L'Aquila

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Chèll articòl ché l'è adóma ü sbòss. Se vóter sì bù de mètega dént vergót de piö, preocüpès mia e próega. Issé de ìga ön'idéa de töcc i óter sbòss, ardì qé.

Chèlla us ché la gh'ha mia di foncc o i è tròp póche. Per piasér, zónta di fóncc a la us. Issé de ìga ön'idéa di ótre us senza fóncc, ardì ché.

Cuurdinàde geogràfiche: 42° 21' N 13° 24' E

L'Aquila
Comun

Dats aministrativ

Nom ofiçal

L'Aquila

Abruzzo

Provincia de L'Aquila

Lengue ofiçai

lèngua italiana

Nassida

20 magg 1254 e 1266

Politega

Sindeg

Orgen lejislativ

Consili comunal

Territore

Coordinade

42°21′14.43″N 13°23′31.17″E / 42.354008°N 13.391992°E

OSM

714 m s.l.m

473,91 km²

69 558 ab.
(1º genar 2023)

Densitaa

146.77 ab./km²

Confin

Antrodoco, Barete, Barisciano, Borgorose, Cagnano Amiterno, Campotosto, Capitignano, Crognaleto, Fano Adriano, Fossa, Isola del Gran Sasso d'Italia, Lucoli, Magliano de' Marsi, Ocre, Pietracamela, Pizzoli, Rocca di Cambio, Rocca di Mezzo, Santo Stefano di Sessanio, Scoppito e Tornimparte

Fus orari

UTC+01:00 e UTC+02:00

Varie

Prefiss

0862

Codex postal

67100

Codex ISTAT

066049

Codex catastal

A345

Sant protetor

Màsimo d'Aveia

Cl. climatega

Cl. sismega

Localizazion

Sit istituzional

	«E i g'ha vuzàt sö töcc ensèma "fóm 'na cità isé bèla che nesöna ótra del régn se la pöde paragunà "»
	(Buccio di Ranallo, Crònache de la fondasiù de l'Aquila)

L'Aquila (Ll'Àquila 'ndèla parlàda locàl) l'è 'na cità italiàna, capolöch de la regiù de l'Abruzzo e de la Pruvincia omònima. El cümü de L'Aquila g'ha presapóch 73.000 abitàncc, 'na superfìce de 466,87 km² e 'na densità de 135 ab./km². El cunfìna coi cümü de Antrodoco (RI), Barete, Barisciano, Borgorose (RI), Cagnano Amiterno, Campotosto, Capitignano, Crognaleto (TE), Fano Adriano (TE), Fossa, Isola del Gran Sasso d'Italia (TE), Lucoli, Magliano de' Marsi, Ocre, Pietracamela (TE), Pizzoli, Rocca di Cambio, Rocca di Mezzo, Santo Stefano di Sessanio, Scoppito, Tornimparte.

Colocasiù geogràfica

Sitüàda a 721 méter söl leèl del mar, sö le còste de 'na culìna, a la sinìstra del fiöm Aterno en puzisiù duminànta respèt al masìcio del Gran Sasso, endèl'Itàlia Centràla, la cönta töcc i dé 'na prezènsa söl teretóre de piö de 100.000 persùne per stüdià, per le atività del tersiàre, per laurà e per turìsmo^[1].

El centro stòrich el vé sö söndèn altipià en puzisiù presapóch baricèntrica respèt a la cónca 'ndóche l'è sitüàt el teretóre del cümü; divèrse i è le frasiù colocàde sö la còsta e sö le sìme de le culìne töt entùren. Endèl dopoguèra, l'espansiù ürbanìstica la s'è svelöpàda suratöt endèla part ucidentàl de la cità, piö piàna, e al dé d'encö, el tesùto ürbà el se destènt en maniéra mìa omogènea sö la diretrìce est-ovest, paraléla al percórs del fiöm Aterno.

El teretóre del cümü, spartìt en 12 circuscrisiù, l'è giü dei piö grancc d'Italia per estensiù. Coi sò 467 km² el töl dét divèrsi paizì o frasiù e 'n quach cèntro piö gròs che 'na ólta i gh'ìa l'autonomìa de cümü, compàgn de Paganica.

Le urìgign

La zòna 'ndóche adès gh'è la cità de L'Aquila l'è stat abitàt fin de l'antichità. Prìm che i la cunquistàes i Romani, töta la àl de l'Aterno l'ìa ocupàda dei pòpoi dei Sabini e dei Vestini, i cui teretóre i cunfinàa pròpe endèla zòna 'ndóche sècoi dòpo sarès stat fat sö la cità.

Dòpo de la cunquista dei Romani, avignìda endèl III sècol prìma del Signùr, endèla località che adès corespónt a San Vittorino, póch chilòmetri a ovest de l'Aquila, vé fondàda la cità de Amiternum, de la quàla, amò 'ncö, se pöl véder i rèscc: en teatro e 'n anfiteatro che i testemógna la 'mportànsa che la gh'ìa de ìga a chèl tép là la cità. A Amiternum gh'è nasìt apò a giü dei stòrch piö 'mportàncc de l'antica Roma, Sallustio. L'è stàda séde de diòcezi ensèma a le cità vizìne de Forcona e Pitinum. Piö tàrde, scampàda a la ruìna del Impero Romano de ucidènt, Amiternum la g'ha patìt en perìodo de gran decadènsa, enfìna a sparéser del töt endèl sècol X.

La fondasiù de la cità

Endèl an 1229 i abitàncc dei castèi de la zòna i g'ha dicidìt de ribelàs a le angherìe dei barù feudài. I s'è rivulgìcc a papa Gregorio IX, e i g'ha utignìt, l'an dòpo, el permès de la part de Federico II de fà sö 'na cità nöa. De chèsto permès gh'è restàt testemognànsa 'ndèl Diploma de Federico II, en docümènt cinservàt en dò còpie endèi archivi de la cità, endèl quaàl se préga i castèi de le borgàde antìche de Amiternum e Forcona a mitìs ensèma per furmà en cèntro ünech^[2].

La stória de la fondasiù de l'Aquila l'è cöntàda sö de Buccio di Ranallo de Poppleto (autùr de 'na "Cronica" 'n rìma che la cönta sö la stória de la cità del 1254 enfìna al 1362, l'an prìma de la sò mórt) e Anton Ludovico Antinori, che 'l n'ha scriìt en detài, co tat de riferimèncc ducümentài. Piö döbe i è le nutìsie söl nömer dei castèi che g'ha cuntribüìt a la fondasiù: la tradisiù la öl che i sape stacc noantanöf, ma l'è piö fàcil che el nömer real l'ìes entùren a 'na sesantìna.

A memória dela fondasiù, la campàna de la Tor Civica (la Reatinella) la bat amò 'ncö 99 bòcc e 'l monüment sìmbol de la cità, la fontana de le 99 canèle, la par contreböéser a alimentà chèsta legènda.

La cità l'è stàda ciamàda Aquila del topònim del pòsto endóche l'è stàda fondàda (Accula) ma apò perchè el nòm el riciamàa el stèma dei Hohenstaufen che l'è n'aquila. Piö tàrde la deentarà Aquila degli Abruzzi e a la fì, endèl 1939, per decrét del Ministero de l'Interno, la ciaparà el nòm che la g'ha adès de L'Aquila.

El teremòt del 2009

La nòt del 6 de bril del 2009, a le 3:32, L'Aquila l'è stàda culpìda de 'n teremòt de 5.9 (6.3 Mw) gràdi de la Scala Richter, clasificàbil tra 'l gràdo 8 e 'l 9 de distrüsiù d ela Scala Mercalli, co l'epicèntro colocàt entrà le località de Roio, Santa Rufina e Collefracido^[3]. El rendicönt finàl l'è de 308 mórcc de de piö de 1.500 ferìcc. L'evaquasiù quàze totàla de la cità la g'ha comportàt en nöme de sfolàcc de 65.000.

Endèi dé dòpo 'l sìsma principàl, dele ótre scòse fòrti, aisebé che 'n bris méno fòrti de la principàla, le g'ha culpìt amò la zòna: giöna de 5.3 gradi de la Scala Richter a le 19.47 del 7 de bril, giöna de 5,1 gradi de la Scala Richter a le 2:52 del 9 aprile e amò giöna de 4,9 gradi de la Scala Richter a le 21:38 del 9 de bril.

El teremòt el g'ha scatenàt la sò fórsa söl cèntro abitàt e söi paés vizì, 'ntra i quaài Onna, Villa Sant'Angelo, Castelnuovo, Tempera, San Gregorio e Paganica. El capolöch stès el prezènta cà e palàs crödàcc apò a del töt en divèrse zòne e dagn gròs fés a 'n gran nömer de i edifìci de valùr stòrich e cülturàl.