Rivêa de Ponénte

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Màppa da Ligùria.

A Rivêa de Ponénte a l'é a pàrte da còsta da Ligùria in sciô Mâ Lìgure, pe intrêgo conosciûa co-o nómme de Rivêa, ch'a s'esténde tra Zêna e o confìn co-a Frànsa, a ponénte da çitæ de Vintimìggia, dónde coménsa a coscì dîta Còsta Azûra.

Giögrafîa

Panoràmma pigiòu da-o Còu da Crâvasóppa (Finâ) co-o górfo de Lêua.

A pàrte de còsta lìgure conpréiza inta Rivêa de Ponénte a l'é quélla tra o pónto ciù setentrionâle do Mâ Lìgure, scitoòu into teritöio de Ôtri a-a fôxe do torénte Cerûza, e a sò fìn in corispondénsa do confìn co-a Frànsa. De ræo, cómme confìn vèrso ponénte l'é conscideròu quéllo, pe convençión, do Mâ Lìgure, sàiva a dî o promontöio de Còu Martìn, into comùn françéize da Ròcca Brùnn-a.

Pe de ciù, pe raxoìn de génere sorviatùtto turìstico, a Rivêa de Ponénte a peu êse spartîa inte dôe pàrte:

• Rivêa de Pàrme: a l'é a pàrte da Rivêa conpréiza inta provìnsa de Sànn-a, ch'a và dónca da Vâze, a levànte, scìnn-a-a Andöra, a ponénte. A seçión da Rivêa de Pàrme a ponénte de Sànn-a a l'é conosciûa co-o nómme de Rivêa do Béigoa ascì.
• Rivêa de Scioî: a l'é a pàrte ciù a ponénte da Rivêa intrêga, conpréiza into teritöio da provìnsa de Inpéria, ch'a và da-o Çèrvo scìnn-a Vintimìggia.

Còsta

Cómme pò-u rèsto da Rivêa, into Ponénte a còsta a l'é màscime èrta e iregolâ, a ògni mòddo de mêno che inta Rivêa de Levànte. Defæti, a gh'à bén bén de górfi e d'insenatûe, con de mænn-e che, gràçie a l'intervénto de l'òmmo ascì, són ciutòsto estéize. Inta Rivêa de Ponénte gh'é bén bén de còi, che de spésso ségnan o confìn tra i pàixi riveàschi. Tra i còi ciù inportànti, partìndo da Zêna p'anâ vèrso ponénte, gh'é o Còu Sàn Martìn (Rensén), a Pónta de l'Órmo e a Pónta da Madonétta (Çélle), o Còu de Voæ (Voæ, con fâro), a Pónta Predâni e a Pónta do Maé (Berzézzi), o Còu Nöi (Nöi), a Pónta Crénn-a, o Còu Sàn Donòu e o Còu da Crâvasóppa (Finâ), o Còu d'Ànsio (O Borghétto), o Còu Lêna (Arbénga), a Pónta Moénn-a e o Còu de Sànta Crôxe (Aràsce), o Còu de Méie (Leighéuia, con fâro), o Còu Mimôza (Andöra), o Còu Bèrta (Diàn), o Còu Vèrde (ò Pónta de l'Àrma, con fâro, a Àrma de Tàggia), o Còu Néigro (Sanrémmo), o Còu Sant'Anpêgi (Bordighêa), o Còu Mórtora (Vintimìggia) e o Còu Martìn (Ròcca Brùnn-a).

Îzoe

Vìsta de l'Îzoa de Berzézzi co-a Pónta do Maé.

Inta Rivêa de Ponénte se trêuva sôlo dôe îzoe propiaménte dîte, sàiva a dî l'Îzoa Galinæa e l'Îzoa de Berzézzi, tùtte dôe a-o moménto sénsa abitànti ma co-a prezénsa de cazaménti e âtre construçioìn. De ciù, lóngo e còste gh'é bén bén de schéuggi ciù picìn.

• Îzoa Galinæa (A Gainâa ò L'Iṡuȓa in arbenganéize): a se trêuva ciù ò mêno in chilòmetro e mêzo da-a mænn-a d'Arbénga e, co-i sò 0,21 km² de superfìcce, a l'é a segónda îzoa da Ligùria p'estensción, dòppo a Parmæa. A l'é protètta da-a risèrva naturâle regionâle da-o mæximo nómme.
• Îzoa de Berzézzi (L'Îzua in berzezìn): a segónda îzoa da Rivêa de Ponénte, a l'é a quàrta îzoa lìgure pe superfìcce, co-în'àrea de ciù ò mêno 0,03 km². A se trêuva in fàccia a-a Pónta do Maé, o còu ch'o spartìsce Nöi da Berzézzi, e a l'é conpréiza lê ascì inte 'na risèrva naturâle regionâle, a risèrva naturâle de Îzoa de Berzézzi - Pónta Prêni.

Sciùmmi

A confloénsa di torénti Aróscia e Nêva, dónde nàsce a Çénta.

Pe caxón de caraterìstiche morfològiche do teritöio lìgure l'é mâi pöchi i córsci d'ægoa ch'àggian in regìmme squæxi perénne, fæto ch'o se trêuva tra quélli da Rivêa de Ponénte ascì. I doî riæ ciù inportànti, i ùnichi che se pêuan consciderâ cómme sciùmmi ascì, són o Röia e a Çénta:

• Röia: lóngo ciù ò mêno 59 km, o nàsce in Frànsa da-e Àrpi Marìtime, da-o Còlle de Ténda, p'intrâ in Ligùria inte l'ùrtima pàrte do sò camìn, pe caciâse into mâ in corispondénsa da çitæ de Vintimìggia.
• Çénta (A Sènta in arbenganéize): o l'é sciùmme cùrto, de sôlo 3 km d'estensción, ch'o se fórma da l'unión di torénti Aróscia e Nêva pe traversâ coscì a cianûa ciù inportànte da Ligùria, a ciànn-a d'Arbénga.

I âtri riæ de 'na çèrta inportànsa àn inte tùtti i câxi di regìmmi da torénti, co-ina portâ ch'a càngia do bèllo da-i derlûi che se concéntran tra l'ötùnno e a primavéia a-i méixi de sécca de stæ. I rién ciù inportànti a caciâse into Mâ Lìgure, da Zêna vèrso ponénte, són: o Cerûza (a Ôtri, a-o coménso da Rivêa de Ponénte), o Lerón (tra Rensén e Coghêuo), l'Arèstra (tra Coghêuo e Vâze), o Téiro (a Vâze), o Sensòggia (a-a Mænn-a d'Arbisêua), o Letìnbro (a Sànn-a), o Cugén (tra Sànn-a e Voæ), o Ségno (a Voæ), o Sciusà (a Finâ), o Pöra (a Finâ), o Marémoa (a-a Prîa), o Varatèlla (a-o Borghétto), o Çénta (a Arbénga), a Merula (a Andöra), l'Inpêro (a Inpéria), o Prino (a Inpéria), l'Argentìnn-a (tra Tàggia e Rîva), l'Armea (a Sanrémmo), o Nèrvia (tra Canporósso e Vintimìggia) e o Röia (a Vintimìggia).

Stöia

Antighitæ

Màppa da Regio IX Liguria.

A prezénsa de l'òmmo inta zöna a remónta a di ténpi bén bén antîghi, cómme testimoniòu da-e tànte descovèrte archiològiche fæte inte tùtta a Rivêa. Tra i ciù inportànti gh'é, prezénpio, i scîti di Bàussi Russi, a Vintimìggia, quéllo de Gròtte de Toiàn e a Cavèrna de Ænn-e Càndide, ò Armassa, a Finâ, con di rèsti vêgi ciù de 25.000 ànni.

E prìmme popolaçioìn conosciûe inta zöna són però quélle di Lìguri Antîghi che, inta Rivêa de Ponénte, se spartîvan o teritöio tra e quàttro tribù di Docilii, che stâvan tra Arbisêua e Vâze, di Sabates, a Sànn-a e inti pàixi da-arénte, di Ingauni tra Diàn e o Còu da Crâvasóppa e di Intemelii, a l'estremitæ de ponénte da Ligùria d'ancheu. A sti ténpi chi remónta a fondaçión di prìmmi insediaménti che inti sécoli aprêuvo da dominaçión romànn-a àn continoòu a desvilupâse, cómme Albintimilium (Vintimìggia), Villa Matutiæ (Sanrémmo), Albingaunum (Arbénga), Savo (Sànn-a), Alba Docilia (Arbisêua) e Ad Navalia (Vâze). In particolâ, a conquìsta romànn-a a l'é capitâ tra i sécoli III e II prìmma de Crìsto, pe caxón da sconfìtta di cartaginéixi, aleæ co-e tribù lìguri do Ponénte inta segónda goæra punìca, con quélla de Levànte che in càngio a l'êa za sótta a Rómma. Do 181 prìmma de Crìsto gh'é stæto chéita into moén de Rómma da çitæ de Albingaunum, capitâle di Ingauni, conquistâ da-o pro-cónso Lucius Aemilius Paullus Macedonicus insémme a Savo, òcupâ de lóngo inte quélli ànni. L'ùrtima çitæ di Lìguri riveàschi a conservâ a sò indipendénsa a l'é stæta Albintimilium, capitâle di Intermeli, préiza a-a fìn do sécolo II prìmma de Crìsto.

Inte l'etæ romànn-a o Ponénte, insémme o rèsto da Lìguria, o l'é a-o coménso inclûzo inta provìnsa da Gallia Cisalpina pe pöi pasâ, co-a rifórma do 7 d.C. vosciûa da l'inperatô Cézare Ougùsto, inta Regio IX Liguria. Testimoniànsa ciù inportànte de l'época a l'é quélla da Via Julia Augusta, constrûta dòppo a conquìsta da Provénsa do Giùlio Cézare pe ligâ Piacentia (Piaxénsa) con Arelate (Arles). Di tòcchi do sò percórso se pêuan ancón védde a-a giornâ d'ancheu, spécce into træto tra Arbénga e Aràsce.

Etæ de Mêzo

O Castéllo Gavón, prìmma rescidénsa di marchéixi de Finâ.

Co-a chéita de l'inpêro romàn l'àrea a l'é pasâ sott'a-o contròllo do régno ostrogöto scìnn-a-o 538, quànde, co-a goæra cóntra i göti vosciûa da l'inpeatô Giustiniàn I, a pàssa a l'Inpêro bizantìn. A despêto da deschinâ di Longobàrdi inta do 568, a Provincia Maritima Italorum, nómme d'alôa da Ligùria bizantìnn-a, a l'à rexistîo a l'invaxón di bàrbari pe tòsto 'n sécolo de ciù, vegnìndo conquistâ da sti chi sôlo co-o rè Rotari, inti ànni quarànta do sécolo VII, pe finî do 774 sótta a l'inpêro di Frànchi do Càrlo Màgno.

Pasòu i ànni ciù scûi de l'Èrta Etæ de Mêzo, quànde i pàixi da Rivêa són stæti sachezæ ciù vòtte da-i pirâti saracìn, pe 'na mêgio òrganizaçión da sò diféiza a región a l'é spartîa da-o rè d'Itàlia Berengâio II d'Ivrêa tra a màrca Aleràmica e quélla Ardoìnica, co-a prìmma ch'a conprendéiva Sànn-a e o Monferòu, méntre o rèsto da còsta o l'êa inta segónda.

Con l'indebolîse de l'outoritæ inperiâle, drénto a-e dôe màrche l'é nasciûo bén bén de stâti e lìberi comùn cómme, prezénpio, o lìbero comùn de Arbénga, a Contêa de Vintimìggia e quélla de Lêua, a Màrca de Sànn-a (creâ do 1085, vegnûa dòppo 'n lìbero comùn) e o Marchexâto de Finâ (creòu do 1162). A ògni mòddo, a ciù pàrte de ste tære chi a l'é pasâ co-o ténpo sott'a-a nêuva poténsa regionâle, a Repùbrica de Zêna, che, terminòu a conquìsta da Rivêa de Levànte, a l'à comensòu l'unificaçión de l'âtra meitæ da Ligùria. Pe sta raxón chi, gh'é stæto di fòrti scóntri tra Zêna e o comùn de Sànn-a, l'ùnico in gràddo de fâ concorénsa a-o pòrto de Zêna, che in sciâ fìn o l'é stæto sotomìsso do 1528. Âtre conquìste inportànti són stæte quélle de Arbénga do 1251, de Tàggia do 1228 e de Vintimìggia do 1221. Pe cóntra, o Marchexâto de Finâ e âtri féodi ciù picìn són ariêscîi a conservâ a sò indipendénsa scìnn-a-o sécolo XVIII.

Etæ modèrna e contenporània

Hippolyte Bellangé, A batàggia de Lêua

A Rivêa de Ponénte a l'é coscì restâ pi-â ciù pàrte sott'a-a Repùbrica de Zêna pe vàrri sécoli, levòu di pòsti cómme Onêgia (òcupâ da-i Savöia do 1576) e âtri pàixi, patìndo do 1746 'n'invaxón oustrìaca e ciù vòtte quélle di piemontéixi. Co-a rivoluçión françéize e o sccéuppo da goæra da prìmma coaliçión, a Rivêa a l'é stæta o tiâtro de gréndi scóntri tra e armæ oustro-piemontéixi e quélla di françéixi (tra i ciù inportànti se peu mensonâ a batàggia de Lêua, do 1795), co-a scitoaçión ch'a s'é giustâ in mêgio con l'arîvo do zóveno generâle còrso Napolión Bonapàrte, vitoriôzo inta sò canpàgna d'Itàlia.

Co-a chéita da Repùblica aristocràtica e a creaçión da Repùbrica Lìgure, do 1797 gh'é stæta a rifórma de l'òrganizaçión do teritöio lìgure co-a sopresción di antîghi féodi e a creaçión de dipartiménti. O Ponénte o l'é stæto coscì spartîo tra i çìnque dipartiménti de Pàrme, do Còu Vèrde, do Marémoa, do Letìnbro e da Cerûza. Do 1805 a Repùbrica a l'é stæta però unîa diretaménte a l'inpêro françéize, dond'a l'é restâ scìnn-a-a sò chéita do 1814, co-o Ponénte ch'o l'êa aministròu da-o dipartiménto de Montenéutte.

Do 1815, pasòu a cùrta esperiénsa da Repùbrica Zenéize, a Rivêa de Ponénte co-o rèsto da Ligùria a l'é dæta a-i Savöia pe decixón do Congrèsso de Viénna, vegnìndo coscì inclûza inte dôe provìnse de Zêna e do Pòrto. Do 1923 a provìnsa do Pòrto a l'à cangiòu de nómme a provìnsa de Inpêia e, do 1927, l'é stæto creòu a nêuva provìnsa de Sànn-a, destacàndo i dôi circondâi de Sànn-a e d'Arbénga da quélla de Zêna.

Pòsti de interèsse

Architetûe religiôze

• 
  A catedrâle de Sànn-a
• 
  Nöi, a concatedrâle de Sàn Pê
• 
  A catedrâle de Sàn Michê Arcàngiou d'Arbénga
• 
  A concatedrâle de Sàn Maorìçio a-o Pòrto, a ciù grànde da Ligùria intrêga.
• 
  A concatedrâle de Sàn Scî, Sanrémmo
• 
  A catedrâle de Vintimìggia, dedicâ a-a Sónta

Da-o pónto de vìsta da Gêxa catòlica, i pàixi da Rivêa de Ponénte són conpréixi inta región eclesiàstica Ligùria e, in particolâ, inte quàttro diòcexi de Zêna (ch'a l'arîva scìnn-a Rensén), Sànn-a-Nöi (da Coghêuo a Finâ), d'Arbénga-Inpéria (da Bórxi e Verézzi a Inpéria) e de Vintimìggia-Sanrémmo (da Sàn Loénso a-o Mâ a Vintimìggia). E gêxe ciù inportànti, e catedrâle de quéste diòcexi, són:

• Catedrâle de Nòstra Scignôa Sónta: do sécolo XVI e fæta segóndo o gùsto baròcco, a l'é a catedrâle de Sànn-a. Da-arénte a gh'à a capélla Scistìnn-a, vosciûa da-o mæximo pàppa, o Scìsto IV, ch'o l'à comiscionòu quélla de Rómma.
• Concatedrâle de Sàn Pê: a Nöi, inandiâ do sécolo XIII e finîa do sécolo XVI in stîle baròcco, a l'é a catedrâle da sò diòcexi insémme a quélla de Sànn-a.
• Catedrâle de Sàn Michê Arcàngiou: fondâ do sécolo XII e tiâ sciù segóndo o stîle romànico, a l'é a catedrâle d'Arbénga.
• Concatedrâle de Sàn Maorìçio: catedrâle da sò diòcexi insémme a quélla d'Arbénga, a se trêuva a-o Pòrto, inta çitæ d'Inpêia, dond'a l'é stæta tiâ sciù tra o 1781 e o 1838 segóndo o stîle neoclàscico.
• Concatedrâle de Sàn Scî: a Sanrémmo, do sécolo XII e constrûta segóndo o stîle romànico, a l'é a catedrâle da sò diòcexi insémme a quélla de Vintimìggia.
• Catedrâle de Sànta Màia Sónta: a Vintimìggia, a remónta a-o sécolo XI e a l'é stæta realizâ in stîle romànico.

Architetûe civîli

• 
  Arbénga, tónbe romànn-e in sciâ Via Julia Augusta
• 
  Scâvi archiològici a l'anfitiâtro romàn d'Arbénga
• 
  O Pontelóngo d'Arbénga
• 
  O pónte romànico de Tàggia.
• 
  O Cazinò de Sanrémmo

• Rèsti da Via Julia Augusta: spantegæ inte tùtta a Rivêa tra Sànn-a e o confìn co-a Frànsa, ma mêgio conservâ into sò tòcco tra Arbénga e Aràsce.
• Anfitiâtro romàn d'Arbénga: tiòu sciù sce 'n'artûa a ponénte da çitæ romànn-a de Albingaunum, o remónta a-o sécolo II d.C.
• Pontelóngo: a Arbénga, o l'é stæto constrûto tra a fìn de l'etæ romànn-a e o coménso de l'Etæ de Mêzo. Dòppo a deviaçión do córso da Çénta, fæta da-i zenéixi into sécolo XII, o l'é restòu a-o sciûto.
• Pónte romànico: pónte ch'o travèrso o torénte Argentìnn-a a Tàggia, o l'é 'na costruçión notévole comensâ into sécolo XIII e anpliâ ciù vòtte p'anâ aprêuvo a-i mesciaménti do córso do torénte.
• Cazinò de Sanrémmo: o l'é l'ùnico cazinò de tùtta a Ligùria, mìsso inte 'n cazaménto do 1905 fæto segóndo o stîle liberty. O l'é stæto progetòu da l'architétto françéize Eugène Ferret.

Architetûe militâri

• 
  O Priamâ a Sànn-a.
• 
  O castéllo de Mónte Ursìn a Nöi
• 
  O Castéllo Sàn Zâne, un di fòrti de Finâ
• 
  O Fòrte de Sànta Técla de Sanrémmo
• 
  Vintimìggia, a Fortéssa da Nonçiâ

• Fortéssa do Priamâ: a Sànn-a, fortéssa inponénte constrûta da-i zenéixi tra o 1542 e o 1544 dòppo a sò conquìsta definitîva da çitæ. A se trêuva a-o pòsto do nùcleo ciù antîgo de Sànn-a, caciòu zu do tùtto pi-â sò realizaçión.
• Castéllo de Mónte Ursìn: fortificaçión ch'a svétta in sciô o pàize de Nöi, da chi a pàrte 'na miâgia ascì, ch'a særa tùtto o céntro stòrico.
• Castéllo Gavón, Castéllo Sàn Zâne e Castelfrànco: fortificaçioìn de Finâ, realizæ into córso di sécoli da-i marchéixi da famìggia di Do Carétto pe protézze a capitâle do sò Marchexâto.
• Fòrte de Sànta Técla: costroîo da-arénte a-o pòrto de Sanrémmo, comiscionòu da-i zenéixi into Sèteçénto.
• Fortéssa da Nonçiâ: pàrte do scistêma difensîvo da çitæ de Vintimìggia, o l'é stæto comensòu da-i zenéixi e finîo, inta sò fórma d'ancheu, into sécolo XIX.

Musêi

• Musêo da Ceràmica: a Sànn-a
• Musêo stòrico-archiològîco: a Sànn-a
• Pinacotêca de Sànn-a
• Musêo diocezàn: a Arbénga
• Musêo cìvico ingàono: a Arbénga
• Musêo navâle romàn: a Arbénga
• Pinacotêca cìvica: a Inpéria
• Pinacotêca Rambaldi: a Sanrémmo
• Musêo cìvico archiològico "Girolamo Rossi": a Vintimìggia
• Giardìn botànico Hanbury: a Vintimìggia

Âtro

• 
  A cavèrna de Ænn-e Càndide
• 
  'Na sâla de gròtte de Vâdemìn
• 
  E gròtte de Toiàn
• 
  A Miâgétta de Aràsce
• 
  Albintimilium, o tiâtro romàn
• 
  I Bàussi Russi

• Cavèrna de Ænn-e Càndide: mìssa in sciâ rîva de ponénte do Còu da Crâvasóppa, a Finâ, a l'é un di scîti archiològichi ciù inportànti da Ligùria. Defæti, con ciù canpàgne de scâvi gh'é stæto trovòu bén 19 seportûe de l'etæ paleolitìca, inclûzo quélla avoxâ do coscì dîto "zoêno prìnçipe", d'ancheu conservâ a-o musêo de archiologîa lìgure a Pêgi.
• Gròtte de Vâdemìn: conplèsso de cavitæ càrsciche che se peu vixitâ, o se trêuva into comùn de Bórxi Verézzi.
• Gròtte de Toiàn: in sciâ rîva de levànte da valàdda do Varatèlla, o l'é o conplèsso càrscico ciù avoxòu da Ligùria intrêga. Descovèrto do 1950, se peu vixitâ co-o percórso turìstico ch'o gh'é stæto inandiòu. Inte gròtte, l'é stæto trovòu bén bén de rèsti de béstie preistòriche cómme l'órso de cavèrne, ciù che de testimoniànse da prezénsa de l'òmmo 12.000 ànni fa.
• Miâgétta de Aràsce: instalaçión artìstica avoxâ da çitæ de Aràsce, a l'é 'na miâgétta covèrta da ciapélle de ceràmica co-e fìrme de personàggi famôxi ch'àn vixitòu o pàize.
• Rèsti da çitæ de Albintimilium: a Vintimìggia, scîto archiològico scitoòu lóngo o córso do sciùmme Röia, a-i pê da çitæ "nêuva".
• I Bàussi Russi: vixìn a-o confìn co-a Frànsa, o l'é 'n grùppo de recànti e gròtte dónde l'é stæto trovòu di rèsti umâni de l'etæ paleolitìca.

Anbiénte

Flöra

O longomâ de Rensén con di ezenplâri de pàrma de Canàie (in sciâ mancìnn-a) e de pàrma nâna do Mediterànio ò de Sàn Pê (in sciâ drîta).

A flöra ch'a se peu trovâ lóngo a Rivêa, ségge inte quélla de Ponénte che a Levànte, a l'é pò-u ciù de tîpo mediterànio, scibén che gh'é stæte introdûte da l'òmmo tànte âtre spêce, ciù che-e ciànte domèsteghe da sécoli prezénti inta zöna cómme o castàgno, o pìn domèstego e l'oîvo. Tra e ciànte coltivæ, l'é difûzo sorviatùtto i oîvi, i èrboi da frûta e a vìgna, e, ciù de ræo, i agrùmmi, sorviatùtto limoìn. Tra i agrùmmi gh'é un di prodûti tìpichi da Rivêa de Pàrme ascì, sàiva a dî o chinòtto de Sànn-a. Inta Rivêa de Scioî l'é asæ inportànte a coltivaçión de ciànte da sciô, fæto ch'o l'à pròpio dæto o nómme a sta pàrte chi da Rivêa de Ponénte.

A flöra òriginâia da fàscia costêa, mêno difûza pe caxón da fòrte urbanizaçión da Rivêa, a l'é formâ da ciànte tìpiche da màccia mediterània cómme e zenèstre, o latèrno, o lentìsco, o mortìn, l'armón e l'èrxo, èrbo che into pasòu o formâva de grénde forèste ch'anâvan da-a còsta scìnn-a 600-700 m in sciô livéllo do mâ. L'é ciù ræo de asociaçioìn vegetâli, prezénti sorviatùtto inti pòsti ciù câdi e arsoîi, formæ da l'olivàstro (a variêtæ sarvæga de l'oîvo) ò da-o caróbbo, che de vòtte se trêuvan asociæ a l'eofòrbia arbòrea. Tra i arbùsti e-e aromàtiche gh'é o tùmou, l'öféuggio e o romanìn, ciànte che, insémme a âtri arbùsti, són a sôla vegetaçión di pòsti ciù ventôxi, fæto ch'o pòrta a-o svilùppo da coscì dîta garîga, 'n tîpo de màccia mediterània caraterizòu da-a fàrta de ciànte a âto fùsto. Inta fàscia costêa e quélla de prìmme colìnn-e i èrboi ciù comùn són sorviatùtto o pìn marìtimo e, ciù de ræo, o pìn d'Aléppo ascì.

A ògni mòddo, conscideròu o fòrte inpàtto de l'òmmo inti pòsti ciù vixìn a-o mâ, inta fàscia costêa se peu trovâ vàrie spêce de ciànte òrnamentâli inportæ, a partî da-o sécolo XIX, da-o Nordàfrica e da-e regioìn sub-tropicâli de América setentrionâle, Àzia e Òceània. Prezénpio, se peu aregordâ e spêce de pàrme, màscime quélla da dàtai e a pàrma de Canàie, che són vegnûe tànto comùn da dâ o nómme a-o tòcco de Rivêa inta provìnsa de Sànn-a, conosciûo pròpio co-o nómme de Rivêa de Pàrme. Âtre ciànte arivæ de fêua e comùn a-a giornâ d'ancheu inta Rivêa són a magnòlia, òriginâia de l'Àzia, e o fîgo d'Ìndia, ch'o vêgne da-o Méscico.

Fàona

Ezenplâre de Malpolon monspessulanus.

A fàona da fàscia costêa, scibén ch'a patìsce 'na fòrte presción da-e ativitæ de l'òmmo, a prezénta ancón 'na çèrta variàbilitæ, con de béstie ànche endémiche da zöna, da l'areâle che de sòlito o và d'inta Rivêa de Ponénte a-a Provénsa. Tra quésti i câxi ciù conosciûi són quéllo da bìscia laxertìnn-a, Malpolon monspessulanus, spantegâ inte tùtta a Ligùria de ponénte, inclûzo l'Îzoa Galinæa, e into Nisàrdo, ch'a l'é o ciù grànde serpénte d'Eoröpa. Sta spêce chi a peu arivâ a-i 220 cm de longhéssa, co-i màscci bén bén ciù gràndi de fémine, e a l'é velenôza, scibén chò-u venìn o no ségge goæi pericolôzo pe l'òmmo. Tra i serpénti, inta Rivêa se peu trovâ de âtre spêce de bìsce, cómme Coronella girondica e Hierophis viridiflavus, ciù che di ménbri do génere de vìpere. Tra i rètili, 'n'âtra spêce endémica a l'é a coscì dîta grîgoa ocellata, Timon lepidus, da-a caraterìstica livrêa vèrde con de strìsce e de màcce néigre, i coscì dîti ocelli.

Bén bén ciù comùn són i öxélli, sorviatùtto o mèrlo, o frengoéllo, a sîa e o pecétto, prezénti co-in gràn nùmero di ezenplâri, ciù che i öchìn de mâ e i cónbi. Âtri öxélli són a pàsoa solitâia, l'éuggiochéutto, a sterpassolinn-a, o picónso, o pitaformîgoe, o cùcco e o coarosön. Gh'é de spêce d'öxélli da rapìnn-a ascì, ségge da néutte (cómme l'alochétto, a çivétta, a barbanèlla, l'alòcco, a tésta de gàtto e o dûgo) che da giórno (cómme l'àgogia, l'àgogia néigra, o farchétto, o nìbio e o fàrco).

Tra i anfìbbi un di ciù caraterìstici a l'é o scilvèstro, Salamandra salamandra, néigro e a màcce giâne, béstia ch'a se peu trovâ sorviatùtto inte gròtte e inti pòsti ùmidi.

Àree naturâli

A fôxe do torénte Nèrvia, pàrte do SIC da-o mæximo nómme.

Inta Rivêa de Ponénte a región Ligùria a l'à creòu dôe risèrve naturâli, che coincìddan co-e sò dôe îzoe. Co-a creaçión, da pàrte de l'Unión Eoropêa, do progètto Natûa 2000 l'é stæto inandiòu 'na ræ inportànte de Scîti d'Interèsse Comunitâio, ch'a l'inclùdde e zöne ciù rìcche de biodiverscitæ.

• Risèrva naturâle regionâle Îzoa de Berzézzi (SIC ascì)
• Risèrva naturâle regionâle Îzoa Galinæa (SIC ascì)
• Pàrco regionâle Giardìn botànico Hanbury
• Scîto d'Interèsse Comunitâio O Finâ - Còu Nöi
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Torénti Aróscia e Çénta
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còu de Méie
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còu Bèrta
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Ponpiâna
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Bàssa Valàdda Armêa
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Torénte Nèrvia
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Roverìn
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Sciùmme Röia
• Scîto d'Interèsse Comunitâio Còu Mórtora

Economîa

Primâio

Vìsta da ciànn-a d'Arbénga, o ciù inportànte céntro agrìcolo lìgure.

Ciù chò-u turìsmo, l'ativitæ econòmica ciù inportànte da Rivêa de Ponénte, coscì cómme into rèsto da Ligùria, a l'é stæta de lóngo l'agricoltûa. A-a giornâ d'ancheu e dôe coltûe prinçipæ sòn quélla de scioî, màscime into ponénte estrêmo, e-e coltivaçioìn do pölo agrìcolo da ciànn-a d'Arbénga, o ciù inportànte da región e specializòu sorviatùtto inti òrtàggi inte ciànte in vâzo. Inta Rivêa gh'é vàrie coltûe tìpiche, spécce da zöna d'Arbénga ma ascì da âtri pàixi: tra quésti prodûti gh'é, prezénpio, i coscì dîti "quàttro d'Arbénga" (articiòcca spinôza de Arbénga, spægo viovétto d'Arbénga, suchìn tronbétta e tomâta cheu de beu), l'armognìn Valézza e o chinòtto a Sànn-a, a Méia Càrlo ò "Finarìn-a" de Finâ e tànte âtre.

Inta región a l'é inportànte a pésca ascì, con de bàrche de pescoéi ch'én prezénti inte ciù ò mêno in tùtti i pòrti da Rivêa.

Secondâio

L'ativitæ industriâle inta Rivêa a no l'é mâi stæta goæi desvilupâ, co-e pöche inpréize che se trêuvan sorviatùtto inte l'àrea conpréiza tra Sànn-a e Voæ, ligæ pò-u ciù a-a prezénsa di dôi pòrti de ste localitæ chi.

Pi-â produçión d'energîa elétrica, ciù che di inpiànti de pâe mesciæ da-a fòrsa do vénto instalæ in scî brìcchi, a centrâle ciù inportànte a l'é quélla de Voæ, alimentâ a gàzzo naturâle e co-ina poténsa de ciù ò mêno 795 MW.

Tersiâio

A-a giornâ d'ancheu, l'ativitæ econòmica prinçipâ pi-â Rivêa de Ponénte a l'é sorviatùtto quélla ligâ a-o turìsmo, ségge intèrno che internaçionâle e d'antîga tradiçión, remontàndo a-a prìmma meitæ do sécolo XIX.

Comunicaçioìn

Stràdde

A SS1 Aurelia tra Arbisêua e Çélle.

A Rivêa de Ponénte a l'é ligâ a-e regioìn in gîo e a-a Frànsa da-e outostràdde elencæ chi de sótta:

• A10: comuneménte conosciûa cómme "l'Outostràdda de Scioî", a l'é a vîa outostràddâle ciù inportànte da Rivêa de Ponénte. A và d'into confìn de stâto co-a repùbrica françéize scìnn-a Zêna, pe 'na longhéssa de 158,1 km e 22 cazélli in tùtto.
• A6: dîta a "Vèrdemâ", a s'é tàcca a l'A10 in corispondénsa da çitæ de Sànn-a e a l'é o ligàmme prinçipâ tra a Rivêa e o Piemónte.
• A26: conosciûa cómme "l'Outostràdda di Traföri", a s'esténde tra Zêna (da Ôtri) e Piemónte de levànte, de dónde a mónta scìnn-a Gravellona Toce, inta provìnsa do Verbàn Cûzio Òsola.
• A7: dîta a "Seravàlle", a l'é l'outostràdda ch'a permétte d'arivâ inte tùtte dôe e Rivêe deschinàndo da-a valàdda do Scréivia e da-a Lonbardîa.

Tra e stràdde d'âtro génere, a ciù inportànte da región a l'é de lóngo a SS1 Aurelia, ch'a travèrsa tùtta a Rivêa da levànte a ponénte. E âtre stràdde da Rivêa de Ponénte che, partindo da l'Aurelia, móntan vèrso a Cianûa Padànn-a, són:

• SP456: a stràdda do pàsso do Turchìn, a l'à 'n percórso scìmile a quéllo de l'outostràdda A26, a-o mêno scìnn-a Oâ.
• SP29: a stràdda do Còlle de Cadebónn-a, into pasòu consciderâ stràdda statâle, a và aprêuvo a-a A6 scìnn-a Càrcae pe pöi gjâ vèrso nòrd, inta valàdda do Bórmia.
• SP490: a l'é a stràdda do Còlle do Melogno. A pàrte da Finâ e a monta scìnn-a-a Bórmia, dónde a l'ìntra in corispondénsa Calisàn, pe pöi pasâ inta valàdda do Tànao a Bagnàsco, traversàndo o Còlle di Zovétti.
• SP582: a lîga a ciànn-a d'Arbénga con Garésce, pasàndo pi-â Còlla de Sàn Benàrdo.
• SS28: tra e stràdde ciù inportànti da provìnsa de Inpéria, a và da-o capolêugo scìnn-a-a valàdda do Tànao montàndo da-o Còlle de Nâva.
• SS20: spartîa inte doî tòcchi separæ da 'na pàrte de teritöio françéize mìsso into mêzo, a lîga Vintimìggia co-o Piemónte, pasàndo pò-u Còlle de Ténda e a valàdda do Röia.

Ferovîe

O tòcco da ferovîa Zêna-Vintimìggia tra Andöra e Çèrvo, seròu a-i 11 de dexénbre do 2016 con l'avertûa do radópio.

Lóngo a Rivêa de Ponénte, ciù chi-â SS1 e l'A10, ghe pàssa ascì o ligàmme feroviàio da lìnia Zêna-Vintimìggia, che da-o céntro da región a l'arîva scìnn-a a-o confìn co-a Frànsa. Realizâ inta segónda meitæ do sécolo XIX, sta ferovîa chi a l'à de lóngo patîo a fàrta da dóggia colìssa che, inta træta tra Andöra e Finâ, a l'é dêuviâ ancón a-a giornâ d'ancheu.

Da-a Zêna-Vintimìggia se destàccan âtre dôe lìnie feroviàrie, da l'inportànsa ciù contegnûa, che lìgan o mâ a-o Piemónte, sàiva a dî a ferovîa Turìn-Sànn-a e a Cùnio-Vintimìggia. A prìmma a pàrte da Sànn-a pe arivâ inta çitæ piemontéize dòppo avéi traversòu i Apenìn da-arénte a-o Còlle de Cadebónn-a. A segónda a-a giornâ d'ancheu a gh'à 'na fonçión ch'a l'é sorviatùtto turìstica, co-o trêno ch'o l'é dêuviòu p'amiâ a beléssa di paizàggi da valàdda do Röia.

Pòrti

Vìsta do pòrto de Sànn-a con, ciù lontàn, quéllo de Voæ.

Inta Rivêa de Ponénte se trêuva i pòrti de Sànn-a e de Voæ, co-o prìmmo ch'o l'é specializòu sorviatùtto in scê croxêe méntre o segóndo o travàggia màscime con mèrçe unitizæ in TEU. Tùtti doî fàn pàrte de l'Aotoritæ de Scistêma Portoâle do Mâ Lìgure de Ponénte, a prìmma da penîzoa pe volùmmi de tràfego, ségge mèrçe che pasagê.

A mænn-a de Còu Sàn Donòu, a Finâ.

Insémme a-i pòrti comerciâli, gh'é bén bén de pòrti turìstichi pe l'òrmézzo de inbarcaçioìn da dipòrto. Inte l'órdine pe nùmero de pòsti bàrca disponìbili, gh'é in particolâ quélli de:

Nòmme do pòrto	Comùn	Pòsti bàrca	Max l.o.a	Redòssi	Traverscîe
Pòrto Maorìçio	Inpéria	1 278	90 m	Lebéccio, Ponénte e Meistrâ	Mainàsso
Mænn-a de Lêua	Lêua	1 000	77 m	-	Mainàsso
Mænn-a di Aregài	Sàn Stêva a-o Mâ	980	50 m	-	Levànte
Pòrto de Andöra	Andöra	862	20 m	Tramontànn-a	Lebéccio
Mænn-a de Vâze	Vâze	800	35 m	Lebéccio	Meistrâ
Pòrtosô	Sanrémmo	776	90 m	Da tùtti i quadrànti	Levànte
Mænn-a de Còu Sàn Donòu	Finâ	590	17 m	Tramontànn-a	Mainàsso
Mænn-a de Aràsce - Pòrto "Luca Ferrari"	Aràsce	550	35 m	Lebéccio, Ponénte e Meistrâ	Ponénte
Pòrto pùblico de Sanrémmo	Sanrémmo	450	30 m	-	Levànte
Mænn-a de Sàn Loénso	Sàn Loénso a-o Mâ	365	20 m	-	Lebéccio
Pòrto Câa do Fòrte	Vintimìggia	323	60 m	Meistrâ, Tramontànn-a e Gregâ	Lebéccio
Pòrto pùblico de Diàn	Diàn	250	15 m	Gregâ e Meistrâ	Oustrâle
Pòrto de Bordighêa	Bordighêa	210	20 m	Ponénte e Meistrâ	Levànte e Mainàsso
Pòrto de Rensén	Rensén	185	20 m	Lebéccio	Gregâ
Pòrto de Sàn Bertomê	Sàn Bertomê	170	15 m	Tramontànn-a	Lebéccio
Vêgia Dàrsena	Sànn-a	140	20 m	Tramontànn-a	Gregâ
Pòrto d'Onêgia	Inpéria	100	15 m	Meistrâ, Tramontànn-a e Gregâ	Lebéccio

Ariopòrti

Inta Rivêa de Ponénte, scibén ch'o no ségge goæi estéize, gh'é 'n ariopòrto ascì, mìsso into comùn de Vilanêuva d'Arbénga. Ciamòu Riviera Airport, o no l'é ligòu da nisciùn servìçio de lìnia, ma o l'é dêuviòu sorviatùtto da l'aeroclub ch'o gh'à a sò sêde ciù che cómme pìsta pe-e prêuve di aparécchi da Piaggo Aerospace.

Comùn

Vìsta da l'aéreo de Vâze.

Vìsta da l'aéreo de Lêua, Boisàn e o Borghétto.

Vìsta da l'aéreo de Sanrémmo e Spiarêti.

Vìsta da l'aéreo de Bordighêa e Vintimìggia.

In sciô Mâ Lìgure, lóngo a Rivêa de Ponénte, s'avànsan 38 comùn, pàrte de træ provìnse diferénti. Inte l'órdine, da Zêna vèrso ponénte, gh'é:

N°	Pàize	Provìnsa	Popolaçión (31/03/2024)	Superfìcce (km2)
1	Zêna	Zena	562.143	240,29
2	Rensén	Zena	11.145	24,30
3	Coghêuo	Zena	8.376	20,72
4	Vâze	Sann-a	12.538	47,97
5	Çélle	Sann-a	4.835	9,56
6	D'âto d'Arbisêua	Sann-a	9.608	28,68
7	A Mænn-a d'Arbisêua	Sann-a	5.139	3,25
8	Sànn-a	Sann-a	58.636	65,32
9	Voæ	Sann-a	7.982	23,79
10	Berzézzi	Sann-a	1.045	3,69
11	Spötórno	Sann-a	3.384	8,02
12	Nöi	Sann-a	2.453	9,67
13	Finâ	Sann-a	11.065	35,53
14	Bórxi Verézzi	Sann-a	2.108	2,73
15	A Prîa	Sann-a	8.282	9,88
16	Lêua	Sann-a	10.658	13,48
17	Borghétto	Sann-a	4.606	5,39
18	O Çeiâ	Sann-a	5.321	11,15
19	Arbénga	Sann-a	23.551	36,58
20	Aràsce	Sann-a	10.024	17,25
21	Leighéuia	Sann-a	1.710	2,72
22	Andöra	Sann-a	7.249	31,80
23	Çèrvo	Imperia	1.065	3,59
24	Sàn Bertomê	Imperia	2.968	10,85
25	Diàn	Imperia	5.583	6,67
26	Inpéria	Imperia	42.412	45,38
27	Sàn Loénso a-o Mâ	Imperia	1.215	1,29
28	Costarainêa	Imperia	785	2,52
29	Çiprèssa	Imperia	1.191	9,39
30	Sàn Stêva a-o Mâ	Imperia	1.999	2,69
31	Rîva	Imperia	2.791	2,07
32	Tàggia	Imperia	13.782	31,36
33	Sanrémmo	Imperia	52.999	55,96
34	Spiarêti	Imperia	3.178	5,45
35	Bordighêa	Imperia	10.169	10,65
36	Vàllecrêuza	Imperia	6.755	3,68
37	Canporósso	Imperia	5.616	17,94
38	Vintimìggia	Imperia	22.919	53,73

Bibliografîa

• (IT) Andrea Zanini, Un secolo di turismo in Liguria: dinamiche, percorsi, attori, Milàn, FrancoAngeli, 2012, ISBN 88-20-41351-5.