Véddi o wikitèsto de Dialéttu priéze

{{Priéze}}
{{Léngoa
|nómme = Dialéttu priéze
|nomenativo = 
|altnómme = Dialéttu priese<br>Dialetto prïéize
|stâti = {{ITA}}
|regioîn = {{IT-LIG}}<br><small>({{IT-SV}}</small>)
|persónn-e = 
|fam1 = [[Lengoe indoeuropee|Léngue indoeurupêe]]
|fam2 = Itàliche
|fam3 = [[Lengoe romanse|Rumànze]]
|fam4 = Romànze òcidentâli
|fam5 = [[Léngoe gàllo-itàliche|Gallu-Itàliche]]
|fam6 = [[Lengoa ligure|Lìgüre]]
|fam7 = [[Lìgure céntro-òcidentâle]]
|fam8 = '''Priéze'''
|mappa = Dialettu priéze.png
|didascalia = A màppa du dialéttu priéze, cun in blö u priéze da Prìa, in selestìn e zone de influensa
|estræto = Tütti i òmmi nàscian in libertê e i sun paéggi in dignitê e dirîti. Sun dutê de raxún e de cusciensa e l'han da fâ l'ün cun l'àtru in pîna fraternitê.
}}
U '''Dialéttu priéze''' (scrîtu segundu a grafîa Accame '''dialéttu priéṡe''', in [[Lengoa zeneize|zenéze]] ''Dialétto prïeize'', in [[Léngoa italiànn-a|italian]] ''Dialetto pietrese'') u l'è ün dialettu de genere [[Lìgure céntro-òcidentâle|ligüre du séntru-punènte]] (stessa famìggia du [[Dialétto arbenganéize|dialettu arbenganeze]] e du [[Dialétto finaléize|finaléze]]) parlòn intu cumün da [[A Prìa|Prìa]].

U g'ha de inflesciùi derivê da u dialéttu de Zena (grùppu sentrâle), e u se semeggia a quéllu de [[Leua|Löa]].

== Descrisiún e stoja ==
U dialéttu priéze a l'è üna de [[Variànte lìguri|varietè]] da léngua ligure parlê inta [[Rivêa de Ponénte|Rivêa de Punènte]].

Ultre che intu cumüne da Prîa u l'è parlòn asci inte tütta a vaâ du Maémua, dunde se trövan i cumüni de [[Giustexine|Giüsténixe]], du [[O Tô|Tû]] e de [[Majeu|Magiö]]. E caraterìstiche de stu dialettu chì sun particulâi, perché de transisiún cun quellu zeneze e [[Dialetto savoneize|savuneze]], perché a zòna a l'ha vistu in inpurtànte influensa da parte da [[Repùbrica de Zena|Repübbrica de Zena]], survatüttu fra u [[1325]] au [[1797]], quande a sitê a l'éa sede du capitanòn lucâle, che u cunprendêva ascì [[Toiàn|Tuiàn]], [[Boinsan|Buisàn]] e [[Bòrzi e Veresso|Borzi Veéssi]], ciü e frasiùi de [[Ranzi]] (Ransci inta parlà du Sucûrsu) da Prîa e de [[Verzi]] (ascì Versci) de Löa.
===Suttadivixûi===
'''• Dialéttu du séntru da Prîa''': a l'è a parlà prinsipâ du priéze, parlâ intu bùrgu da Prîa.

'''• Dialéttu du Sucûrsu''': u l'è u mòddu de parlâ tipicu du tòccu da sitê au de là du Maémua, c'u influènsa ascì i dialétti de Borzi e de Veéssi.

'''• Dialéttu de Giüstenixe''': caraterizòn da 'n lescicu derivòn da quellu de Tuiàn (scimile a l'[[Dialétto arbenganéize|arbenganéze]]) e de [[Berdënei|Bardenèi]] (valburbidéze).

'''• Dialéttu du Tù e de Magiö''': influensón da quellu du sentru da Prîa.

== Grafîa ==
Cumme pé âtre varietê de Léngua Ligüre a nu a l'exìste üna grafîa ufisiâle, ghe sun stête diferénti moddi de scrîve u dialettu lucâle, a ciü inpurtante a l'è chella prupòsta dau cumüne da Prîa pé u disiunâiu italiàn-priéze du cumüne da Prîa cürón da Giacomo Accame intu [[1999]] o quélla du disiunâiu du [[1981]] cumunque nu ricunusciüa a livellu universâle.

=== Grafîa du disiunâiu cumünàle ===
{| class="wikitable"
!Léttie
!Sönnu
IPA/AFI
!Nòtte
|-
|A
|a
|
|-
|B
|b
|
|-
|C
|k/ʧ
|
|-
|D
|d
|
|-
|E
|e/ɛ
|e serà/ e avèrta
|-
|F
|f
|
|-
|G
|g/dʒ
|
|-
|H
|
|mütta, cumme in italiàn
|-
|I
|i
|
|-
|J
|i:
|sönnu da i ciü lungu, fra dùi vucàli
|-
|L
|l
|
|-
|M
|m
|
|-
|N
|ɱ/n/ŋ
|
|-
|O
|o/ɔ
|o serà/o avèrta
|-
|Ö
|ø
|són de '''eu''' fransese 
|-
|P
|p
|
|-
|Q
|k
|
|-
|R
|r/ɹ
|
|-
|S
|s
|
|-
|SCC
|ʃ+ʧ
|sönnu da paròlla "'''scc'''iaî''"''
|-
|T
|t
|
|-
|U
|u
|
|-
|Ü
|y
|sönnu da "u" fransése
|-
|V
|v
|
|-
|X
|ʒ
|sönnu du fransése "'''j'''ardin"
|-
|Z
|z
|sönnu de l'italiàn "ro'''s'''a"
|}
==== Cocìne e asènti ====
E régule che e sùn legàe ai asènti inta grafîa de questu dialettu e sun prinsipalmènte quattru, elenchê chi sùtta:<ref name=":0">{{Çitta web|url=https://docplayer.it/amp/25022985-Note-sul-dialetto-di-pietra-ligure.html|tìtolo=Nòtte in sce u dialéttu da Prîa|vìxita=2021-06-17|léngoa=IT}}</ref>

• I sönni vucàlici de létie a, i, u e ü i vönan de suvénte a cocìna grâve (à, ì, ù, ǜ), nu u l'è puscìbile inseî a cocìna grâve inte àtre vucàli.

• A cocìna sircunflessa se devöa pé i sönni vucalici lunghi, quande a gh'è a "o" a pö ésse de sönnu avèrtu o seròn.

• E a l'è senpre avèrta primma da létia r.

• E vucàli lunghê, sensa a cocìna (atone) e prezèntan 'na linea surva. (ā,ē,ī,ō,ū).

==== Grafîa senplificâ ====
A l'è a senplificasiún da grafîa du disiunâiu, devöâ dau cumüne pé a cartelunìstica lucâle, ma cun de carateristiche diferénti, survatüttu a nu a vegghe i asènti in sce e vucâli lunghê atone.

=== Grafîa Accame ===
A grafîa devöâ da Giacomo Accame intu disiunâiu priéze du [[1981]], scrìtu in culaburasiùn cun [[Giulia Petracco Sicardi]], c'a cunscîdera, in azùnta a a grafîa italiàna, e léttie j, ö, ṡ, ü, x. U mòddu de devöâle u l'è paéggiu a quellu da grafîa du cumüne. Se zunze peò a ''ṡ'', c'a funsiûna cumme distinsiùn fra a "s" "cun u sönnu" e quella surda (paéggia a ''ro'''s'''a'' italiàna a primma, scimile a ''pasto'' a segunda), da végghe dunca che a "z", a diferensa de l'àtra grafîa a indica sulu u sönnu /ts/. A léttia ''q'' a se cunscìdera sùlu in càxi particulâri, de lungu a végne sustituìa cun a ''c'' (pé ezémpiu "cuelli" au pòstu de "quelli"). Diferentemènte da âtre varietê in questu càzu i dùi balìn sùrva (diérezi) a "e" e a "i" (e dunca scrîte ë, ï) i generàn in ''iàto'', cun a separasiùn da prununsia de vucâli.<ref name=":1">{{çitta lìbbro |outô=G.Accame, G.Petracco Siccardi| tìtolo= Disiunâiu de Prîa| ànno=[[1981]]|editô=Centro Storico Pietrese| çitæ=Savùna}}</ref>

== Paragûi e âtre carateristiche ==
Sta-chi a l'é üna tabella cun di cunfrúnti fra u priéze e e âtre varietê du Ligüre du séntru punénte (arbenganéze e finaléze), ciü u zenéze, du grùppu sentrâle.
{| class="wikitable"
![[Immaggine:A Prìa blazon2.png|35px]]<br>Priéze
![[Immaggine:Flag_of_Albenga.svg|25x25px]]<br>Arbenganéze
![[Immaggine:Flag_of_the_Marquisate_of_Finale_(12th_century-1602).svg|25x25px]]<br>Finaléze
![[Immaggine:Provincia_di_Genova-Stemma.svg|30x30px]]<br>Zenéze<br>
(grafîa ufisiâle)
|-
|Bricòcculu
|Ba(r)icòccu
|Bricoculu
Armugnìn
|Bricòcalo
Armognìn
|-
|Cuxîna
|Cuxìna
|Cuxìna
|Cuxìnn-a
|-
|Mercòn
|Mercàu
|Mercô
|Mercòu
|-
|Mezǜa
|Mezüa
|Me<u>s</u>ura<ref>Me<u>s</u>ua a Varigotti</ref>
|Mezûa
|-
|Pâlu
|Pà(r)u
|Pôlu
|Pâlo
|-
|Picagétta
Sciügamàn<br>
Pücagétta<ref>Intu paîze de Giüstenixe </ref>
|Sciügamàn
|Sciügaman
|Sciugamàn
Picagétta
|-
|Pûxu
|Pòxu
|Arböia<ref>Lémmu o Piséllu ascì</ref>
|Poîscio
|-
|Scciümmêa
|S-ciümme
|Sciümme
|Sciùmme
|-
|Sèrne
|Sèrne
| -
|Çèrne Scélie
|-
|Strosciòn
|Strusciàu
|Derenùn<ref>Derenó inte varietê "cunservatîve", Derenou a Varigotti

Nòtta: stu-chi u l'è devuön cun riferiméntu a üna persùna, quande u se vö parlâ de 'na côsa l'agetîvu u divénta rispetivaménte Strusciùn-Strusció-Strusciou</ref>
|Strosciòu
|}
=== Sufissi ===
Sta tabèlla chi a mustra a variasiùn di sufissi inte varietê pigiê in cunsciderasiún.
{| class="wikitable"
!colspan="3"|[[Immaggine:A Prìa blazon2.png|35px]]<br>Priéze
!rowspan="2" |[[Immaggine:Flag of Albenga.svg|30px]]<br>Arbenganéze 
!rowspan="2" |[[Immaggine:Flag of the Marquisate of Finale (12th century-1602).svg|30px]]<br>Finaléze
!rowspan="2" |[[Immaggine:Provincia_di_Genova-Stemma.svg|30px]]<br>Zenéze
!rowspan="2" |Sufissu Italiàn
|-
!Prîa (sentru)
!Giüstexine
!U Tû<br>e Magiö
|-
| -siún
| -siún
| -siún
| -siùn
| -siùn
| -çión
| -zione
|-
| colspan="3" |Stasiún, asiún, dunasiún
| colspan="2" |Stasiùn, asiùn, dunasiùn
|Staçión, açión, donaçión
|Stazione, azione, donazione
|-
| -ê
| -ê
| -ê
| -ài
| -é
| -æ
| -à
|-
| colspan="3" |Varietê, felixitê, sitê
|Varietài, felixitài, sitài
|Varieté, feli<u>s</u>ité, Sité
|Varietæ, felixitæ, sitæ
|Varietà, felicità, città
|-
| -îna
| -îna
| -îna
| -ina
| -ina
| -inn-a
| rowspan="2" | -ina
|-
| colspan="3" |Cuxîna, fursîna, pîna 
| colspan="2" |Cuxìna, fursìna, pìna
|Coxìnn-a, forçinn-a, pìnn-a
|-
| rowspan="2" | -òn
| -âu (Santa Libéra, funduvalle)
| rowspan="2" | -ôu
| rowspan="2" | -àu
| rowspan="2" | -ùn<ref>A Burgu, Lacremâ, Maîna e Pîa</ref>
-ó<ref>Dialétti di mùnti, o "cunservatîvi"</ref>

-ou<ref>A Varigotti</ref>
| rowspan="2" | -ou
| rowspan="2" | -ato<ref>Survatüttu riferîu ai particippi</ref>
|-
| -ôu (San Michê)
|-
|Mercòn, rigòn, bagnòn 
|Mercâu/mercôu, rigâu/rigôu, bagnâu/bagnôu
|Mercôu, rigôu, bagnôu
|Mercàu, rigàu, bagnàu
|Mercùn/mercó/mercou<br>
rigùn/rigó/rigou<br>
bagnùn/bagnó/bagnou
|Mercou, rigou, bagnou
|Mercato, rigato, bagnato
|}
=== Vèrbi ===
Cumme in âtre varietê ligüri ghe sun quattru cuniugasiùi, che e sùn -â (andâ)<ref>inta varietê de Giustexine questa cuniugasiùn a se trasfûrma in -ö, e dunca i se pònan avê furme cumme ''andö'', ''fö'', ''tiö'', pé via de l'influensa de Bardenèi</ref>, -ê (savê), -e (crêsce), -î (finî). A fùrma riflescîva a se furma cun a zunta de -âse a a furma de l'infinîu (retiâse, inpegnâse) pé a primma cuniugasiún, pe a segunda, a tersa e a quarta u ghe vö u -ise (piaxêise, scrìvise, cunvertîse), u mòddu a l'indicatîvu u prezènta sulu i tenpi prezénte e passòn pròscimu (inbastîu cun u particippiu), mèntre âtre furme passê e nu sun mài existîe o e sun chéite in dizüzu.<ref name=":1" />

I particippi ciü cumǜi i sun uriginê cun a fùrma -òn, ma ghe sun de diferenti ecesiùi, difatti quarche vèrbu da I cuniugasiùn u fùrma u particippiu passòn cumme -êtu (andêtu, fêtu), mentre pé a segunda e se incuntra de lungu a fùrma -üu, mèntre tèrsa e quàrta persûna e sun irregulâri.

=== Agetîvi ===
I agetîvi i se furman cun quattru diferenti terminasiùi puscibili, a primma cun -a (au feminîle) e -u (maschîle), chi i diventan -i e -e au plürâle. A segunda a resta invariâ, cun a sula furma in -e pé tütte e varietê. E âtre dùi e sun mênu frequenti, cumme -un/-una (de suvénte intu sènsu acrescitîvu) e a fùrma -ê au maschîle, invariâ au plürâle, c'a divegne au feminîle -a, ciü -e (plürâle)

=== Furmasiún du plürâle ===

==== Nummi ====
U plürâle di nummi u se furma de lungu meténdu a a fûrma scingulâ 'na "i" (èrbu-èrbi), in âtri càxi sta-chi a végne invece zunta (mü-müi). I nummi femininli chi g'han a fìn in a o â, i diventan e o ê (fêa-fêe). I restan invariê i nummi che a a fìn i g'han e o ê.<ref name=":0" />

==== Sufissi ====
Inti sufìssi vìsti primma u priéze au plürâle u se cunpôrta in te stu mòddu chi.
{| class="wikitable"
![[Immaggine:A Prìa blazon2.png|35px]]<br>Priéze
![[Immaggine:Flag of Albenga.svg|30px]]<br>Arbenganéze 
![[Immaggine:Flag of the Marquisate of Finale (12th century-1602).svg|30px]]<br>Finaléze
![[Immaggine:Provincia_di_Genova-Stemma.svg|30px]]<br>Zenéze
!Sufissu Italiàn
|-
| -siúi
| -siùi
| -siòi <ref>Finaléze du Burgu e de Lacremâ</ref><br>-siuèi <ref>A Maîna e Pîa</ref><br>-siui <ref>Da-e âtre pàrte</ref>
| -çióin
| -zioni
|-
| rowspan="3" |Stasiúi, asiúi, dunasiúi
| rowspan="3" |Stasiùi, asiùi, dunasiùi
|Stasiòi, asiòi, dunasiòi
| rowspan="3" |Staçióin, açióin, donaçióin
| rowspan="3" |Stazioni, azioni, donazioni
|-
|Stasiuèi, asiuèi, dunasiuèi
|-
|Stasiùi, asiùi, dunasiùi
|-
| -ê
| -ài
| -è
| -æ
| -à
|-
| colspan="5" | Invariòn (u nu cângia)
|-
| -îne
| -ine
| -ine
| -inn-e
| rowspan="2" | -ine
|-
|Cuxîne, fursîne, pîne
| colspan="2" |Cuxìne, fursìne, pìne
|Coxìnn-e, forçinn-e, pìnn-e
|-
| -ê
| -ài
| -òi
| -æ
| -ati
|-
|Merchê, righê, bagnê
|Mercài, rigài, bagnài
|Mercòi, rigòi, bagnòi
|Mercæ, rigæ, bagnæ
|Mercati, rigati, bagnati
|}
== Testimuniànse scrîte ==
=== Cartelunìstica lucàle ===
<gallery widths="160" heights="160" mode="packed">
Immaggine:Cartello-toponomastica-pietrese.png|thumb|A targa da Ciassa Fossu
Immaggine:Carugettu di Muin.jpg|thumb|U Cartellu du carugettu di Muin
Immaggine:CartelloSalitaSantaCaterina.jpg|thumb|U cartellu da salita de Santanìn o de Santa Cataîna
Immaggine:A Ciassa da Nunsiâ.jpg|Cartellu da Ciassa da Nunsiâ
Immaggine:U Caruggiu di Crôvi.jpg|Targa in priéze intu Caruggiu di Crôvi
Immaggine:A Stradda da Stasiùn.jpg|A Stradda da stasiun, targa
Immaggine:Stradda du Ciantê.jpg|Targa dialetàle da stradda du ciantê
Immaggine:Caruggiu du mercòn.jpg|Targa bi-lengue du caruggiu du mercòn
Immaggine:Caruggiu de Mézzu.jpg|Cartellu du Caruggiu de Mezzu
Immaggine:Darê pâ mü.jpg|Darê pâ mü
</gallery>
Pé sarvaguardâ a varietê lucàle u cumüne da Prîa u l'ha inserìu inte tütti i carùggi du burgu (divìzi fra i riui Nunsià, Fossu, Ciassa Veggia e Ajetta) targhe e cartelli in priéze, cun nummi lighê a a tradisiún lucâle, de lungu diferenti rispettu a a cartelunìstica italiâna.

=== Opére ===
* {{Çitta publicaçión|outô= Enrico Laganà|tìtolo= Moddi de dî â Pria|revìsta= |editô= La stampa|çitæ=edisiún de Savùna |nùmero= |ànno=[[1976]]|méize= }}
* {{Çitta lìbbro|outô=G.Accame, G.Petracco Siccardi| tìtolo= Disiunâiu de Prîa| ànno=[[1981]]|editô=Centro Storico Pietrese| çitæ=Savùna}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Maria Grazia Bottaro|outô2=Caterina Dell’Erba|tìtolo=’na reùnda de puesìe|ànno=1982|editô=Centro Storico Pietrese|çitæ=A Prîa}}
* {{Çitta lìbbro|outô=G. Accame | tìtolo= U zögu da chìna | ànno=[[1989]]|editô=| çitæ=[[Zena]]}}
* {{Çitta lìbbro|outô=G.Accame|tìtolo=Antulugîa de 'n paîze. A Prîa. Stoja, fulkûre, dialéttu, tradisiùn e futugrafîe|ànno=[[1989]]|editô=Tipugrafîa Ligüre|çitæ=[[O Çejâ|U Sejâ]]}}
* {{Çitta lìbbro|outô=G.Accame|tìtolo=U cunfögu (1978-1981)|ànno=[[1992]]|editô=Centro storico pietrese|çitæ=A Prîa}}
* {{Çitta lìbbro|outô=G.Accame| tìtolo=Disiunâiu Italian-Priéze | ànno=[[1999]]|editô=Cumüne da Prîa| çitæ=Savùna|url=https://www.yumpu.com/it/document/read/15981718/dizionario-di-pietra-ligure-italiano-pietrese-comune-di-/33}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Lorenzo Magliano|tìtolo=Puesìe da Prìa|ànno=[[2005]]|editô=Centro storico pietrese|çitæ=A Prîa|url=https://www.catalogobibliotecheliguri.it/opaclib/opaclib?db=solr_cbl&item:1003:Nomi::@frase@=+Maritano%2C+Lorenzo&resultForward=opac%2Fcbl%2Ffull.jsp&searchForm=opac%2Fcbl%2Ferror.jsp&do_cmd=search_show_cmd&saveparams=false&nentries=1&fname=none&from=1}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Lorenzo Magliano|tìtolo=Âtre sinquànta puesìe da Prìa|ànno=[[2006]]|editô=Centro storico pietrese|çitæ=A Prîa|url=https://www.catalogobibliotecheliguri.it/opaclib/opaclib?db=solr_cbl&item:1003:Nomi::@frase@=+Maritano%2C+Lorenzo&resultForward=opac%2Fcbl%2Ffull.jsp&searchForm=opac%2Fcbl%2Ferror.jsp&do_cmd=search_show_cmd&saveparams=false&nentries=1&fname=none&from=4}}
* {{Çitta lìbbro|outô=G.Accame| tìtolo=Disiunâiu de Prîa (agiurnòn) | ànno=[[2007]]|editô=Centro Storico Pietrese| çitæ=Savùna}}
* {{Çitta lìbbro|outô=Gianni Nari de Borzi (''u Piullu'') | tìtolo= Moddi de di da Rivea de Punente: dialettu de Borzi e da Prîa| ànno=[[2010]]|editô=Centro storico culturale di San Pietro| çitæ=Borzi e Véessi}}(testi e redasiún de Gianni Nari; disegni de Loredana Bagnasco e Loredana Falletta; futugrafîe de Edoardo Toni; azunta A lezenda du piràta e ''A bella borzina'', cuniugasiún di verbi ausiliari).<ref>{{Çitta web|url=http://www.centrostudiponentini.it/bibliografia/pietra_ligure.html|tìtolo=Bibliugrafîa da Prîa|vìxita=2021-06-19|léngoa=IT}}</ref>

== Nòtte ==
<references responsive="" />
== Vûxi curelê ==
* [[Dialétto arbenganéize|Dialéttu arbenganéze]]
* [[Dialétto finaléize|Dialéttu finaléze]]
* [[Lìgure céntro-òcidentâle|Ligüre de séntru-punènte]]
== Culegamenti estèrni ==
* {{Çitta web|url=https://www.yumpu.com/it/document/view/15981718/dizionario-di-pietra-ligure-italiano-pietrese-comune-di-|tìtolo=Disiunâiu du dialéttu priéze (Italian-Priéze)|vìxita=2021-08-04|léngoa=IT, LIJ}}
* {{Çitta web|url=https://www.yumpu.com/it/document/view/9586270/disiunaiu-da-pria-comune-di-pietra-ligure/77|tìtolo=Disiunâiu du dialéttu priéze (Priéze-Italiàn)|vìxita=2021-08-04|léngoa=LIJ, IT}}

[[Categorîa:Lengua ligure]]