Sifabö'ö ba gotalua wamulö'ö "Fagai"

Moroi ba Wikipedia
Konten dihapus Konten ditambahkan
iTidak ada ringkasan suntingan
Tags: Nibulö'ö ba hape Nibulö'ö ba mobile web
 
(Lö te'oroma'ö 13 revisi ba gotalua nifalua 6 zangoguna)
Khoi-khoi 1 Khoi-khoi 1
[[File:0292Views of Talampas irrigation canals along lateral-main NIA roads 49.jpg|thumb|375px|Niha si fagai ba nidanö sambua irigasi ba Filipina]]
{{Dialek utara}}
'''Fagai''' ya'ia da'ö sambua halöŵö nilau niha ba wangalui gi'a ba nidanö mangoguna'ö fakake nifazökhira. Fagai andre ba tola möi fangalui ba zangodödö ya'ia.
'''Fagai''', sambua halöŵö sino ara la falua ira ono niha ba danö niha tenga halöŵö sibohou. Fagai andre, ba tola möi fangalui ba zangodödö ya'ia. Ba [[Tanö Niha|danö niha]], fagai tenga ha ba nidanö sebua, niha sifagai la khamö nasa sabakha ba sebolo ba wangalui i'a. Fagai andre, ba oya zoguna tanö bö'ö zi lö tola lö'ö la henagö, simane, gai, lakhö, batanö bö'ö nia.Niha si fagai ba danö niha, ba ato sibai zino mangalui i'a sebua böli tenga sa'ae ha i'a si to'ölö la gaini. Si fagai ba danö niha sito'ölönia ya'ira siso ma sahatö bangai nasi. Na siso ba hili, ya'ira to'ölö mamili wangalui soguna ero ma'ökhö simane, [[Mogai gitö|mangai (mogai) gitö]], molaza, mananö sinanö, mo'urifö simane: manguri bawi, manu, bebe, sogöi zangahaogö tabe gi'a, ba halöŵö siso fa'onekhe ba danga simane: fatuka, fa beke kureta faoma hondra, so göi [[Fagaŵe|wagaŵe]] ba tanöbö'ö sitola möi fangalui.<ref>''Zendratö,Indra J(18 Juni 2019)''. [https://rri.co.id/gunung-sitoli/ekonomi/683486/nelayan-di-nias-beralih-tangkap-ikan-eksport-ikan-dipasaran-menjadi-langka "Nelayan di Nias Beralih Tangkap Ikan Eksport, Ikan Dipasaran Menjadi Langka"]. ''RRI.Co.Id'' </ref>


== Fakake Ni Oguna'ö ==
== Fakake ni'oguna'ö ==
Na möi fagai, ba tatu manö moguna la'ohe ngawalö zoguna. Simane: gai, naha gahulua, lakhö, ba soguna ma balazo zifagai. He nano oya zoguna, banalö tundrahara, ba tebai mofanö ba wagaisa. Duho si'oföna sibai ba halöŵö wagaisa andre, ya'ia [[Tundraha|dundraha]]. Ba danö niha löhadöi nasa samake fakake sabölö baga ba wagaisa, tenga simane ni ilada ba mbanua tanöbö'ö.
Na möi fagai, ba so matoha'uga fakake soguna la'ohe ngawalö zoguna. Simane: gai, naha gahulua, lakhö, ba soguna ma balazo zifagai. He na no oya zoguna na möi gagal ba nasi, ba na lö tundrahara, ba tebai mofanö ba wagaisa, hatö'i na fagai ba mbewe nidanö ma zui ba mbewe nasi lö moguna dundraha ba da'ö. Duho si'oföna sibai ba halöŵö wagaisa andre, ya'ia [[Tundraha|dundraha]]. Ba danö niha lö hadöi nasa samake fakake sabölö baga ba wagaisa, tenga simane ni ilada ba mbanua tanöbö'ö.


=== fakake si to'ölö na fagai ba nungo nidanö ===
== Lakhö Gi'a ==
Na möi fagai ba danö niha, fakake sito'ölö simane, gai ma mata gai, behu, lewuö sitola la böbö khönia zinali gai ba da'ö labali'ö so döni tali gai. So göi gai nibe'e ledo (''pengapung'') si tobali tandra ilaila na isöbi gai i'a. Baero zinali gai, behu ba mata gai, silö tola lö lahenagö ya'ia da'ö lakhö, tola manö la'alui ba ngöfi nidanö hezo fagai niha, me elewazi tola göi möi lakhö na fagai ba nidanö tenga ba nasi.
Na fagai niha, ba lakhö zi lö tola lö'ö la ohe ba wagaisa. Si to'ölö sino la falua ba wagaisa, [[lakhö]] gai la'alui simane [[Wt/nia/eleŵazi|eleŵazi]] ''(na fagai ba nidanö side-ide ma ba tabe gi'a)'', na ba nasi, ba lakhö simane uro, ba i'a sigide-ide.


=== fakake si to'ölö na fagai ba nasi ===
== Ngawalö Gi'a ==
Simane si no lasura moroi yaŵa, wa tundraha ba fao khönia galukha no tobali tuho wakake silö tola lö'ö la'a'asogö namöi fagai banasi. Baero da'ö ba simane si no ta'ila sa'ae, fakake sito'ölö ya'ia da'ö : gai ma mata gai, behu, lakhö, ba fakake tanö bö'ö sitobali tolo-tolo na alua hada-hadaia ba dalu nasi.
Si fagai, tenga ha asala möi ba nasi, hiza sifagai göi so khönia wangi'ila inötö si sökhi ba wagaisa sino itema khö ndra amania sagatua moroi khönia. Inötö silö tola lö'ö i'ila ya'ia da'ö, hauga wa alawa mbawa ba dalu mbanua, so nifotöi ''[[tesa'a]], [[akhömita]],'' (tenga baŵa so balau, obalau mbaŵa) börö ba wamaigi hadia mo bade ma lö'ö. Ba danö niha so nifotöi [[I'a Sauri|i'a sauri]]. I'a sauri andre, i'a samena lagaini ira niha sifagai, ba la amawa. So wöli gi'a andrö ia ni'ölinia la kaoni ma latötöi döinia ''i'a sauri'', I'a sauri tenga ngawalö döi gi'a, fefu gi'a sibohou la gaini ba la'amawa, da'ö niwa'ö i'a sa'uri. Na ngawalö nia, so : ''i'a hambu-hambu, i'a hiu, i'a toda, i'a buru lewua, ono hambu-hambu, kalökö, mugu'', ''uro, hambae'', ba tanö bö'ö nia.


== I'a Ni'unagö ==
== Lakhö gi'a ==
Na fagai niha, ba lakhö zi lö tola lö'ö la'ohe ba wagaisa. Si to'ölö si no la falua ba wagaisa, lakhö gai la'alui simane [[eleŵazi]] ''(na fagai ba nidanö side-ide ma ba tabe gi'a)'', na ba nasi, ba lakhö simane uro, ba i'a sigide-ide.
Moroi ba wagaisa ndra so halöŵö ba [[Asi|nasi]], ba ahulua ma i'a sino lagaini, so ni amawa, so ni'oguna'ö labali'ö diwo, ba so göi ni'unagö. Simane ba mbanua ba Nias Utara, ba no sambua bagia ni odödögö wamareta ba wamohi'a dödö nono mbanua ba wangodödögö halöŵö wangalui i'a andre. Ba hiza ba Nias Utara andre no so gi'a ni'unagö ba no tola la'öli niha ba naha gowöliŵa, simane ba harimbale, fasa, ba tanöbö'önia.<ref>''Kabar Nias (6 April 2018)''.[https://kabarnias.com/kabar-dari-nias/nias-utara/nias-utara-serius-kelola-sektor-kelautan-8994 "Nias Utara Serius Kelola Sektor Perikanan dan Kelautan"] ''KERJA SAMA IPB-PEMKAB NIAS UTARA''</ref>


== Sifakhai ba Wagaisa ==
== Ngawalö gi'a ==
Si fagai, tenga ha asala möi ba nasi, hiza sifagai göi so khönia wangi'ila inötö si sökhi ba wagaisa si no itema khö ndra amania sagatua moroi khönia. Inötö silö tola lö'ö i'ila ya'ia da'ö, hauga wa alawa mbawa ba dalu mbanua, so nifotöi ''[[tesa'a]], [[akhömita]],'' (tenga baŵa so balau, obalau mbaŵa) börö ba wamaigi hadia mo bade ma lö'ö. Ba danö niha so nifotöi [[I'a Sauri|i'a sauri]]. I'a sauri andre, i'a samena lagaini ira niha sifagai, ba la amawa. So wöli gi'a andrö ia ni'ölinia la kaoni ma latötöi döinia ''i'a sauri'', I'a sauri tenga ngawalö döi gi'a, fefu gi'a sibohou la gaini ba la'amawa, da'ö niwa'ö i'a sa'uri. Na ngawalö nia, so : ''i'a hambu-hambu, i'a hiu, i'a toda, i'a buru lewua, ono hambu-hambu, kalökö, mugu'', ''uro, hambae'', ba tanö bö'ö nia.
Fagai, ya'ia sa'ae sino tefatunö moroi yaŵa ba zura andre, wa sifagai, ha sambua dani nia ba nasi, ya'ia da'ö wangalui i'a. Ba so göi zangulia i'a lö lafake simane tundraha, ya'ira möi ba luaha (''falukhasa nidanö ba asi'') ba ni'ohera ya'ia da'ö diala, ndriala'',''[[fadiala]] ba nano larugi luaha ba lafazaumba ndriala ra ba amena ladöni yawa. Na ''fadiala'' lö moguna lakhö. Aefe da'ö so göi nifotöi [[mangembua]]''',''' embua, fakake wanga'i i'a da'a fagölö-gölö mangoguna'ö u'ö. Fa'afabö'ö nia ha ba wamalua. ''Diala, ndriala'', ''fadiala'' fake döla-döla, zololohe gu'ö ma neti, na embua, lö fake döla-döla, lala wamake ya'ia, nifazumba ba naha somasi lafa'u'u gi'a. Baero lala wanga'i, he fangembua ma fadiala, so göi zamalua nifotöi [[fatufa]]'''.''' Fatufa andre, ba wanga'i uro, ba i'a sigide-ide ba mbewe ngöfi nidanö ma asi. Aefa da'ö so göi zolau ma samalua [[fatuwa]]''',''' famönö, mamönö'''.''' Da'a nilau ba nidanö tengan ba nasi.


== Gohe-Gohe ==
== I'a ni'unagö ==
Moroi ba wagaisa ndra so halöŵö ba [[Asi|nasi]], ba ahulua ma i'a si no lagaini, so ni amawa, so ni'oguna'ö labali'ö diwo, ba so göi ni'unagö. Simane ba mbanua ba Nias Utara, ba no sambua bagia ni odödögö wamareta ba wamohi'a dödö nono mbanua ba wangodödögö halöŵö wangalui i'a andre. Ba hiza ba Nias Utara andre no so gi'a ni'unagö ba no tola la'öli niha ba naha gowöliŵa, simane ba harimbale, fasa, ba tanöbö'önia.<ref>Kabar Nias (6 April 2018'').[https://kabarnias.com/kabar-dari-nias/nias-utara/nias-utara-serius-kelola-sektor-kelautan-8994 "Nias Utara Serius Kelola Sektor Perikanan dan Kelautan"]'' KERJA SAMA IPB-PEMKAB NIAS UTARA</ref>


== Sifakhai ba wagaisa ==
[[Kategori:Desa]]
Fagai, ya'ia sa'ae si no tefatunö moroi yaŵa ba zura andre, wa sifagai, ha sambua dani nia ba nasi, ya'ia da'ö wangalui i'a. Ba so göi zangulia i'a lö lafake simane tundraha, ya'ira möi ba luaha (''falukhasa nidanö ba asi'') ba ni'ohera ya'ia da'ö diala, ndriala'',''[[fadiala]] ba nano larugi luaha ba lafazaumba ndriala ra ba amena ladöni yawa. Na ''fadiala'' lö moguna lakhö. Aefe da'ö so göi nifotöi [[mangembua]]''',''' embua, fakake wanga'i i'a da'a fagölö-gölö mangoguna'ö u'ö. Fa'afabö'ö nia ha ba wamalua. ''Diala, ndriala'', ''fadiala'' fake döla-döla, zololohe gu'ö ma neti, na embua, lö fake döla-döla, lala wamake ya'ia, nifazumba ba naha somasi lafa'u'u gi'a. Baero lala wanga'i, he fangembua ma fadiala, so göi zamalua nifotöi [[fatufa]]'''.''' Fatufa andre, ba wanga'i uro, ba i'a sigide-ide ba mbewe ngöfi nidanö ma asi. Aefa da'ö so göi zolau ma samalua [[fatuwa]]''',''' famönö, mamönö'''.''' Da'a nilau ba nidanö tengan ba nasi.

== Fagai ba Danö Niha ==
Ba [[Danö Niha]], fagai tenga ha ba nidanö sebua, niha sifagai la khamö nasa sabakha ba sebolo ba wangalui i'a. Fagai andre, ba oya zoguna tanö bö'ö zi lö tola lö'ö la henagö, simane, gai, lakhö, batanö bö'ö nia.Niha si fagai ba danö niha, ba ato sibai zino mangalui i'a sebua böli tenga sa'ae ha i'a si to'ölö la gaini. Si fagai ba danö niha sito'ölönia ya'ira si so ma sahatö bangai nasi. Na si so ba hili, ya'ira to'ölö mamili wangalui soguna ero ma'ökhö simane, [[Mogai gitö|mangai (mogai) gitö]], molaza, mananö sinanö, mo'urifö simane: manguri bawi, manu, bebe, sogöi zangahaogö tabe gi'a, ba halöŵö si so fa'onekhe ba danga simane: fatuka, fa beke kureta faoma hondra, so göi [[Fagaŵe|wagaŵe]] ba tanöbö'ö sitola möi fangalui.<ref>Zendratö,Indra J(18 Juni 2019). [https://rri.co.id/gunung-sitoli/ekonomi/683486/nelayan-di-nias-beralih-tangkap-ikan-eksport-ikan-dipasaran-menjadi-langka ''"Nelayan di Nias Beralih Tangkap Ikan Eksport, Ikan Dipasaran Menjadi Langka"'']. RRI.Co.Id </ref>

== Umbu ==
<references/>

[[Kategori:Halöŵö]]

Nibulö'ö safuria molo'ö 20 Juli 2023 14.40

Niha si fagai ba nidanö sambua irigasi ba Filipina

Fagai ya'ia da'ö sambua halöŵö nilau niha ba wangalui gi'a ba nidanö mangoguna'ö fakake nifazökhira. Fagai andre ba tola möi fangalui ba zangodödö ya'ia.

Fakake ni'oguna'ö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na möi fagai, ba so matoha'uga fakake soguna la'ohe ngawalö zoguna. Simane: gai, naha gahulua, lakhö, ba soguna ma balazo zifagai. He na no oya zoguna na möi gagal ba nasi, ba na lö tundrahara, ba tebai mofanö ba wagaisa, hatö'i na fagai ba mbewe nidanö ma zui ba mbewe nasi lö moguna dundraha ba da'ö. Duho si'oföna sibai ba halöŵö wagaisa andre, ya'ia dundraha. Ba danö niha lö hadöi nasa samake fakake sabölö baga ba wagaisa, tenga simane ni ilada ba mbanua tanöbö'ö.

fakake si to'ölö na fagai ba nungo nidanö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na möi fagai ba danö niha, fakake sito'ölö simane, gai ma mata gai, behu, lewuö sitola la böbö khönia zinali gai ba da'ö labali'ö so döni tali gai. So göi gai nibe'e ledo (pengapung) si tobali tandra ilaila na isöbi gai i'a. Baero zinali gai, behu ba mata gai, silö tola lö lahenagö ya'ia da'ö lakhö, tola manö la'alui ba ngöfi nidanö hezo fagai niha, me elewazi tola göi möi lakhö na fagai ba nidanö tenga ba nasi.

fakake si to'ölö na fagai ba nasi[bulö'ö | bulö’ö kode]

Simane si no lasura moroi yaŵa, wa tundraha ba fao khönia galukha no tobali tuho wakake silö tola lö'ö la'a'asogö namöi fagai banasi. Baero da'ö ba simane si no ta'ila sa'ae, fakake sito'ölö ya'ia da'ö : gai ma mata gai, behu, lakhö, ba fakake tanö bö'ö sitobali tolo-tolo na alua hada-hadaia ba dalu nasi.

Lakhö gi'a[bulö'ö | bulö’ö kode]

Na fagai niha, ba lakhö zi lö tola lö'ö la'ohe ba wagaisa. Si to'ölö si no la falua ba wagaisa, lakhö gai la'alui simane eleŵazi (na fagai ba nidanö side-ide ma ba tabe gi'a), na ba nasi, ba lakhö simane uro, ba i'a sigide-ide.

Ngawalö gi'a[bulö'ö | bulö’ö kode]

Si fagai, tenga ha asala möi ba nasi, hiza sifagai göi so khönia wangi'ila inötö si sökhi ba wagaisa si no itema khö ndra amania sagatua moroi khönia. Inötö silö tola lö'ö i'ila ya'ia da'ö, hauga wa alawa mbawa ba dalu mbanua, so nifotöi tesa'a, akhömita, (tenga baŵa so balau, obalau mbaŵa) börö ba wamaigi hadia mo bade ma lö'ö. Ba danö niha so nifotöi i'a sauri. I'a sauri andre, i'a samena lagaini ira niha sifagai, ba la amawa. So wöli gi'a andrö ia ni'ölinia la kaoni ma latötöi döinia i'a sauri, I'a sauri tenga ngawalö döi gi'a, fefu gi'a sibohou la gaini ba la'amawa, da'ö niwa'ö i'a sa'uri. Na ngawalö nia, so : i'a hambu-hambu, i'a hiu, i'a toda, i'a buru lewua, ono hambu-hambu, kalökö, mugu, uro, hambae, ba tanö bö'ö nia.

I'a ni'unagö[bulö'ö | bulö’ö kode]

Moroi ba wagaisa ndra so halöŵö ba nasi, ba ahulua ma i'a si no lagaini, so ni amawa, so ni'oguna'ö labali'ö diwo, ba so göi ni'unagö. Simane ba mbanua ba Nias Utara, ba no sambua bagia ni odödögö wamareta ba wamohi'a dödö nono mbanua ba wangodödögö halöŵö wangalui i'a andre. Ba hiza ba Nias Utara andre no so gi'a ni'unagö ba no tola la'öli niha ba naha gowöliŵa, simane ba harimbale, fasa, ba tanöbö'önia.[1]

Sifakhai ba wagaisa[bulö'ö | bulö’ö kode]

Fagai, ya'ia sa'ae si no tefatunö moroi yaŵa ba zura andre, wa sifagai, ha sambua dani nia ba nasi, ya'ia da'ö wangalui i'a. Ba so göi zangulia i'a lö lafake simane tundraha, ya'ira möi ba luaha (falukhasa nidanö ba asi) ba ni'ohera ya'ia da'ö diala, ndriala,fadiala ba nano larugi luaha ba lafazaumba ndriala ra ba amena ladöni yawa. Na fadiala lö moguna lakhö. Aefe da'ö so göi nifotöi mangembua, embua, fakake wanga'i i'a da'a fagölö-gölö mangoguna'ö u'ö. Fa'afabö'ö nia ha ba wamalua. Diala, ndriala, fadiala fake döla-döla, zololohe gu'ö ma neti, na embua, lö fake döla-döla, lala wamake ya'ia, nifazumba ba naha somasi lafa'u'u gi'a. Baero lala wanga'i, he fangembua ma fadiala, so göi zamalua nifotöi fatufa. Fatufa andre, ba wanga'i uro, ba i'a sigide-ide ba mbewe ngöfi nidanö ma asi. Aefa da'ö so göi zolau ma samalua fatuwa, famönö, mamönö. Da'a nilau ba nidanö tengan ba nasi.

Fagai ba Danö Niha[bulö'ö | bulö’ö kode]

Ba Danö Niha, fagai tenga ha ba nidanö sebua, niha sifagai la khamö nasa sabakha ba sebolo ba wangalui i'a. Fagai andre, ba oya zoguna tanö bö'ö zi lö tola lö'ö la henagö, simane, gai, lakhö, batanö bö'ö nia.Niha si fagai ba danö niha, ba ato sibai zino mangalui i'a sebua böli tenga sa'ae ha i'a si to'ölö la gaini. Si fagai ba danö niha sito'ölönia ya'ira si so ma sahatö bangai nasi. Na si so ba hili, ya'ira to'ölö mamili wangalui soguna ero ma'ökhö simane, mangai (mogai) gitö, molaza, mananö sinanö, mo'urifö simane: manguri bawi, manu, bebe, sogöi zangahaogö tabe gi'a, ba halöŵö si so fa'onekhe ba danga simane: fatuka, fa beke kureta faoma hondra, so göi wagaŵe ba tanöbö'ö sitola möi fangalui.[2]

Umbu[bulö'ö | bulö’ö kode]

  1. Kabar Nias (6 April 2018)."Nias Utara Serius Kelola Sektor Perikanan dan Kelautan" KERJA SAMA IPB-PEMKAB NIAS UTARA
  2. Zendratö,Indra J(18 Juni 2019). "Nelayan di Nias Beralih Tangkap Ikan Eksport, Ikan Dipasaran Menjadi Langka". RRI.Co.Id