Dictionnaire explicatif wallon: nouvelles ajoutes (septembre 2001). Li splitchant motî do walon: novelès intrêyes (setimbe 2001). |
Tinmes.
Trois communes du Brabant wallon
Troes grands bans do Roman payis: Djodogne, Ramiêye, Perwé, et leus scrijheus e walon.
Djåce I. Li (Grande) Djåce [n. d' aiwe] 1. aiwe do Roman payis e F. "La Grande Gette", e flamind "de Grote Gete", ki bagne Yache, Perwé, Torèbåy, Djodogne, Djåçlete, Djé-Djérompont, Loumåy, divant d' passer e payis flamind. Ele si va egoliner e Demer, ki s' maxhe on pô pus lon a l' Escô. Croejhete: pout prinde èn årtike: Li Djåce; A Djodogne, li Djåce, c' est djusse on schavea refoirci. (A. Dewelle). Li Djåce (P. Moureau). Disfondowe : Lë Djauce. II. Djåce [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jauche, rebané avou 1350 Oû-Djåce; limero diyalectolodjike: [Ni 69]; vî limero del posse: 5950. Ortografeye walone oficire pol posse: Djauce. | djåce [f.n.] aiwe (rivire). Il avén ene djåce ki passeuve o mitan d' leu viyaedje. rl a: mouze. F. rivière, cours d'eau. Coinrece payis d' Djodogne. | Djåçlete I. 1. aiwe do Roman payis e F. La petite Gette, e flamind, de Kleine Gete, ki bagne Djåce. II. [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jauchelette, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 67]; vî limero del posse: 5902. Les efants d' Ôrbåy vinén e scole a Djåçlete. Les djins d' Dåçlete estén pus amitieus k' les cis d' Glime (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Djeyografeye: Djåçlete si trove e l' Hesbaye. Situdias diyalectolodjikes: L'élevage des bovidés a Jauchelete (J.J. Gaziaux). Le temps qu' il fait a Jauchelette (J.J. Gaziaux) (po rahoukî ces studias la). Ortografeye walone oficire pol posse: Djauçlète. | Djåçletî, Djåçletresse [n.dj.] dimanant(e) a Djåçlete. Dj' a cwerou a sawè cwè çki les Djåçletîs pinsén des djins des ôtes viyaedjes (J.J. Gaziaux). | Djåçletwès Djåçletwesse [n.dj.] Djåçletî, Djåçletresse.
Perwé [n pl] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Perwez, divnou intité avou novea limero del posse 1360; limero diyalectolodjike: [Ni 98]; vî limero del posse: 5920. On edjîstreye les colons a Perwè, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (J.J. Gaziaux). >> Ban d' Perwé: Perwé avou: Maleve, Orbåy, Torebåy, Torebåy-Sint-Trond. Ortografeye walone oficire pol posse: Pèrwé. Etimolodjeye : acolaedje tîxhon per (pire) + wé (wé ås pires). Li grosse sipesse waibe di l' intité d' Perwé.
Li glijhe di Perwé (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Ôte-Glijhe [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Autre-Eglise, rebané avou 1367 Ramillies; limero diyalectolodjike: [Ni 84]; vî limero del posse: 5940. On edjîstreye les colons a Perwè, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Ortografeye walone oficire pol posse: Ôte-Glîje.
Ramiêye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Ramillies, divnou intité avou novea limero del posse 1367; limero diyalectolodjike: [Ni 101] (arondixhmint d' Nivele, Roman Payis); vî limero del posse: 5942. >> ban d' Ramiêye: Ramiêye avou: Boumaul, Djé-Djèrompont, Djerompont, Grand-Rozire, Oupåye, Sint-Andrî, Ôte-Glijhe. On edjîstreye les colons a Perwé, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Ortografeye walone oficire pol posse: Ramiéye.
Agrapaedje del cåte postale del glijhe di Ramiêye (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Djodogne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jodoigne, e flamind Geldenhaken, divnou intité, avou novea limero del posse 1370; limero diyalectolodjike: [Ni 28] (arondixhmint d' Nivele, Roman Payis); vî limero del posse: 5900. >> ban d' Djodogne: Djodogne avou: Djodogne-Sovrinne, Låtu, Mélin, Pitrin, Tchan-Djé, Djé-Sint-Rmey, Séntru. On edjîstreye les colons a Perwè, a Ôte-Glijhe, a Ramiêye, a Djodogne (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Mes djins, cwand dj' etin dire : Djodogne, c' est on ptit trô, Jamwais, vos n' såriz croere a ké pont ça m' fwait må (A. Dewelle). Sicrijheus e walon: P. Moureau, A. Dewelle. Soce di scrijheus e walon: Les Sauverdias d'après Djodogne. L' accint walon d' Djodogne. Ricwerances diyalectolodjikes: Parler walon et vie rurale au pays de Jodoigne (J.J. Gaziaux); Souvenirs de guerre au pays de Jodoigne (J.J. Gaziaux). L' honneur dans les campagnes jodoignoises au 20e s. (1991-1992); (po rahoukî ces studias la). Ortografeye walone oficire pol posse: Djodogne. | Djodognwès, Djodognwesse [n.dj.] dimanant(e) a Djodogne. I n' a cåzu nene a mete foû; ele passèt des eures so leu soû, les Djodognwesses (H. Corin). Nos endè dvans esse fir, et djurans po fini, ki, si on Djodognwès dvreut co disfinde on djoû l' Payis Walon, come on vraiy cok Gålwès, i s' batreut discå dbout (A. Dewelle). | Djodogne [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Jodogne.
Agrapaedje del cåte postale do tchestea d' Djodogne (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Boumål [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Bomal, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 68]; vî limero del posse: 5913. Boumål rishonneuve foirt a Djåçlete; les djins n' bodjént waire di leu viyaedje. On fjheut araedjî nosse nonnonke ki Boumål, c' esteut-st on viyaedje k' i n' sî passeuve jamwais rén (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Ortografeye walone oficire pol posse: Boumaul.
Djé-Djerompont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Geest-Gérompont-Petit-Rosière, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 100]; vî limero del posse: 5931. Ortografeye walone oficire pol posse: Djé-Djèrompont.
Djerompont [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Gérompont, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [ ? ? ?]; vî limero del posse: Ortografeye walone oficire pol posse: Djèrompont
Grand-Rozire [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Grand-Rosière-Hottomont, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 99]; vî limero del posse: 5932. Ortografeye walone oficire pol posse: Grand-Rozêre.
Oupåye [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Huppaye, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 49]; vî limero del posse: 5912. Oupåye, c' esteut ddja pus fir, pus imbicieus; ça aveut ddja èn ôte djinre; i s' prindén po ene pitite veye (ramexhné pa J.J. Gaziaux). >> Nos d' plaeces d' Oupåye: Môlèbåy (hamtea). >> A Oupåye et Môlèbåy, danse ki vout: Cwand les djins d' Oupåye estén al fiesse, i dansén tertos, djonnes et vîs. Ortografeye walone oficire pol posse: Oupâye. | Oupaytî, Oupaytresse [n.dj.] dimanant(e) a Oupåye. Les Oupaytîs estén pus frénguets po roter (ramexhné pa J.J. Gaziaux)
Sint-Andrî [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mont-Saint-André, rebané avou 1367 Ramiêye; limero diyalectolodjike: [Ni 83]; vî limero del posse: 5933 Ortografeye walone oficire pol posse: Sint-Andri
Dongbiè [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. ey e flamind Dongelberg, rebané avou 1370 Jodoigne; limero diyalectolodjike: [Ni 47]; vî limero del posse: 5972. Çou k' on djheut cobén a onk di Dongbiè, "Waite, c' est cor onk k' a stî batuou sol pire, ca ci n' est k' del pire, don, a Dongbiè (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Disfondowes : Dond'biè, Donlbiè, Dong'biè, Donbiè. Ortografeye walone oficire pol posse: Dongbiè. Etimolodjeye : disterminé tîxhon -berg (tiene), rifrancijhî e -biè (come les ptits nos Houbiè, Robiè evnd.); e vî F. Dongelbert.
Djodogne-Sovrinne [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Jodoigne-Souveraine, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 48]; vî limero del posse: 5901. Disfondowes : Djodogne-Sovrin.ne. Ortografeye walone oficire pol posse: Djodogne-Sovrinne.
Låtu [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Lathuy, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 27]; vî limero del posse: 5903. A Låtu, c' esteut on viyaedje di cultiveus (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Disfondowes : Lautë. Ortografeye walone oficire pol posse: Lautu. Etimolodjeye : nén conxhowe; pu vî scrijhaedje kinoxhou: "Latuwit" (1075).
Mélin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Mélin, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 15]; vî limero del posse: 5904. Ortografeye walone oficire pol posse: Mélin
Pitrin [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Piétrain, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 20]; vî limero del posse: 5911. Ortografeye walone oficire pol posse: Pitrin
Tchan-Djé [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Saint-Jean-Geest, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 18]; vî limero del posse: 5906. Ortografeye walone oficire pol posse: Tchan-Djé
Djé-Sint-Rmey [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Saint-Remy-Geest, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 16]; vî limero del posse: 5905. Ortografeye walone oficire pol posse: Djé-Sint-Rmë
Séntru [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Zétrud-Lumay, rebané avou 1370 Djodogne; limero diyalectolodjike: [Ni 17]; vî limero del posse: 5907. . Ortografeye walone oficire pol posse: Séntrë.
Maleve [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Malèves-Sainte-Marie-Wastines, rebané avou 1360 Perwé; limero diyalectolodjike: [Ni 81]; vî limero del posse: 5922. Ortografeye walone oficire pol posse: Malêve.
Maleve: li glijhe di Wastene, al nive (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Orbåy [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Orbais, rebané avou 1360 Perwé; limero diyalectolodjike: [Ni 96]; vî limero del posse: 5923. Les efants d' Ôrbåy vinén e scole a Djåçlete. (ramexhné pa J.J. Gaziaux). Disfondowes : Ôrbây, Orbây. Ortografeye walone oficire pol posse: Orbây.
Orbåy: cinse (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Torèbåy [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Thorembais-les-Béguines, rebané avou 1360 Perwé; limero diyalectolodjike: [Ni 82]; vî limero del posse: 5921. Torèbây.
L' ancyin beguinaedje di Torèbåy (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Torèbåy-Sint-Trond [n.pl.] ancyin ptit ban del Walonreye, e F. Thorembais-Saint-Trond, rebané avou 1360 Perwé; limero diyalectolodjike: [Ni 97]; vî limero del posse: 5924. Torèbây-Sint-Trond
Li glijhe di Torèbåy-Sint-Trond (poirtrait hacné sol Daegntoele).
Gaziaux, Jean-Jacques (1945) sincieus eyet rcwereu sol walon d' Djåçlete et do payis d' Djodogne. Ses rcweraedjes, tos bokets d' ene grosse sipesse teze k' i disfinda o Noû-Lovin e 1982, sont-st eplaidîs dizo l' cogne d' on tecse e francès, avou des fråzes, des bokets d' fråzes u des mots e walon ådvins, ratournés zelminmes e francès. Ont parexhou: L'élevage des bovidés a Jauchelete (1982); Parler walon et vie rurale au pays de Jodoigne (1987); Du Sillon au pain (1988); Souvenirs de guerre au pays de Jodoigne (1990); Le temps qu' il fait a Jauchelette (1995); Des gens et des bêtes (1999). N a eto des gros papîs publiyîs dins "Dialectes de Wallonie": L' honneur dans les campagnes jodoignoises au 20e s. (1991-1992); La Lessive et le repassage traditionnels à Jauchelette (1993-1998) (po rahoukî ces studias la). Come bouteu pol walon e s' payis a stî mwaisse eplaideu del rivuwe: Les Sauverdias d'après Djodogne. Mimbe del S.L.L.W. dispu 1986, J.J. Gaziaux riwaite li walon come on diyaleke elaxhî al civilizåcion des viyaedjes, et ki doet, dabôrd, disparexhe avou leye.
Jean-Jacques Gaziaux (poirtrait saetchî pa L. Mahin)
Moureau, Paul (1887-1939) sicrijheu do payis d' Djodogne. I scrît purade des rimeas, avou si prumire ramexhnêye, "Contes d' a prandjêre" (1932) - purade des sovnances -, radmint shuvowe pa "Fleurs d' al vesprêye" (1935), del peure powezeye, cilale. A eto scrît deus rimêyès pîces di teyåte: Padzo l' tiyoû (1933). eyet si shuvaedje, "Djan Burdou (1939), k' on-z a djouwé djusse divant ki l' powete endalaxhe. Mins, dins totes nos paroles, c' est nosse payis k' on tchante, N' avans dj' nén todi yeu des Moureau, des Stiènlet, K' ont tchanté nosse bèle veye d' å Gayrou å Stocwè ? (A. Dewelle). Pådje des scrijhaedjes da sinne. Dipu d' racsegnes so P. Moureau: Wallonnes, 4/1994, S.L.L.W.
Paul Moureau, eyet l' coviete di s' prumî live: "Contes d' a prandjire".
Dewelle André (1922) sicrijheu do payis d' Djodogne. A fé rexhe e 1998 "Come ëne bressîye di fleûrs", ene pactêye avou on live, ene plake lazer di tchanson, et on CD-ROM k' a stî onk des prumîs CD-ROM sol walon. A bråmint scrît, eto, dins li rvuwe "Les Sauverdias d'après Djodogne. A stî eto djouweu d' dramatike, et acreur dins on film walon. On scrijhaedje da sinne.
André Dewelle (poirtrait hacnêye sol Daegntoele).
sauverdia rl a: såverdea. | "Les Sauverdias d' après Djodogne" no d' ene soce di scrijheus e walon do payis d' Djodogne, k' eplaide ene rivuwe "Lë Sauvèrdia". | "Sauverdia, Sauverdiate" [o.f.n.] mimbe del soce "Les Sauverdias d' après Djodogne". Pådjes des scrijhaedjes des Såverdia(te)s
Li rvuwe ""Lë Sauvèrdia"
Gazea [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Gaseau, Gasia, Gasiaux, Gasséaux, Gassiaux, Gazeau, Gaziaux. Etimolodjeye : picard "gaziô" (gozea, pitit gozî) (djin k' a on ptit cô, u ki n' boet waire). Nos d' djins eyet d' plaeces avou l' cawete -ea.
Morea [n.dj.] no d' famile del Walonreye, e F. Moreau, Moria, Morias, Moréas, Moreas, Morea, Moreau, Moreaux, Moraux, Moreel, Morreel, Morel, Morai, Morais, Moray, Morray. Etimolodjeye : bodje "môre" (sakî k' a des noers tchiveas, k' a on mestî ki lyi dene todi ene noere figueure (tcherbonî, evnd.), cawete -ea. Nos d' djins eyet d' plaeces avou l' cawete -ea.
Quelques adverbes d' usage courant: [peut-être], [probablement], [parfois].
Sacwants adviebes di tos les djoûs.
kécfeye [adv.] 1. motoit. I vénront kécfeye. Boeroz kécfeye do burè ? Dji serans kécfeye nos dijh. Li boket serè kécfeye deur a-z avaler. rl a: dandjureus, dazår, azår. F. peut-être. >> Li ci ki dit kécfeye, i n' mintixh jamwais u Dijhans todi "kécfeye": i n' fåt nén fé on vraiy d' ene sacwè k' on n' est nén seur a 100 åcint. I n' fåt nén promete ene sacwè dabôrd k' on n' sait nén si on vicrè co dmwin. Franwal: ahåyant po: Cela n' est pas prouvé, in cha' allah, il ne faut jurer de rien. 2. d' astcheyance. Vos end a-t on djåzé, kécfeye ? Si kécfeye dji n' sereu nén el måjhone, introz djondant. Si kécfeye vos l' voeyoz, fijhoz lyi mes coplumints. rl a: pacô, padècô. F. par hasard, d'aventure, éventuellement, incidemment. 3. des côps k' i gn a, sacwantès feyes. Endè va kécfeye a pî, kécfeye a tchvå. Dji va kécfeye emon m' matante. Il est kécfeye bon di s' taire. I rvént co kécfeye, mins c' est ddja råle (P. Defagne). rl a:. pacô, padècô, cobén, copadècô, télfeye, afeye, télcô, tenawete, tévozè. F. quelquefois, parfois. 4. a pô près. La kécfeye on moe did ci, dj' esteu evoye a èn etermint (J. Selvais) F. environ, approximativement. 5. po si an cas, on n' sait jamwais (avou ene idêye nén citêye padrî, mins k' on coprind åjheymint). N' aloz nén åtoû di ci éndjin la, savoz, kécfeye (ramexhné pa J. Haust). rl a: télfeye. | kécfeye bén [advierbire] motoit bén I vénront kécfeye bén al nute. | kécfeye ki I. [aloyrece] po si d' astcheyance. Leyoz l' ouxh drovou, kécfeye k' i rvénreut dvant nozôtes. Tinoz li schåle, kécfeye k' ele toumreuve. Prindoz vosse paraplouve, kécfeye k' i s' metreut a ploure (P. Defagne). F. pour le cas où. | kécfeye bén ki [adrovire] motoit bén ki Kécfeye bén k' dj' irè. F. peut-être bien que. Disfondowes: kécfèye, kécfîye, kécfîe, calfîe, kén'fîye, kétfîye, kécfwès, kétfwès; rl a: télfeye. Etimolodjeye : mot d' acolaedje addjectif (kéke) + no (feye).
(dessinaedje da Mittéï, divins: Letes di m' molén).
copuvite [adv.] copurade.
copurade [adv.] 1. mostere ki l' fråze k' on va dire est pus djusse, u arive bråmint pus sovint ki l' cene k' on vént d' dire. Les stoeles cloyèt pacô èn ouy, mins copurade, ele corèt s' muchyî, come des efants serès racorèt dins les cotes di leu mame (J. Fauconnier). F. plutôt, surtout. 2. mostere k' on va dner on pus stroet sinse a ene sacwè d' djenerå. Raverdi c' est ridivni vete, copurade tot cåzant des campagnes a l' rivnowe do bontins u après ene setchresse. F. en particulier, spécialement.
azår [adv.] 1. dandjreus (mostere ki l' accion a dipus d' tchances d' ariver ki di n' nén ariver). Ca nozôtes, les Walons, nos vnans, azår, å monde dizo l' sene del Lune, ki n' dimore jamwais l' minme mins ki candje todi, crexhant on côp et rastrindant l' ôte côp (J.F. Brackman). Il ont decidé, ezès buros, k' i m' faleut edvinter mi idintisté: paski dj' end aveu co pont eyet m' pere, divant mi, n' end aveut nén neren; eyet l' pa di m' pa, co moense, azår ? (D. Heymans). Pinsoz k' on v' va pleur nouri sins rén fé ? Mete li tåve, c' est ddja dtrop, azår (A. Volral) ! F. probablement, vraisemblablement, sans doute, certainement, sûrement. 2. motoit, d' astcheyance. Èn vos avizoz nén, azår, D' èm mete prumire o Pri Wala ! Vos n' åriz kécfeye nén l' crédit D' èm vir Avou m' tchå eyet mes oxheas (G. Spirito). El blanc tchén vénrè-t i, azår, Tchessî les tinres bedots do cir Po rglati sol tere rafroedeye (A. Gauditiaubois). F. peut-être, éventuellement, d'aventure, par hasard. | azår ki [adrovire] dandjreus ki. Azår k' oyi ! F. probablement que. Disfondowes: azâr, azaur. Etimolodjeye : arabe "ez-zhar" (li tchance, avou del tchance), avou on sinse walon ki n' est nén l' ci do mot "hazård", ça fwait ki n' a motoit nén vnou på francès. Coinrece Coûtchant walon.
dazår [adv.] 1. azår, dandjreus (mostere ki l' accion a dipus d' tchances d' ariver ki di n' nén ariver). C' est dazår ene coine di tchivrou ? Il irè dazår vey li matche. C' est k' il irè d' l' après-nonne, va, dazår. Croess k' il årè yeu fini ? - O bin dazâr, va ! Et asteure, il aveut spité evoye, l' aniver, di sogne di s' fé stronner, va, dazår (L. Mahin). I s' aveut dazår metou dins s' djonne tiesse k' i n' esteut pus come èn ôte (J. Schoovaerts). Alôrse, po m' rimete dissu pîs et dazår dins l' droete voye, i m' ont-st evoyî el Sibereye (J. Schoovaerts). rl a: probåbe. F. probablement, vraisemblablement, sans doute, certainement, sûrement. >> c' est bén dazår si t' n' apices nén bråmint des pexhons ciddé: i gn a bråmint des tchances ki t' endè vas apicî bråmint. Franwal: ahåyant po: il est hautement probable que (tu en attrapes). >> c' est bén dazård si dj' rapiçrive ci pexhon la pus tård: i gn a bråmint des tchances ki dji nel rapiçrè nén. Franwal: ahåyant po: il est hautement improbable que (je le rattrapes). rl a: toumer, atoumance, astcheyance. | dazår ki [adrovire] dandjreus ki. Dins chîs ans, cwand on rvôtrè, dj' åreu 85 ans; dazår ki dji rpikrè ås cabus, va ! Dazår k' i s' rimetrè co avou l' Colåd po les vôtaedjes kivént, va / F. probablement que. Disfondowes: dazâr, dazaur. Etimolodjeye : mot d'avolaedje divancete (di) et adviebe (azår). Coinrece Basse-Årdene, Eter-Sambe et Mouze.
doter | dotance | dote >> sins dote: disconsyî calcaedje do F. "sans doute". rl a: kécfeye, motoit, azår, dazår, padècô. Egzimpes d' uzaedje disconsyî.
sins dote rl a: kécfeye, motoit, azår, dazår, padècô. Etimolodjeye : disconsyî calcaedje do F. "sans doute", 1995. Egzimpes d' uzaedje disconsyî.
dandjreus 2 [adv.] mostere ki l' accion a dipus d' tchances d' ariver ki di n' nén ariver, li situwåcion d' esse djusse ki d' esse fåsse. Ça serè dandjreus pol dimegne divant l' Noyé. Vos cnoxhoz dandjreus tertos l' istwere do ptit tayeur. Il est malåde, dandjreus, k' on n' el voet pus. I pinse dandjreus k' on n' såreut fé sins lu. I ratindeut s' toû, va, dandjreus, å siervice des urjances, avou co sacwants ôtes, des inte li veye eyet l' moirt et des ki n' avén nén l' air pus malådes ki ça (L. Mahin). > I m' prind por èn ôte, dandjreus !: i m' acuze d' ene sacwè ki dji n' såreu awè fwait; il est sins djinne po m' dimander åk d' impossibe. >> C' est po rire, vos, dandjreus ! : çou ki vos djhoz est témint biesse ki dji n' el croe nén; çou k' vos dmandoz est témint egzajeré ki dji n' vou nén croere ki vos l' dimandoz podbon. rl a: dazår, azår, probåbe, putete, motoit. F. probablement, sans doute, bien évidemment. | dandjreus ki [adrovire] adrove li fråze tot djhant k' i gn a bråmint d' tchances ki ça a stî u k' ça irè come ça. Dandjreus k' il a stî espaitchî. Dandjreus k' dji r'vêrè oûy. Bén, dandjreus k' i n' vénrè nén pa c' tins la, va ! I n'est nén co rintré, dandjreus k' i s' årè co amuzé avå les voyes. F. probablement que. >> dandjreus assez ki: refoircixhaedje di "dandjreus ki". Dandjreus assez k' i va vni. Franwal: ahåyant po: il est plus que probable que. Disfondowes : dandjreus, dandjureus, dandjèreus, dandjëreus.
afeye [adv.] pacô, kécfeye. I vént afeye li dimegne. Afeye, on fjheut ene båye. F. parfois quelquefois, de temps en temps. rl a: feye. Disfondowes : afîye, afîe, afêye, afèye. Coinrece Hôte Årdene.
calfîe rl a: kécfeye, rl a: afeye.
kétfîye, kétfwès, kétfwas. rl a: kécfeye.
télfeye [adv.] kécfeye. C' est télfeye drole. F. quelquefois, parfois. Disfondowes: télfèye, télfîye, téncfîye, tènfîye, técfèye, ticfî, técfwès, técfwas, ticfwas, télfwès, técfwos.
ticfî, ticfwas rl a: télfeye.
téncfîye rl a: télfeye.
técfwès, técfwas, técfwos rl a: télfeye.
télcô [adv.] 1. kécfeye, padècô, des côps k' i gn a. I passe télcô par ci. F. quelquefois, parfois 2. kécfeye, padècô, d' astcheyance. Vos n' åriz nén veyou mi ome télcô ? F. par hasard. Disfondowes : télcônp, télcoûp. Coinrece Coûtchant walon.
tévozè [adv.] tenawete. F. quelquefois, de temps en temps. Disfondowes : tèvozè. Etimolodjeye : etroclaedje di "téle fwès-z est" (c' est téle feye). Coinrece Coûtchant walon.
cobén 2 [adv.] kécfeye, des côps k' i gn a. I vént cobén al shijhe (ramexhné pa J. Haust). Il amousse cobén (R. Dethier). F. parfois.
byin [adv.] 1. (divant èn addjectif) mo (foirt). Ça fwait byin må. Dj' a byin yeu må cisse nute ci. I gn aveut byin waire di djins. Ça va byin bin Dins totes les ratoûneures sol diale, c' est byin råle k' on l' mostere k' assaetche les djins lon erî do Bon Diu (J. Selvais). 2. (divant on no d' matire u on no plruyal) byin des, byin do. mo do, mo des (bråmint do, bråmint des). Gn aveut byin des djins. Ça fwait byin do bén. Etimolodjeye : Calcaedje do F. "bien", po sacwants uzaedjes, a costé di "bén" (motoit po replaecî li sinonime "mo", cwand li sfwait mot "moult" divna aviyi e francès). Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant.
padècô I [adv.] 1. kécfeye, sacwants côps, des côps k' i gn a. Padècô, on foye divant l' iviêr a gros goleas, et on rfoye après, mins sovint, on n' foye k' on côp, e moes d' mârss u d' avri, al sorteye di l' ivier (M. Anselme). Dinltins, les bokions dmorén o bwès tote li smwinne et padècô mwintes samiwnnes sins rivni (E. Pècheur). Po esse binawreus, fât padècô on bon soper, avou des parey a lu, dousk' on gosteye des bons plats, dire des bons mots, eyet boere des bons véns, mins sins esse sô po moussî foû (Voltaire, rat. pa A. Schmitz). Padècô, on danseuve minme sol voye, et gn aveut ls otos ki ratindén k' on-z åyaxhe fini po polou passer (B. Hesbois). Padècô, mi mame parexheut disbåtcheye; dji lyi dmandeuve " cwè çk' i gn a, don, moman ? " mins ele schoyeut s' tiesse pou fé sene k' i gn aveut rén (J.F. Brackman). >> On fwait padècô l' diale pus laid k' i n' est: on s' fwait des noerès idêyes so ene sacwè ki n' est nén si grave ki ça. rl a: afeye, pacô. F. parfois, quelquefois. 2. kécfeye, motoit. A costé d' tos les Aloyîs, les sôdårds beljes s' avén bén batou cwatre ans d' asto, et on s' fiyive ki, padècô, e ricnoxhance, on nos åreut rindou l' Lussimbork eyet l' Limbôr å traité d' Versailles, mins bernike ! (L. Baijot). 3. kécfeye, d' astcheyance. N' årîz nén padècô on programe po rcoridjî l' walon ? A ! les maredeus ! n' årîz nén ene jate di sope di trop, padecô ? F. par hasard, éventuellement. 4. kécfeye (a pô près). La padècô deus ans k' ele dimore tote seule. F. environ, approximativement. 5. (po si) padècô kécfeye, po si d' astcheyance, on n' sait jamwais (avou ene idêye nén citêye padrî, mins k' on coprind åjheymint). Prindoz todi vosse caban, po si padècô. II. padecô, padècô ki, po si padècô (ki) [aloyrece] kécfeye ki, po si d' astcheyance, po si an cas ki, on n' sait jamwais ki. Aloz î todi rvey, padècô k' il åreut rivnou pa ene ôte voye. Si t' vas cori dins les bwès, prin todi ene fadêye, po si padècô t' åros ene mwaijhe fwin. F. pour le cas où, au cas où. Disfondowes : pa des cônps, po des cônps, pa des coûps. Gm. padècoû. Coinrece Basse-Årdene.
copadècô [adv.] tenawete. Ayi, i vént copadècô e leu måjhone. F. parfois, régulièrement, de temps en temps. rl a: cobén 2. Etimolodjeye : mot d' acolaedje adviebe (co) + ôte adviebe (padècô). Coinrece Basse-Årdene.
pacô [adv.] kécfeye, des côps k' i gn a, di tenawete. Pacô, i sint s' sonk caboure, i s' vout måvler, ki c' fouxhe tot, insi ! mins il est trop couyon; i n' oizreuve dedja rén dire (J.F. Brackman). Mins on nd aveut pacô cwarante et i faleut co monter al poleye; on saetchive luminme (L. Pollen). Ces tourisses la paret, i n' si rindèt nén conte ki, pacô, c' est deur di roter insi tos les djoûs (C. Binaméye). Cwand k' i l' etindeut rire, i divneut araedjî fô, a té pont k' pacô, el leyive sins mindjî (J. Spinosa). A mi, on n' dijheut nén grand tchoi, mins... dji schoûteuve, pacô, cwand on cåzeuve di vos (L. Hendschel). N' avans pus k' leus imådjes Din les cådes o gurnî Et leu sonk dins nos voennes, Les tåyes, ki nos tirans pacô après (E. Gilliard). Çou k' esteut a mi esteut tot parey a lu : nos poennes, nos djwès, nos cwårs... pacô minme nos femes (J. Schoovaerts). Les stoeles cloyèt pacô èn ouy, mins copurade, ele corèt s' muchyî, come des efants serès racorèt dins les cotes di leu mame (J. Fauconnier) rl a: padècô, tenawete, afeye. F. parfois, quelquefois, de temps à autre. Coinrece walon do Mitan et do Coûtchant.
putete (a l' atake et après cossoune / ptete (après voyale) [adv.] motoit. I fåreut bén k' les tayans l' hagnrén; come ça, i bizreuve putète (G. Lucy). F. peut-être. >> Li ci ki dit putete èn mintixh jamwais: rl a: fécfeye. >> Gn a pont d' putete: on n' discute nén on cmandaedje. >> Putete et cåzumint ont todi stî cozén djermwins: dijhêye po ene sakî ki n' vos dene nén s' parole, mins dit "c' est cåzumint seur", po lyi dire k' on n' li croet nén dtrop. | putete bén [advierbire] refoircixha di "putete". I vénreut co motoit ptete bén. | putete ki [adrovire] motoit ki. Putete k' i voerè s' popa å trin do matén (Balle & Vray). | putete bén ki [adrovire] motoit bén ki. >> Putete bén k' way, putete bén k' non: on n' est seur di rén. Disfondowes : p(u)tète, p(ë)tète.
Quelques reliques du latén "multi".
Li betchete latene "multi" dins sacwants mots walons.
mo [adv]. 1. (divant èn addjectif) bén, foirt. I parexhe mo vî. Vo l' la mo lådje, tot d' on côp, d' awè dné cint-z uros a tchaeke di ses neveus et neveuses. Vos vs avoz fwait mo bele, odjourdju, la, vos ! Bén il est mo tårdou enute. T' es bén mo binåjhe, po on côp: ass wangni l' gros lot ? C' esteut mo bråmint mî d' s' etinde. Bén t' es mo pressé, ploye li djno cénk munutes, taiss ! I sont mo plaijhants, va, a c' botike la. I fwait mo bén avou ses parints. Li gåre esteut avårla; ossu, dj' a stî mo binåjhe di vs avizer, avou papa, dins les prés d' Djimbe (J. Calozet). F. bien, très, fort. >> ça t' est mo bon: po dire a ene sakî k' il a acwerou çou ki lyi arive. F. C'est bien fait pour toi. >> C' est ddja mo drole: po ene sacwè ki shonne pår ewarante. Franwal: ahåyant po: Comme c'est étrange. >> des mo beles: des emerviyants cayets, des sbarantès afwaires. On ndè voet des mo beles å djoû d' ouy ! Dins les rcwerreyes k' a fwait Monsieu Tandel, pol viyaedje di Rdû, on ndè trove des mo beles (P.J. Dosimont) ! F. des bien bones, des choses surprenantes. 2. (divant "bén") assez. >> mo bén u mo beazebén: assez bén. Gn a mo beazebén do rindaedje a c' moye di fåde ci (L. Mahin). F. assez bien, suffisamment, moyennement, passablement. 3. (divant on no d' matire u on no plruyal) mo d(o), mo des, mo d(i), end ... mo. bråmint. Dj' a yeu mo do må po lyi fé coprinde (F. Twiesselmann). I s' dene mo do må po n' waire reyussi (G. Goffinet, ramexhnè pa J. Haust). Il a mo do coraedje, po rivni a pî del gåre. Gn aveut mo d' neujhes ciste anéye ci (Goffinet). Il a mo des sôs (mo d' liyårds) (G. Goffinet, ramexhnè pa J. Haust). Gn aveut mo d' Årdinwès k' alén ovrer a Brussèle, témint k' on-z a dit k' c' esteut l' pus grosse veye do Lussimbork. Des Walons, end a mo k' ont stî o Wisconsin al fén des anéyes 1900 et des. F. beaucoup de, en ... beaucoup. >> c'est ddja mo åk: c' est bråmint åk, c' est çou k' apoite li pus. Cwand k' on-z a l' santé, c' est ddja mo åk (ramexhné pa G. Lucy & L. Baijot). Franwal: ahåyant po: c' est le principal, c' est l'essentiel. Croejhete: dins tos les sinses, "mo" mostere on djudjmint do cåzeu (del cåzeuse) so l' intansitè di l'addjectif u sol cwantité, årvier di "foirt" ki dene ene idêye di djudjmint absolu. Tchaeke fråze avou "mo" pôreut awè ene rawete "mi shonne-t i" (vs estoz mo bele, mi shonne-t i). Parints: rl a: motoit, mopliyî. Disfondowes : mo, mou. Gå: mou. Etimolodjeye : latén multus (bråmint), vî scrît walon: "moult". Coinrece Basse-Årdene.
mo-ovrant, e [addj.] ki fwait mwints ovraedjes. F. multifonctionnel(le). >> mo-ovrant "ki": (mot d' linwincieus) aloyrece "ki" metowe dirî on no, paski, e walon et dins ds ôtes lingaedje d' oyi come li pweturlin, ele ratoûne eto ene cåkêye d' aloyreces francesses come "dont", "avec lequel", "dans lequel", "auquel", evnd. F. "qui" multifontionnel. Etimolodjeye : Ehåyaedje d' ene fôme walone pol betchete latén "multi", tot ratuzant les vîs mots "mo" (latén multus), eyet mopliyî (latén multiplicare), 1997.
mopliyî I. [v.s.c.] (codjowaedje: come "sipiyî") 1. crexhe, prinde des foices, tot cåzant d' èn efant. L' efant mopleye djolimint (ramexhné pa A. Carlier & W. Bal). rl a: sicréfyî. F. grandir, croître, se fortifier. 2. crexhe, divni todi pé, tot djåzant d' on må. Li må n' fwait ki d' mopliyî (ramexhné pa A. Carlier & W. Bal). F. croître, empirer, s'aggraver, progresser. 3. si rfé mo des côps, si rprodure, tot djåzant di djins, di biesses, di microbes, d' accidints. C' est les djins k' ont bråmint mopliyî so sacwantès anéyes (ramexhné pa A. Carlier & W. Bal). Po dzingnî eyet les cuzins eyet li five fagnrece, dispu l' vî vî tins des Romins, on sait bén çou k' i gn a-st a fé: assouwer les fwès, les sankes et les fagnes, wice ki les mostikes mopliyèt (L. Mahin). Li Bon Diew dijha: " Crexhoz et s' mopliyî, et repleni tote li daegn. (Li Bibe). Avou l' amindjî a make, dj' etin bén les colons, azård ki nos oujheas d' proye vont mopliyî ... come des moxhes, çou ki fwait on bea djeu d' mots cwand k' on dvize di moxhets (G. Spirito). F. se multiplier. 4. prinde del valeur. Les accions des telecoms, c' est des papîs ki n' ont fwait ki d' mopliyî des anéyes d' asto, mins les åbes ni crexhèt nén ttafwaitmint discå cir ! Les efants leyén mopliyî les ptits contes k' il avént e scole (J. Coppens). F. s'accroître, se valoriser, prospérer, se développer, progresser. 5. divni ritche. Avou l' guere, les cinsîs ont mopliyî (A. Balle). F. prospérer, s'enrichir. II. [v.c.] (mot di scole) prinde mo des côps, prinde pluzieurs feyes (on nombe), et vey kibén k' ça fwait. L' ome contéve les sgondes, et mopliyî pa 300 - li brut avancixh a 300 metes al sigonde - po sawè a cbén d' kulometes ki l' corin d' l' oraedje esteut (L. Mahin). Les ans ki plèt esse mopliyîs pa 4 seront lomés bissectiles, uco anéyes bizetes pask' il åront on djoû d' rawete, li 29 di fevrî (L. Baidjot). F. multiplier. Disfondowes : mompliyî, mônpliyî, monpliyi, mopliyî. Etimolodjeye : latén "multiplicare" (minme sinse). Coinrece Coûtchant walon. | mopliyaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "mopliyî". Li tåve des mopliyaedjes pa troes. F. accroissement, multiplication, progression, développement, valorisation, croissance, aggravation. | mopliyant, e [addj.] ki mopleye. Vos n' divriz atchter ki des mopliyantès accions, dins des dominnes d' avni, come les telecoms, l' eformatike, Internet, evnd. Fé des belès voyes tarmakêyes, c' est todi mopliyant po ene redjon retrôclêye. F. fortifiant, valorisant, multiplicatif, de croissance, de progrès. Etimolodjeye : bodje mopliyî, cawete -ant, 2001.
mompliyî rl a: mopliyî.
Quelques mots wallons avec l'équivallent du F. "tôt"
motoit [adv.] dit k' l' accion pout ariver u pout n' nén ariver. Motoit k' i vénrè. C' est motoit bén vraiy. Il åreut motoit ene plakete a m' pruster. Ça sereut motoit bén lu, li hapeu d' boûsses. Halkine on pô après, motoit bén ki l' sere si disserrè. Les Djaponès s' etindèt bén avou ls Inglès; motoit pask' il ont l' minme tuza: li ci des djins des iyes. Dji pinseuve motoit k' vos vénriz. Ça n' ti convéns nén, motoit ? Mins çou ki plait, dins l' literateure namurwesse, c' est s' nayifté et s' finesse boun efant, k' endè fjhèt, motoit, tote li saveur (Z. Henin, ramexhnè pa L. Pirsoul). Mins va, come èn ôte, dj' årè mi eure Motoit pus vite ki dj' nel vôreu (A. Ramuz, ramexhné pa J. Wisimus). rl a: kécfeye, azård, dazård, padècô. >> neni, motoit ? response po dire ki siya. Franwal: ahåyant po: non, peut-être ! je vais me gêner ! >> edon motoit ? : ratourneure po dmander l' idêye d' èn ôte si ene sacwè est l' veur, s' i vénrè avou vos, evnd. F. peut-être. Parints: toit, motoit, putoit. Disfondowes: mutwèt, moutwèt, motwèt, mitwèt, motwat, moutèt, motèt, moutwat, motônt; moutônt, moton, mouton, motwèt. Etimolodjeye : mot d' acolaedje adviebe (mo) + ôte adviebe (twè = timpe). Pondants et djondants sol rifondaedje di "motoit" | motoit bén [advierbire] refoircixhaedje di "motoit". Motoit bén k' i vénront. | motoit ki [adrovire] adrove li fråze avou ene dotance. Motoit k' i vénrè. | motoit bén ki [adrovire]. refoircixhaedje di "motoit ki". Motoit k' c' est lu. Coinrece grand Payis d' Lîdje et ses aschates.
toit [adv.] timpe. Il est trop toit. I s' a lvé trop toit. rl a: timpe, yeure, matén; rl a: béntoit, motoit, putoit. F. tôt. Disfondowes : twèt, twat, tônt. Coinrece Hôte-Årdene.
béntoit [adv.] bénrade. Les grins seront béntoit meurs. Dji l' irè béntoit trover, et lyi dire çou ki dj' pinse. Mu cantnî d' ome a metou vos solés tos les djoûs et la bintoit cénk ans k' els a ås pîs, ivier come esté (E. Pècheur). rl a: torade, dabôrd, totaleure, totasteûre, divant waire, divant beacôp, covite, corade, codabôrd. F. bientôt. rl a: toit, motoit, putoit.Disfondowes : bintônt, binton, bintôt, bétôt, béntoût, bintoût, bintot, bintèt, béntwèt, béntwat. Etimolodjeye : mot d' acolaedje adviebe (bén) + ôte adviebe (toit = timpe), calké waire riwalonijhi do F. bientôt, 1800.
putoit [adv.] purade. Putoit ouy ki dmwin (A. Villers). C' est putoit po fé passer l' idêye ki po rwèri l' må (ramexhné pa L. Léonard). Putoit sofri k' mori. I våt meyeu s' taire putoit ki d' må pårler (J. Coppens). Cwand k' on lome li "baguete d' ôr" on djeu, on dvreut putoit dire ki c' est ene esprouve di rabaxhmint k' ene soce di gaméns såye di fé toumer so onk ki n' est nén d' leu binde. (E. Pècheur). rl a: puvite. F. plutôt. rl a: béntoit, motoit, toit. Disfondowes : putônt, puton, putoût, putot, putwèt, putwat. Etimolodjeye : mot d' acolaedje adviebe (pus) + ôte adviebe (toit = timpe).
bénrade [adv.] divant waire di tins. I i serè bénrade tins d' dinner. Vos åroz bénrade vosse C4, la, vos, si vos cotinouwoz inla. >> On est bénrade evoye: on est vite moirt. Disfondowes : binrâde, binrade, bénrâde, bérâde, bînrâde, bénrade. rl a: torade, dabôrd, totaleure, totasteûre, divant waire, divant beacôp, covite, corade, codabôrd. Etimolodjeye : mot d' acolaedje adviebe (pus) + ôte adviebe (rade).
bénvite [adv.] bénrade. F. bientôt, tout de suite. Disfondowes : binvite, bénvite. Etimolodjeye : mot d' acolaedje adviebe (pus) + ôte adviebe (vite = rade).
codabôrd [advierbire] bénrade. Ti serès codabôrd pârin. F. bientôt.
Li betchete ki- / co-.
co- 1 / c- (comere, comincî, cobate, cobouter, conoxhe / (cmere, cmincî, cbate, cbouter, cnoxhe) rl a : ki-.
co- 2 (cotoû, coprinde, cotuzer) [betchete] 1. mots do Coûtchant walon, wice ki l' betchete co- n' est nén spotchåve: cotoû. 2. riwalonijhaedje di mots moussîs e walon avou l' betchete francesse con-: coprinde, cossoune. 3. noûmots foirdjîs avou l' betchete co-: cotuzer.
ki- (kimere, kimincî, kibate, kibouter, kinoxhe) u co- (comere, comincî, cobate, cobouter, conoxhe) / c- (cmere, cmincî, cbate, cbouter, cnoxhe) [betchete] Endalaedje : ki- u co- a l' atake u padrî ene cossoune ki s' ôt; c- padrî ene voyale. Provnance: 1. betchete refoircixhante d' on viebe : kibate, kibouter. 2. riwalonijhaedje di mots latins avou ene betchete u ene fåsse bethete con-: kibén, kimint, kifesser. rl a: co-. 2. Rifondaedje: Dins les deux rfondowes nén spotchåves, ritowes ambèdeus come sinomimes, ki- riprezinte l'accint do Payis d' Lîdje, et co- li ci do Payis d' Nameur. Les fômes avou spotchaedje del voyale, (cmere, cmincî, cbate, cbouter, cnoxhe) sont corantes a Lîdje et e l' Årdene, pus råles e Payis d' Nameur, et n' egzistèt nén e Coûtchant walon, dizo l' disfondowe cou-. Disfondowes : k(i)-, c(u)-, k(ë)- k(è), kè-, c(o)-, co-, cou-. Etimolodjeye : betchete latene "con-".
cu- / c- (cumincî, cubate, cubouter, cunoxhe / cmincî, cbate, cbouter, cnoxhe) rl a: ki-. Coinrece Årdene.
kè / c- (kèmincè, kèbate, kèbouter, kènuxhe / cmincè, cbate, cbouter, cnuxhe) rl a: ki-. Sorcoinrece Payis d' Libråmont.
cou- (coumére, couminchî, coubate, coubouter, counèche) rl a: ki-. Coinrece Coûtchant walon.
cobouter u kibouter / cbouter [v.c.] (codjowaedje) 1. bouter (pousser) (ene sakî) di tos les costés, sins prinde asteme a lu, a leye. Pouchkine va cnoxhe li dobe face del djin: li bén et l' må k' el kiboutèt tofer (J. Bily). F. bousculer, malmener, molester, brutaliser. >> I n' sont nén a cbouter: c' est des djins k' ont l' bresse long: i n' elzès fåt nén aduzer. 2. pougnî (è-n ene sacwè) sins prinde asteme. rl a: cobèzacî, hèrtchî, hèrer, kibôrer, tchåspougnî. Disfondowes : k(i)bouter, c(u)bouter, coboutè, coubouter | coboutaedje u kiboutaedje / cboutaedje [o.n.] no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "kibouter".
kinoxhe u conoxhe / cnoxhe [v.c.] (codjowaedje) 1. sawè les pondants et les djondants so ene sacwè, so ene sakî. On n' a nén idêye di tot çou k' i cnoxhe dedja, po si ådje. Dj' a dmoré cwénze ans avou cisse feme la et dji n' el conoxhe nén co. El conoxhoz bén, ci apoplen la ? Bén monsieu, comint vôriz ki dj' tchante çoula, dji n' conoxhe dedja l' air (El tonia d' Châlerwè). Pouchkine va cnoxhe li dobe face del djin: li bén et l' må ki l' coboutèt et cahouxhler tofer (J. Bily). F. connaître, savoir, distinguer. >> si dner a cnoxhe: dire kiçk' on-z est. F. se présenter. >> Po cnoxhe les djins, i fåt viker avou zels: ôtmint, i v' mostrèt des fås-vizaedjes. 2. sayî, asprouver ene situwåcion. Il ont cnoxhou l' mizere et les rascråwes. Disfondowes: k(i)nohe, c(u)nohye, c(u)nuche, k(ë)noche, c(o)noche, conoche, conèche, conuche, conète, conu, counèche, counuche, kènuche, counëche, counu, couniche, counwasse, counwate. p. erirece: conou, oûwe; counu, ûye | kinoxheu u conoxheu / cnoxheu, -oxheuse u oxhresse [o.f.n.] li ci (cene) ki cnoxhe bén ene sacwè. rl a: fén cnoxheu. F. connaisseur, euse, homme averti. >> kinoxheu(se) di manoyes: F. fin limier, limier, 2. numismate, numismate, agent de change, change,,,[S109 Disfondowes : k(i)noheu, c(u)noheur, c(o)nocheu, con'cheu, conicheu, counicheu, counucheu. | kinoxhance u conoxhance / cnoxhance [f.n.] 1. çou k' on sait. F. connaissance; Ny kundigheid; Ingl. kknowledge. >> awè cnoxhance: sawè ene sacwè ki ds ôtes ni savèt nén. >> awè des cnoxhances: esse sûti. Franwal: ahåyant po: voir de l'érudition. 2. djin k' on cnoxhe bén. F. connaissance, relation. >> fé cnoxhance (avou ene sakî): el rescontrer pol prumî côp. On vizaedje al "vénss-mi-cweri", c' est on vizaedje k' ene feme mostere a èn ome k' ele vôreut bén k' el vegne cweri po fé cnoxhance. >> esse di cnoxhance: bén cnoxhe (ene sakî ki v' pout ahessî). Disfondowes : k(i)noxhance, c(u)nohance, c(u)nuchance, k(ë)nëchance, c(o)nochance, con'chance, conichance, counuchance, counichance, conichonce, k(i)nochonce, k(i)nohonce.
ricnoxhe (todi possibe) / rkinoxhe u rconoxhe (pacôps drî ene voyale). 1. sawè fé l' diferince enter deus sacwès. Savoz bén cmint k' on ricnoxhe on måye d' aguesse d'ene frumele ? Li måye est noer et blanc eyet l' frumele blanke et noere (R. Viroux). F. reconnaître, différencier. 2. prijhî, diner si djusse valeur a ene boune accion. Si les djins vlèt rconoxhe les siervices k' on tchén a rindou, k' il elaxhinxhe avou des såçusses ! (H. Petrez). F. reconnaître, apprécier. 3. dire k' oyi a èn acuzaedje, èn ametaedje. I n' ricnoxhe nén ses flotches. F. reconnaître, avouer.
sipeciålisse u especiålisse / speciålisse [o.f.n.] fén cnoxheu, fene conoxheuse d' on dominne. | sipeciålisté u especiålisté / speciålisté [f.n.] çou k' on specialisse kinoxhe. Etimolodjeye : Calcaedje riwalonijhi (cawete isté) do F. "spécialité".
fén cnoxheu, fene kinoxheuse [o.f.n.] li ci (cene) ki cnoxhe ene sacwè mî ki ls ôtes. Franwal: ahåyant po: spécialiste.
Prumire fornêye di mots a vey avou "bouter"
bouter 1. (codjowaedje) I. [v.c.] pousser. I boutén des touneas divant zels et s' divén-t i boere on vere a tos les cåbarets; end aveut ki s' djokén, moirzives (E. Pècheur). 2. fé ene foice, foirci. Dj'a bouté po l' rilver, mins dji m' a fwait do må o dos. F. forcer.
bouter 2. [v.c.] ovrer. Si dji boute ene miete ditrop, mi cour bat l' berloke, dji dmore bladjot (E. Dumont). Dj' a conté les cis ki toutchént des sôs sins bouter: end a 150 el couléye; et come ça tot l' long do tchmwin. >> bouter a pîce: esse payî sorlon li rindmint. | boutaedje [o.n.] ovraedje. El prumî d' may c'est l' fiesse do boutaedje (C. Staquet)
bouter 3 I. [v.c.] 1. mete. >> bouter l' feu : mete li feu. C' est lu k' a bouté l' feu al mene. Les djind. Les djindåres ont vnou fé ene inkete po vey kiçk' aveut bouté l' feu al moye di four. 2. tchôker, stitchî. rl a: herer. F. fourrer. >> bouter (ene sacwè) e l' idêye d' ene sakî: lyi dner ciste idêye la. F. suggérer. II si bouter [v.pr.] si tchôker. Ele si boute dès målès-idêyes è l' tièsse >> si bouter l' doet e l'ouy : si trompre.
herer [v.c.] bouter (tchôker, sititchî). Nos vikans co trop sovint avou les croeyinces ki les diyalectolodjisses walons nos ont heré el tiesse (L. Hendschel).
houwer [v.c.] bouter sol costé.
bounasse [addj. & o.f.n.] 1. sakî foirt djinteye ki n' a nole rivindje et k' les ôtes endi profitèt. Fåt esse bon mins nén bounasse. 2. boute-po-rén. Si l' bwès est si prôpe, c' est a cåze di bounasses, et å siervice di l' evirounmint d' Lîdje (C. Adam). F. bénévole. rl a: bénvlant, boute-po-rén.
boute-po-rén [o.f.n.] onk, ene ki n' dimande pont d' cwårs po-z ovrer po des soces, po del bénfjhance, evnd. rl a: bounasse, bénvlant. F. bénévole.
bénvlant, e [o.f.n.] boute-po-rén. F. bénévole.
abouter [v.c.] fé bouter (fé rexhe). Cwand k' li saedje-dame tapa l' banstea å lådje, dj' abouta foû ene grosse tiesse ki meta tolmonde dins l' ewaråcion (M. Hicter). F. présenter, faire sortir, pointer.
hêrî [v.c.] bouter (ene sakî) a fè åk.
Ricoridjaedjes do moe d' setimbe 2001.
Mouze [n. d' aiwe] longue aiwe (950 km), e F. la Meuse, e neyerlindès: Maas, ki prind sourd e France, passer e l' Årdene francesse (Verdun, Sudan, Chârluvile), el Walonreye di France (Fumwè, Djivet), pu vni bagnî l' Walonreye so 183 km (Dinant, Nameur, Hu, Lîdje), pu l' Olande (Måstrek) po s' radjonde å Rin et s' aler egoler el Mér do Nôr. Sopoite les bateas di djusca 1350 T disca Djivet. >> Vås d' Mouze: aiwes k' agolinèt e Mouze (ki corè-st el Walonreye: li Smwè, li Virwin, l' Aiwe-di-Lesse, Sambe, l' Aiwe d' Oûte, ) (a rcopleter). Franwal: ahåyant po: affluents de la Meuse. >> volou magnî Mouze et les vås: a) volou fé ene sacwè ki n' si pout. Franwal: ahåyant po: décrocher la lune, vider la mer avec une cuillère. b) esse araedjî a l' ovraedje. Franwal: ahåyant po: avoir mangé de la vache enragée. >> Ci n' est nén Mouze et les vås: ci n' est nén impossibe. Franwal: ahåyant po: Ce n' est pas la mer à boire. >> Mouze vent todi rcweri ses oxheas: l' aiwe vént todi rprinde çou k' ele a tapè sol rivaedje; dijhêye po ene sakî ki rprind çou k' il a dnè. Franwal: ahåyant po: donner c'est donner, reprendre, c'est voler. >> C' est ene gote d' aiwe e Mouze: ci n' est nén grand-tchoi. Franwal: ahåyant po: c' est une goute d' eau dans l' océan. >> èn pont trover d' aiwe e Mouze: esse biesse come ses pates. >> Vass tchir e Mouze, on voerè t' cou !: (måhonteu) dihjêye po-z evoyî ene sakî å diale. >> Cwand les strons åront d' l' esprit, Mouze pasrè a Paris: dijhêye po balter on boirgnasse. >> bate Mouze: bate l' aiwe (fé tot çou k' ene sakî k' on voet voltî vout). Cwand dji lyi dmandeuve ene sacwè, po l' trover, elle åreut batou Mouze (Brahy, ramexhné pa: J. Dejardin). >> Avou ene boune parole, dji lyi freu bate Mouze: on pout tot awè avou lu, dolmint k' on cåze bén. >> C' est nén lu k' a pixhî Mouze: i n' est nén foirt sûti. rl a: rinne. Franwal: ahåyant po: Il n' a pas inventé le fil à couper le beurre. >> S' i s' tapreuve e Mouze, i n' si neyrive nén: il a bråmint del tchance. Franwal: ahåyant po: Il crève de chance. >> I n' a nén pus fwin, k' Mouze n' a soe: il est rpaxhî. Disfondowes: Moûze, Mûze, Meuze | mouze [f.n.] longue aiwe ki s' egoleye dins ene mér (fleuve). Après l' såvadje kitapaedje del dierinne bataye al dilongue do Bug (mouze di Pologne), li påye, k' est so balance, a ene gosse di cindes (J. Houbart-Houge). On va rmonter l' mouze li pus hôt possibe; adonpwis, ridisvaler avou les pexheus, li fleuve, disc' al mér (Y. Gourdin). Etimolodjeye : sitindaedje do sinse a pårti do no do seul fleuve di Walonreye. | moziner (codjowaedje) u mozter (codjowaedje1) (codjowaedje2) [v.s.dj.] brohiner (come c' est sovint l' cas åddilong d' Mouze). Nosse pa djheut todi: waite, i mozete; les djins li rwaitén di cresse; i croeyén k' i cåzeuve del mozete d' ene feme k' i gn a del aiwe come do brohinaedje k' endè sûne. F. bruiner. Etimolodjeye: bodje Mouze et cawete -iner. Disfondowes : moziner, mouziner, môzinè, mozner, mozter. | mozinaedje [o.n.] brohinaedje. Minme s' i låtche di ploure, vos bagnoz è-n on drole di tene mozinaedje paski l' nûlêye vos refådlêye come ene noere chabrake (E. Gilliard). F. bruine, crachin. | mozinter (codjowaedje) u mozliner (codjowaedje) u [v.s.dj.] moziner (brohiner) dousmint. C' esteut eviè l' Sint-Nicolais, li cwate di decimbe, si dj' tén bén; i mozlineuve: i tcheyeut come ene froede crouweur ki refådleuve tot (E. Gilliard). Disfondowes : mozin'ter, mouzin'ter, mozliner, mouzliner.
fleuve [o.n.] mouze (longue aiwe ki s' egoleye dins ene mér). Disfondowes : fleufe. Etimolodjeye : Calcaedje riwalonijhi do F. "fleuve".
moziner, mozinter rl a: Mouze.
mozliner rl a: Mouze.
mozter rl a: Mouze.
boerler [v.s.c.] (codjowaedje). 1. criyî normåldimint, tot cåzant d' ene vatche, d' on vea. Les vatches boerlèt, cwand k' on n' les sogne nén a l' eure. Gn aveut les vatches ki boerlén di soe. F. beugler, meugler, mugir. >> Il a-st oyou boerler on vea, mins i n' sait pus dins ké ståve: il a oyou djåzer d' ene sacwè, et s' vout i fé croere k' i sait bén di cwè k' i rtoûne, mins i n' è sait rén å djusse. Franwal: ahåyant po: Il a entendu braire un âne. >> Si on-z etint boerler on vea, c' est k' li ståve n' est nin vude: dijhêye cwand k' on arive dins ene måjhon, ki les djins criyèt. >> boerler come on vea, come ene vatche, come on gayet, criyî foirt, tot djåzant d' ene djin. 2. criyî foirt, copurade cwand k' ele est må prinje, tot djåzant d' ene såvaedje biesse. rl a: hoûler. F. hurler, rugir. >> boerler come on fougnant, come on vexhåd k' on lyi a roté sol cawe, come on vea må maké, come on fou dislachî: criyî come ene såvaedje biesse må prinje, tot djåzant d' ene djin. Franwal: ahåyant po: gueuler come un putois. 3. criyî foirt, tot cåzant d' ene djin. Èn boerlêye nén don insi ! Li martchande di pexhons boerleuve " ås mosses d' Anverse, ås belès mosses ; les inglitins les harins !". I vont co boerler "vive Sint Elwè. Ces djins la, on n' direut nén k' i savèt cåzer come les djins: c' est todi hoûler, boerler, rûtyî (E. Gilliard). rl a: gueuyî, braire, båyî. 4. copurade: criyî å moumint d' l' acoutchmint, tot cåzant d' ene feme. Dj' a boerlé des beas côps, li djoû ki dj' t' a metou å monde. F. brailler, gueuler. 5. esse mwais et criyî, tot cåzant d' ene djin. rl a: brokî, rûtyî. F. tempêter, fulminer, vociférer. 6. criyî après les bixhes, å moumint des tcholeurs, tot djåzant d' on cier. Alans schoûter les ciers ki boerlèt. rl a: bråmer. F. bramer. 7. tchoûler tot criyant. I boerlêye a renairsi tot l' vinåve. Il est la ki boerlêye come on vea paçk' i s' a pokî. rl a: braire. F. brailler. 8. fé on foirt brut a cåze d' on bon feu, tot cåzant d' ene sitouve, tot djåzant d' ene oujhene ki toûne a fond. Li grosse sitouve del sicole boerleuve, témint k' on l' aveut tcherdjî. Di c' tins la, t' aveus troes cwate fabrikes ki n' låtchén nén d' boerler. Franwal: ahåyant po: tourner à plein rendement. Parints: siboerler, riboerler. Disfondowes : beurler, breuler, beuler, bwerler, bwêrlè, bwêler, bwèlè, bwarler, bwârler, bwaler, bwâler. | boerlaedje [o.n.] 1. no d' fijhaedje et no di çou k' est fwait (accion eyet si rzultat) pol viebe "boerler". Schoûtoz ça, ké boerlaedje ! Çi n' est pus do tchant, c' est do boerlaedje, cwand k' on creye a gueuyî. F. beuglement, meuglement, bramement, mugissement, rugissement, cri, braillement, vocifération, hurlement. 2. (pus stoetmint) moumint k' les ciers boerlèt. C' esteut å boerlaedje des ciers. F. brame. Disfondowes : bwerlèdje, bwerladje, bwerlâdje, beurladje, bwâladje, bwârladje. | boerleu boerleuse u boerleyresse [o.f.n.] li ci(ne), li biesse ki boerleye. rl a: båyeu. F. hurleur, crieur, euse.. Disfondowes : bwârleû, bwêleû, bwâleu, beuleu (rl a: mårtén-leu-leu), se; bwêlresse, bwâlresse, beulresse, bwerlêyresse. | boerlåd, e [o.f.n. & addj.] 1. li ci(ne), li biesse ki boerleye tofer. Ké boerlåd, po on vea ! Bén téjhe tu on pô, don ! Bén d' èm veye, dji n' a veyou on sfwait boerlåd ! rl a: breyåd, gueuyåd. F. braillard, geulard, criard, e. 2. (pus stroetmint) boerlåde (femrin) vatche torleuse. F. vache taurelière. 3. boerlåd (omrin). usteye k' on tént divant s' boke po-z ogminter s' cåzaedje F. porte-voix. 4. boerlåd (omrin) hoûlåd (usteye des oujhenes, des bateas, des imbulances, des otos d' djindåres, ki boerleye po-z anoncî ene sacwè). F. sirène. Disfondowes : bwerlaud, beulaud, breulaud, bwerlâd, beuloûd, breuloûd, e.
beuler rl a: boerler. | beuleu rl a: boerleu. >> mårtén-beuleu: rl a: mårtén-leu-leu.
mårtén-leu-leu u [o.n.] fåtcheu (biesse). F. faucheux. Disfondowes : mârtén-beuleu, mârtén-beuleu. Etimolodjeye : li deujinme fôme n' a rén a vey avou l' viebe "boerler". Coinrece Nuvele.
hoûler [v.s.c.] boerler. | hoûlåd [o.n.] usteye des oujhenes, des bateas, des imbulances, des otos d' djindåres, ki hoûle po-z anoncî ene sacwè. Disfondowes : hoûlaud, ûlaud
Nauwinne: Li Fornea Sint-Mitchî (coleur a l' aiwe da M.C. Lefebure)
fijheu: fijheu d' gravaedjes so keuve, croxhi pa ene fijheuse di poirtraits al coleur a l' aiwe (dessinaedje da Marie-Claire Lefebure).
(Back homepage) Alans rzè al mwaisse-pådje
(Back menu page d' entrée du dictionnaire explicatif) Alans rzè al pådje minrece di l' esplitchant motî.
(Back menu lexicologie) Alans rzè al mwaisse-pådje des diccionaires
(graphies "bizarres" Note rapide sur les aménagements orthographiques et les diasystèmes). Po lére avou vost accint: les rcetes al venvole
Sacwantès fotos u dessins di nosse siplitchant motî polèt esse dizo abondroets; nos les rsaetchrans foû s' i fåt.
Some photo's or pictures published in our explaining dictionnary may be affected by copyrights and eventually need to be removed in the future.