Iسبن 978-1-57506-109-2.
