Partij van de Arbeid (Nederland)

De Partij van de Arbeid (afgekort: PvdA, in de volksmond ook P van de A genoemd) is een Nederlandse politieke partij en heeft een sociaaldemocratische signatuur.

Partij van de Arbeid
Personen
Partijvoorzitter	Esther-Mirjam Sent
Fractieleider in de Tweede Kamer	Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA)
Fractieleider in de Eerste Kamer	Paul Rosenmöller (GroenLinks-PvdA)
Delegatieleider in het Europees Parlement	Mohammed Chahim
Zetels
Europees Parlement	4 / 31
Provinciale Staten	42 / 572 (plus 15 i.s.m. GL)
Gemeenteraden	539 / 8.512 (plus 272 samen)
Waterschappen	50 / 602
Geschiedenis
Opgericht	9 februari 1946
Fusie van	SDAP, VDB en CDU
Afsplitsing(en)	Comité-Oud DS'70 DENK Nieuwe Wegen
Algemene gegevens
Actief in	Nederland
Aantal leden	43.675 (1 januari 2024)
Richting	Links
Ideologie	Sociaaldemocratie
Kleuren	​ Rood
Jongeren­organisatie	Jonge Socialisten
Wetenschappelijk bureau	Wiardi Beckman Stichting
Internationale organisatie	Progressieve Alliantie
Europese fractie	Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten
Website	www.pvda.nl
Portaal    Politiek Nederland

De Partij van de Arbeid werd op 9 februari 1946 opgericht en is een fusie van drie partijen: de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, de Vrijzinnig-Democratische Bond en de Christelijk-Democratische Unie. De partij is sinds de oprichting onafgebroken vertegenwoordigd geweest in de Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal en de partij heeft aan dertien kabinetten deelgenomen gedurende zeven aaneengesloten periodes. Wim Schermerhorn (1945-1946), Willem Drees (1948-1958), Joop den Uyl (1973-1977) en Wim Kok (1994-2002) waren minister-president namens de Partij van de Arbeid.

De partij zit sinds 2023 in de Eerste en Tweede Kamer in een gezamenlijke fractie met GroenLinks, onder de naam GroenLinks-PvdA. Ook op lokaal niveau werkt de partij sinds de jaren 70 samen met andere progressieve partijen.

Geschiedenis

Oprichting

De Partij van de Arbeid werd op 9 februari 1946 opgericht als voortzetting van de vooroorlogse Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) en de Christelijk-Democratische Unie (CDU).

De PvdA wilde een 'doorbraakpartij' zijn: mensen moesten niet meer volgens 'scheidslijnen en verzuilde structuren van vóór 1940' kiezen op basis van sociale klasse of religie, maar nu op basis van 'gemeenschapszin en saamhorigheid van de Nederlandse bevolking'. Een gedachte die tijdens de Tweede Wereldoorlog was gevormd toen liberalen, sociaaldemocraten en christendemocraten in het verzet tegen de Duitse bezetting hadden samengewerkt.

Een aantal ontevreden SDAP'ers richtte op 11 mei 1946 als reactie op de vorming van de PvdA de Oude SDAP (OSDAP) op, die echter begin jaren 50 weer ter ziele ging. In de praktijk bleek de PvdA echter te links voor veel van de voormalige leden van de VDB die zich in 1947 verenigden in het Comité ter voorbereiding van een Democratische Volkspartij (Comité-Oud) onder leiding van Pieter Oud, met als gevolg de oprichting van de VVD in 1948.

1946-1965

Willem Drees in 1947

In de periode 1946 tot en met 1958 vormde de PvdA samen met de KVP de zogenaamde 'brede-basiskabinetten' (rooms-rode coalitie). Vanaf 1948 bekleedde de sociaaldemocraat Willem Drees het premierschap. De kabinetten onder zijn leiding legden de basis voor de sociale voorzieningen van de verzorgingsstaat.

De populariteit van Drees was mateloos groot, maar in de kaders van de partij was er ook stevige kritiek op de politionele acties in Nederlands-Indië, op de regenteske stijl van de leiding en op het ontbreken van klassenstrijd. Het in 1955 heropgerichte Sociaal-Democratisch Centrum probeerde onder leiding van Sam de Wolff het interne debat hierover te voeren, en erkenning te krijgen als werkgemeenschap. Het partijbestuur onder voorzitterschap van Evert Vermeer wilde hier niet van weten, en dwong in 1959 De Wolff zijn Centrum op te heffen.

Na 1958 kwam de PvdA tot aan de vorming van het kabinet-Cals in 1965 in de oppositie terecht. Deze periode werd gekenmerkt door een terugloop in kiezers voor de partij.

1965-1989

Vanaf 1965 probeerde de beweging Nieuw Links de koers en de organisatie van de partij te wijzigen. Jongeren en vrouwen kregen een grotere rol in de organisatie en er kwam meer aandacht voor thema's als milieubescherming, feminisme en solidariteit met de derde wereld. De vernieuwing was tegen het zere been van een aantal prominenten, waaronder Willem Drees jr. die in 1970 DS'70 oprichtte.

Polygoon-journaal-impressie van de verkiezingscampagnes voor de Tweede Kamerverkiezingen van 1977. Joop den Uyl op campagne.

Vanaf het einde van de jaren 1960 ontstond er een nauwe politieke samenwerking tussen progressieve partijen op zowel landelijk als lokaal niveau. Het groeiende verwantschap zorgde in 1969 voor de oprichting van het Progressief Akkoord (PAK), een samenwerking tussen PvdA, PSP en PPR. Later zouden ook nog CPN en D'66 deels zijdelings deelnemen aan deze samenwerking.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen op 28 april 1971 werd de PvdA de grootste partij van Nederland.

De samenwerking met de andere progressieve partijen was de basis voor een gezamenlijk verkiezingsprogramma in 1972, onder de naam Keerpunt '72. De drie partijen vormden vervolgens samen met ARP en KVP het kabinet-Den Uyl. Na de verkiezingen van 1977 kwam de PvdA ondanks een winst van tien zetels echter weer in de oppositie terecht. De samenwerking tussen PvdA en CDA is tijdens het kabinet Den Uyl erg verslechterd (zowel inhoudelijk als persoonlijk). Dat heeft uiteindelijk geleid tot het kabinet Van Agt/Wiegel waarbij Den Uyl met lege handen aan de zijlijn bleef staan. De PvdA is hierover nog lang verbitterd geweest. Na verkiezingen in 1981 werd met CDA en D66 het tweede kabinet-Van Agt gevormd, maar dit was geen lang leven beschoren. Tot 1989 maakte de PvdA geen deel meer uit van de regering. In 1986 werd Joop den Uyl opgevolgd door oud-FNV-voorzitter Wim Kok als politiek leider.

1989-2002

Na de verkiezingen in september 1989 trad de PvdA toe tot het derde kabinet-Lubbers. Maatregelen om de WAO aan te pakken leidden in de zomer van 1991 tot een interne crisis, waarna partijvoorzitter Marjanne Sint opstapte. Ze werd opgevolgd door Felix Rottenberg.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen 1994 leed de PvdA een verkiezingsnederlaag, maar werd ze tot ieders verrassing wel de grootste partij. De twee "paarse" kabinetten Kok-I en II van PvdA, VVD en D66 waren de eerste kabinetten sinds de invoering van het algemeen kiesrecht zonder confessionele partijen. De sociaalliberale koers stond internationaal bekend als de Derde Weg, en vond navolging bij de Britse regeringen onder leiding van Tony Blair en de Amerikaanse regeringen onder leiding van Bill Clinton. Tijdens deze regeerperioden werden progressieve wetten betreffende het homohuwelijk, euthanasie en de wet op winkelopeningstijden doorgevoerd.

De PvdA kreeg in die periode ook regelmatig het verwijt van teleurgestelde kiezers dat ze te veel naar het politieke midden opschoven. Wim Kok zei in december 1995 dat het afschudden van de ideologische veren ook bevrijdend zou kunnen werken.

2002-2012

Vijfentwintig jaar PvdA-leiding naast elkaar: Wim Kok, Wouter Bos en Job Cohen (2011)

Een half jaar voor de verkiezingen van 15 mei 2002 leek er electoraal nog geen vuiltje aan de lucht, maar de snelle opkomst van Pim Fortuyn en een turbulente verkiezingscampagne leidde uiteindelijk tot de grootste verkiezingsnederlaag in de historie van de PvdA: de partij haalde 23 zetels. Zelfs vóór de vergroting van de kamer tot 150 zetels in 1956 was de PvdA-fractie nog nooit zo klein geweest. De beoogde opvolger van Kok, Ad Melkert, trad daags na de verkiezingen af als partijleider en vertrok enkele maanden later uit de Tweede Kamer.

In november 2002 kozen de leden van de partij Wouter Bos tot nieuwe lijsttrekker en partijleider in een intern referendum. Hij nam de leiding in de fractie over van interim-fractievoorzitter Jeltje van Nieuwenhoven. Onder Bos werd op 22 januari 2003 bijna het gehele geleden verlies van mei 2002 weer goedgemaakt. De PvdA werd met 42 zetels de tweede partij van Nederland, na het CDA met 44 zetels.

Na deze verkiezingen werden coalitie-onderhandelingen gevoerd tussen PvdA en CDA, maar die ketsten af, waarna CDA, VVD en D66 het kabinet-Balkenende II vormden. De PvdA bleef daarmee in de oppositie.

Na de aanvankelijke winst van drie jaar eerder leed de partij met lijsttrekker Wouter Bos bij de Tweede Kamerverkiezingen 2006 net als in 2002 opnieuw een groot electoraal verlies. Het verlies ging deze keer gepaard met een ongekend grote winst voor de SP. Hoewel prognoses enkele maanden eerder erop duidden dat de PvdA 50 à 55 zetels zou halen, kwam de partij uit op 33 zetels. Met CDA en ChristenUnie vormde de PvdA vervolgens het vierde kabinet-Balkenende. Daarop kwam de partij in een crisis terecht, waarbij op 25 april 2007 eerst voorzitter Michiel van Hulten wegens een verschil van mening over een rapport waarin de verkiezingsnederlaag werd geanalyseerd. Daarna trad ook het voltallige bestuur af. Voormalig partijvoorzitter Ruud Koole trad aan als interim-voorzitter. In september 2007 werd in een ledenraadpleging Lilianne Ploumen als nieuwe voorzitter gekozen. Zij versloeg zes medekandidaten, waaronder voormalig minister en Kamerlid Jan Pronk. Een jaar later werd de in februari 2007 aangestelde PvdA-minister Ella Vogelaar uit haar functie van Minister van Wonen, Wijken en Integratie ontheven nadat de PvdA-top het vertrouwen in haar had opgezegd. Op 20 februari 2010 stapte de PvdA uit het kabinet.

Voor de Europese Parlementsverkiezingen 2009 werd Thijs Berman gekozen tot lijsttrekker, hij versloeg oud-campagneleider Jacques Monasch, voormalig Tweede Kamerlid Kris Douma en oud-wethouder Hannah Belliot. Op 15 maart 2009 stemde het partijcongres in met de kandidatenlijst voor deze verkiezingen. Met 12,1% van de stemmen behaalde de Partij van de Arbeid 3 zetels in de Europees Parlement. Naar de oorzaak van de scherpe daling van het aantal zetels liep een intern onderzoek, onder leiding van Sharon Dijksma.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen 2010 behaalde de PvdA 30 zetels. Eerder trad Wouter Bos af om meer tijd met zijn gezin door te brengen en schoof Job Cohen naar voren als lijsttrekker. Hij werd de enige kandidaat en als dusdanig gekozen tot lijsttrekker. De PvdA steeg in de peilingen van ongeveer 20 zetels onder Bos naar 34 zetels onder Cohen. Cohen werd een tijd lang zelfs de favoriete premierskandidaat van alle lijsttrekkers. Toen Cohen in enkele debatten op economisch gebied zwakker bleek dan verwacht, verschoof de opinie echter, omdat de economie een belangrijk punt in de campagne was. Desondanks bleef de partij het relatief goed doen in de peilingen. De PvdA werd echter niet de grootste partij; dit werd de VVD van Mark Rutte, met 31 zetels. Toen onderhandelingen voor een rechts kabinet mislukten, werd de mogelijkheid van een paars-pluskabinet (bestaande uit de 'oude' paarse partijen VVD, PvdA en D66 aangevuld met GroenLinks) onderzocht. Deze poging strandde ook door meerdere meningsverschillen. Rutte en Cohen concludeerden beiden dat de meningsverschillen te groot waren. Een poging tot een centrumrechts kabinet bestaande uit VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV werd onderzocht en lukte. Hieruit volgde het kabinet-Rutte I, waarna de PvdA de grootste oppositiepartij werd.

2012-2016

Verkiezingsposter 2017

Op 20 februari 2012 trad Job Cohen af als partijleider en fractievoorzitter van de PvdA. Na een partijleiderverkiezing werd Diederik Samsom als opvolger van Cohen gekozen. Samsom werd lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen 2012. Bij deze verkiezingen won de PvdA 8 zetels, waardoor zij met 38 zetels in de Tweede Kamer terugkwam. Opnieuw werd de PvdA de tweede partij. Omdat VVD en PvdA samen een meerderheid in de Tweede Kamer verkregen, gingen op 21 september 2012 onderhandelingen onder leiding van informateurs Henk Kamp (VVD) en Wouter Bos (PvdA) van start. Namens de PvdA onderhandelen Diederik Samsom en Jeroen Dijsselbloem met Mark Rutte en Stef Blok (VVD). Nadat de onderhandelingen werden afgerond, en zowel de PvdA-fractie als het congres akkoord gingen, kon de PvdA toetreden tot het kabinet-Rutte II. PvdA-leider Samsom blijft fractievoorzitter in de Tweede Kamer. De Amsterdamse wethouder Lodewijk Asscher werd vicepremier en minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Op 13 november verloor de PvdA twee Kamerleden toen de Turkse fractieleden Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk zich afsplitsten vanwege de integratiekoers van minister Lodewijk Asscher. De PvdA is de partij met de meeste Turkse Nederlanders en net als Kuzu en Öztürk toonde Statenlid Bayram Erbisim uit Middelburg begrip voor de Turkse regering van Recep Erdogan om na de mislukte staatsgreep 80.000 mensen op te pakken en zou op diens AK-partij hebben gestemd. Als gevolg hiervan besloot de PvdA-fractie in de Zeeuwse gemeente Kapelle uit de gemeenteraad te stappen.

2016-2023

Op 8 december 2016 dreigde Marith Volp uit de PvdA-fractie te stappen als haar partij het indienen van een aangepaste PVV-motie over de ouderenzorg niet mede zou ondertekenen. De PvdA zou daarmee de enige Tweede Kamer-fractie zijn die de motie niet zou ondersteunen. Uiteindelijk zwichtte PvdA-fractieleider Diederik Samsom voor Volp en werd de motie ook door de PvdA ondertekend. Tot dan hanteerde de fractie het standpunt om onder geen enkele motie van de PVV een handtekening te zetten, omdat PVV-partijleider Geert Wilders in maart 2014 toegezegd had zich hard te maken voor minder Marokkanen in de stad Den Haag. In de motie werd het kabinet opgeroepen om voorwaarden op te stellen die ervoor zorgen dat de kwaliteit van de ouderenzorg gewoon goed is, een direct gevolg van een manifest over de ouderenzorg van sportjournalist Hugo Borst. Dat de motie door alle fracties in de Tweede Kamer ondertekend werd, was een unicum in de Nederlandse parlementaire geschiedenis.

In december 2016 vond er een ledenreferendum plaats over de lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen 2017. Lodewijk Asscher won deze strijd ten koste van Diederik Samsom. Samsom trad daarop af als politiek leider, fractievoorzitter en Kamerlid. Vanaf 12 december 2016 werd de fractie in de Tweede Kamer geleid door Attje Kuiken.

De Tweede Kamerverkiezingen van 2017 verliepen desastreus voor de PvdA. Van de 38 zetels die de partij had gewonnen in de voorgaande verkiezingen bleven er 9 over. Dit verlies van 29 zetels is het grootste verlies uit de Nederlandse parlementaire geschiedenis. De negende zetel was bovendien verkregen door de lijstverbinding met GroenLinks. Sinds de verkiezingen van 2017 was Lodewijk Asscher de voorzitter van de Kamerfractie. Asscher trad op 14 januari 2021 af als lijsttrekker en fractievoorzitter vanwege de toeslagenaffaire, waarna hij opgevolgd werd door Lilianne Ploumen. Op 12 april 2022 maakte Ploumen bekend dat ze met onmiddellijke ingang terugtrad als fractievoorzitter en politiek leider, omdat ze naar eigen zeggen van mening was dat het leiderschap van de partij niet goed bij haar paste. Kuiken nam het fractievoorzitterschap over.

Tijdens de kabinetsformatie van 2021 hielden de PvdA en GroenLinks elkaar vast, en uiteindelijk belandden ze allebei in de oppositie. Ook is discussie over een fusie met die partij.

2023-heden

PvdA en GroenLinks vormden na de Eerste Kamerverkiezingen 2023 een gezamenlijke fractie in de Eerste Kamer, onder leiding van GroenLinkser Paul Rosenmöller.

Na de val van het kabinet-Rutte IV in juli 2023 stemde een meerderheid van de leden van beide partijen voor het voorstel om met een gezamenlijke lijst mee te doen aan de vervroegde Tweede Kamerverkiezingen van 2023. Bij de lijsttrekkersverkiezing had de ruime meerderheid van de leden toenmalig Eurocommissaris van Klimaat Frans Timmermans gekozen om deze gedeelde lijst aan te voeren. Op 27 oktober 2023, aan het begin van het verkiezingsreces, zijn ook in de Tweede Kamer de fracties van de twee partijen samengegaan.

De gezamenlijke lijst behaalde 25 zetels en vormde één Tweede Kamerfractie: GroenLinks-PvdA. De alliantie kwam niet in de nieuwe regering en werd veroordeeld tot de oppositie. Op 2 juli 2024 werd het kabinet-Schoof beëdigd, waartegen Timmermans oppositie ging voeren.

Organisatie

Bestuur

Lijst van partijvoorzitters van de PvdA

Het partijbestuur wordt om de twee jaar verkozen. Het huidige bestuur is in functie sinds juni 2018.

• Esther-Mirjam Sent (partijvoorzitter)
• Jopie Nooren (vicevoorzitter)
• John Hofmeijer (penningmeester)
• Ties Huis in 't Veld (internationaal secretaris)
• Marinka Mulder
• Roos Vermeij
• Stijn Jansen
• Peter Kerris
• Alptekin Akdoğan
• Nadir Baali

Vrouwen, jongeren en ouderen

Job Cohen deelt rode rozen uit tijdens de campagne voor de Provinciale Statenverkiezingen 2011 in Leeuwarden

In 1995 werd de vrouwenorganisatie Rooie Vrouwen in de PvdA in de partij geïntegreerd, in eerste instantie onder de naam Rosa-vrouwen-project. Vanaf 2000 werd dit het PvdA-Vrouwennetwerk (PVN). Samenwerking met vrouwen uit andere partijen is gebundeld in het Politiek Vrouwen Overleg (PVO). Een andere vrouwenactiviteit van de Partij van de Arbeid is het Multi Etnisch Vrouwennetwerk (MEV).

De Jonge Socialisten in de PvdA (JS) is de politieke jongerenorganisatie die is verbonden met de PvdA.

Voor ouderen is er de Landelijke Adviesgroep Ouderen (LAO).

Internationaal

De delegatie van de PvdA in het Europees Parlement maakt deel uit van de fractie van de Socialisten en Democraten (S&D). In Europa werkt de PvdA samen binnen de Partij van de Europese Sociaaldemocraten (PES), die in 1992 in Den Haag werd opgericht. Dit is een samenwerkingsverband van bijna alle Europese sociaaldemocratische partijen (ook buiten de Europese Unie). De Partij van de Arbeid maakt daarnaast deel uit van de Progressive Alliance, een mondiaal netwerk van sociaaldemocratische en progressieve partijen. Voor de oprichting van deze organisatie in 2013 was de partij lid van de Socialistische Internationale (SI), die de PvdA heeft verlaten omdat die het democratiseren en politiek relevanter maken van de SI onmogelijk achtte.

Neveninstellingen van de PvdA waren de Alfred Mozer Stichting (AMS), ter ondersteuning van zusterpartijen in Oost-Europa en de Evert Vermeer Stichting (EVS), gericht op internationale samenwerking. In juni 2013 zijn deze stichtingen gefuseerd tot de Foundation Max van der Stoel.

De PvdA is medeoprichter van het Nederlands Instituut voor Meerpartijendemocratie, een organisatie van zeven Nederlandse politieke partijen die democratiseringswerk steunt in 17 landen.

Wetenschappelijk bureau

Het wetenschappelijk bureau van de PvdA is de Wiardi Beckman Stichting. De stichting stelt zich ten doel een brug te vormen tussen wetenschap en de sociaaldemocratie. Zij is vernoemd naar Herman Bernard (Stuuf) Wiardi Beckman, een voormalig lid van de Eerste Kamer, die in de Tweede Wereldoorlog omkwam. Dit wetenschappelijk bureau heeft onder andere als initiatief de WBS Werkplaats. De WBS wordt geleid door Klara Boonstra.

Leden

Vanwege een beveiligingsprobleem met de MediaWiki Graph-software is het momenteel niet mogelijk deze grafiek weer te geven. Zodra de software is bijgewerkt zal de grafiek vanzelf weer zichtbaar worden.

Zie als bron gebruikte Wikidata-query.

Leden PvdA

Jaar	Aantal leden	Jaar	Aantal leden	Jaar	Aantal leden	Jaar	Aantal leden
1946	114.558	1966	134.476	1986	103.760	2006	61.913
1947	108.813	1967	130.960	1987	101.019	2007	62.846
1948	117.244	1968	116.736	1988	96.722	2008	59.327
1949	109.608	1969	107.005	1989	96.600	2009	56.507
1950	105.609	1970	98.671	1990	91.784	2010	54.504
1951	111.885	1971	96.337	1991	79.059	2011	55.723
1952	111.351	1972	94.229	1992	73.807	2012	54.279
1953	112.823	1973	97.787	1993	69.464	2013	55.564
1954	119.561	1974	103.140	1994	68.053	2014	52.317
1955	124.641	1975	100.524	1995	64.523	2015	49.155
1956	142.140	1976	95.548	1996	60.907	2016	46.045
1957	142.849	1977	109.659	1997	61.720	2017	46.162
1958	137.778	1978	121.274	1998	61.600	2018	45.040
1959	147.047	1979	118.522	1999	60.621	2019	42.416
1960	142.853	1980	112.929	2000	57.374	2020	41.078
1961	138.829	1981	109.557	2001	58.426	2021	40.953
1962	139.375	1982	105.486	2002	57.374	2022	40.540
1963	138.567	1983	101.724	2003	60.062	2023	39.536
1964	142.426	1984	99.347	2004	61.935	2024	43.675
1965	140.389	1985	100.979	2005	61.111

Bron: PvdA - ledentallen (Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen)

Het ledenblad van de PvdA heet Rood. De Wiardi Beckman Stichting geeft daarnaast het blad Socialisme & Democratie uit.

Electoraat

Uit de peilingen van Maurice de Hond van de Tweede Kamerverkiezingen uit 2006 kwam naar voren dat de kiezers gelijk verdeeld zijn over de inkomensgroepen: lage inkomens 33%, middeninkomens 35% en hoge inkomens 32%. De aanhang concentreert zich in de grote steden, in enkele middelgrote steden (waaronder Nijmegen) en in de drie noordelijke provincies. De gemeente waar de PvdA bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2010 procentueel de meeste stemmen haalde, was Amsterdam (35,20%). Minder aanhang heeft zij in Noord-Brabant en Limburg.

Standpunten

Voorgeschiedenis

De PvdA, voortgekomen uit onder andere de SDAP, bouwde in haar beginselen voort op het laatste beginselprogramma van de SDAP. Met het beginselprogramma van 1937 had deze partij haar laatste marxistische standpunten losgelaten om zich om te vormen tot een volkspartij in plaats van arbeiderspartij. Dit hield ook in dat het materialisme als filosofie werd verlaten om zo christenen en de middenstand aan te trekken. Men kan dus enerzijds stellen dat de partij haar beginselen toegankelijker had gemaakt. Anderzijds was het programma juist radicaler: in vorige programma's stonden vooral verbeteringen voor de arbeidersklasse voorop, terwijl het programma van 1937 ten doel stelde 'fundamentele wijzigingen aan de orde te stellen, die in het kapitalistisch bestel moeten worden aangebracht.' Na de Tweede Wereldoorlog werd het door de verbreding mogelijk om samen met de VDB en de CDU een nieuwe partij op te richten, die zich overigens nog sterk met het socialisme zou identificeren.

1947

Het eerste beginselprogramma van de PvdA, uit 1947, noemde als doelstelling ‘een democratisch-socialistische maatschappij’, waaronder zij verstond:

1. Een samenleving op de grondslag van geestelijke en staatkundige vrijheid, doordrongen van de eerbiediging van de medemens, en gekenmerkt door een democratische gezindheid in het gehele volksleven, die de opbloei van het persoonlijk en gemeenschapsleven mogelijk maakt;
2. Een economisch bestel waarin de behoeftenvoorziening der gemeenschap door bijzondere organen wordt geleid, de belangrijkste productiemiddelen van industrie, bankwezen en transport zijn gesocialiseerd, en voor het overige door beperking van de beschikkingsmacht de euvelen van het particulier bezit zijn opgeheven;
3. Een maatschappelijke structuur met een eigen verantwoordelijkheid voor alle organen, en gelijke sociale ontwikkelingskansen voor iedereen; met een rechtsorde van de arbeid, waardoor aan iedereen bestaanszekerheid is gewaarborgd, iedereen medeverantwoordelijkheid draagt overeenkomstig zijn plaats in het geheel, en het gehele volk toegang heeft tot de materiële en geestelijke rijkdommen van de gemeenschap.

Men kan zien, dat het eerstgenoemde punt, zij het in heel ander taalgebruik, nog volledig herkenbaar is in het beginselprogram van 2005; het tweede genoemde punt in 2005 geheel vervallen blijkt (maar in 1977 deels nog gold); en van het derde genoemde punt nog slechts enkele onderdelen, min of meer, genoemd worden in 2005.

1977

In de jaren 1970 verloor de oude garde binnen de PvdA haar invloed en begon Nieuw Links de partij te vernieuwen. Het nieuwe beginselprogramma verscheen op het hoogtepunt van optimisme binnen de PvdA, tijdens het laatste jaar van kabinet-Den Uyl. Nieuwe punten in het programma richtte zich op vrouwenemancipatie en solidariteit met de Derde Wereld. Gelijkheid tussen mensen en landen werd benadrukt, alhoewel deze verwoording volgens sommigen een liberale connotatie had. Geheel duidelijk werd het uit het programma niet of er gelijke kansen, gelijke rechten, gelijke resultaten, gelijke beloning of gelijke waardering bedoeld werd.

Er zat echter ook continuïteit in de beginselprogramma's tussen 1947 en 1977. Het beginselprogramma van 1977 bepleitte bijvoorbeeld de volgende punten, die later in 2005 echter zouden ontbreken:

• De socialisatie van belangrijke industrieën, banken en verzekeringsmaatschappijen;
• Het streven naar een gekozen staatshoofd en daarmee de afschaffing van de monarchie in Nederland (Deel II, Artikel 4 beginselprogramma 1977).

Alhoewel het republikeinse beginsel verdween in 2005, bevestigde een rapport uit 2011 wel dat de partij 'republikeins is en blijft'. De PvdA accepteert echter nu het maatschappelijk 'verbindend' belang in het koningschap en streeft derhalve naar modernisering ervan. Men kan dit zien als een terugkeer naar een ouder idee uit de SDAP, die in 1934 besloot dat het actief naar een republiek toewerken niet langer 'een strijdpunt' was.

2005

De Partij van de Arbeid werd in een nieuw beginselprogramma in 2005 bestempeld als een progressieve en sociaaldemocratische politieke partij. Het Beginselmanifest van de PvdA uit 2005 spreekt van de volgende 'idealen':

• Vrijheid;
• Democratie, (dus) democratische verantwoording;
• Rechtvaardigheid;
• Solidariteit;
• Het recht op een fatsoenlijk bestaan dat volwaardige participatie in de maatschappij mogelijk maakt;
• Respecteren van mensenrechten, (dus) geen discriminatie;
• Redelijke verdeling van inkomen en macht, (dus) geen armoede;
• Geen uitputting of vervuiling van natuur en milieu, (dus) zorgen voor ecologische duurzaamheid;
• Internationale samenwerking.

Volksvertegenwoordiging

Historisch zetelaantal PvdA, inclusief voorgaande partijen vanaf 1888. Voor 1959 bestond de Tweede Kamer uit 100 zetels

■ PvdA

■ SDAP en SDB

■ VDB en RB

■ CDU, CSP en CDF

Zie lijst van bewindslieden voor de PvdA voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Tweede Kamer

Zie ook: Lijst van Tweede Kamerleden voor de PvdA, Lijst van Tweede Kamerleden voor GroenLinks-PvdA en Lijst van fractievoorzitters van de PvdA in de Tweede Kamer

Verkiezingsjaar	Partijleider	Kandidatenlijst	Aantal stemmen	% van de stemmers	Aantal behaalde zetels	Kabinetsdeelname	Opmerking
1946	Willem Drees	Kandidatenlijst	1.347.940	28,31%	29 / 100	Beel I
1948		Kandidatenlijst	1.263.058	25,60%	27 / 100	Drees-Van Schaik (1948-1951)
						Drees I (1951-1952)
1952		Kandidatenlijst	1.545.867	28,97%	30 / 100	Drees II
1956		Kandidatenlijst	1.872.209	32,69%	34 / 100	Drees III (1956-1958)
						– (1958-1959)
1959	Jaap Burger	Kandidatenlijst	1.821.285	30,36%	48 / 150	–
1963	Anne Vondeling	Kandidatenlijst	1.753.025	28,01%	43 / 150	– (1963-1965)
						Cals (1965-1966)
						– (1966-1967)
1967	Joop den Uyl	Kandidatenlijst	1.620.112	23,55%	37 / 150	–
1971		Kandidatenlijst	1.554.280	24,60%	39 / 150	–
1972		Kandidatenlijst	2.021.454	27,34%	43 / 150	Den Uyl
1977		Kandidatenlijst	2.813.793	33,83%	53 / 150	–
1981		Kandidatenlijst	2.458.452	28,29%	44 / 150	Van Agt II (1981-1982)
						– (1982)
1982		Kandidatenlijst	2.503.517	30,40%	47 / 150	–
1986		Kandidatenlijst	3.051.678	33,27%	52 / 150	–
1989	Wim Kok	Kandidatenlijst	2.835.251	31,88%	49 / 150	Lubbers III
1994		Kandidatenlijst	2.153.135	23,97%	37 / 150	Kok I
1998		Kandidatenlijst	2.494.555	28,98%	45 / 150	Kok II
2002	Ad Melkert	Kandidatenlijst	1.436.023	15,11%	23 / 150	–
2003	Wouter Bos	Kandidatenlijst	2.631.363	27,26%	42 / 150	–
2006		Kandidatenlijst	2.085.077	21,19%	33 / 150	Balkenende IV (2007-2010)
						– (2010)
2010	Job Cohen	Kandidatenlijst	1.848.805	19,63%	30 / 150	–
2012	Diederik Samsom	Kandidatenlijst	2.340.750	24,84%	38 / 150	Rutte II
2017	Lodewijk Asscher	Kandidatenlijst	599.699	5,70%	9 / 150	–
2021	Lilianne Ploumen	Kandidatenlijst	597.192	5,73%	9 / 150	–
2023	Frans Timmermans	Kandidatenlijst	1.643.073	15,75%	25 / 150	–	Gezamenlijke lijst met GroenLinks.

Sinds 27 oktober 2023 zit de Partij van de Arbeid in een gezamenlijke Tweede Kamerfractie met GroenLinks.

Eerste Kamer

Zie: alle (voormalige) Eerste Kamerleden voor de PvdA en alle (voormalige) Eerste Kamerleden voor GroenLinks-PvdA

Verkiezingsjaar	Aantal stemmen	% van de stemmen	Aantal behaalde zetels
1946	-	-	14 / 50
1948	-	-	14 / 50
1951	-	-	14 / 50
1952	-	-	14 / 50
1955	-	-	14 / 50
1956	-	-	15 / 50
1960	-	-	23 / 75
1963	-	-	25 / 75
1966	-	-	22 / 75
1969	-	-	20 / 75
1971	-	-	18 / 75
1974	-	-	21 / 75
1977	-	-	25 / 75
1980	-	-	26 / 75
1981	-	-	28 / 75
1983	-	-	17 / 75
1986	-	-	17 / 75
1987	-	-	26 / 75
1991	-	-	16 / 75
1995	-	-	14 / 75
1999	30.976	19,66%	15 / 75
2003	40.613	25,1%	19 / 75
2007	31.032	19,03%	14 / 75
2011	30.078	18,11%	14 / 75
2015	17.651	10,45%	8 / 75
2019	14.921	8,62%	6 / 75
2023	15.862	8,86%	7 / 75

Sinds de Eerste Kamerverkiezingen van 2023 zit de Partij van de Arbeid in een gezamenlijke Eerste Kamerfractie met GroenLinks.

Europees Parlement

Zie: alle (voormalige) Europarlementariërs voor de PvdA

Verkiezingsjaar	Lijsttrekker	Kandidatenlijst	Aantal stemmen	% van de stemmers	Aantal behaalde zetels	Opmerking
1979	Anne Vondeling	Kandidatenlijst	1.722.240	30,39%	9 / 25
1984	Piet Dankert	Kandidatenlijst	1.785.165	33,70%	9 / 25
1989		Kandidatenlijst	1.609.626	30,70%	8 / 25
1994	Hedy d'Ancona	Kandidatenlijst	945.869	22,88%	8 / 31
1999	Max van den Berg	Kandidatenlijst	712.929	20,11%	6 / 31
2004		Kandidatenlijst	1.124.549	23,60%	7 / 27
2009	Thijs Berman	Kandidatenlijst	548.691	12,05%	3 / 25 - 3 / 26
2014	Paul Tang	Kandidatenlijst	446.763	9,40%	3 / 26
2019	Frans Timmermans	Kandidatenlijst	1.045.274	19,01%	6 / 26 - 6 / 29
2024	Bas Eickhout (GroenLinks)	Kandidatenlijst	1.314.428	21,09%	8 / 31	Gezamenlijke lijst met GroenLinks.

De PvdA is aangesloten bij de Partij van de Europese Sociaaldemocraten (PES) en de Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten (S&D).

Europese Commissie

De volgende leden van de PvdA zijn lid geweest van de Europese Commissie:

• Sicco Mansholt (1958-1972 Landbouw, 1972-1973 Voorzitter van de Europese Commissie)
• Henk Vredeling (1977-1981 Sociale Zaken en Werkgelegenheid)
• Frans Timmermans (2014-2019: eerste vicevoorzitter en Betere Regelgeving, Interinstitutionele Betrekkingen, Rechtsstatelijkheid en het Handvest van de grondrechten, 2019-2023: uitvoerend vicevoorzitter en Europese Green Deal)

Provincies

Provincie	Zetels 1991	Zetels 1995	Zetels 1999	Zetels 2003	Zetels 2007	Zetels 2011	Zetels 2015	Zetels 2019	Zetels 2023
Groningen (provincie) Groningen	17 van 55	16 van 55	17 van 55	20 van 55	12 van 43	12 van 43	6 van 43	5 van 43	5 van 43
Friesland Friesland	16 van 55	14 van 55	14 van 55	15 van 55	12 van 43	11 van 43	7 van 43	6 van 43	5 van 43
Drenthe Drenthe	17 van 51	11 van 51	15 van 51	19 van 51	13 van 41	12 van 41	7 van 41	6 van 41	4 van 43
Overijssel Overijssel	13 van 63	11 van 63	12 van 63	15 van 63	9 van 47	9 van 47	5 van 47	4 van 47	3 van 47
Flevoland Flevoland	8 van 43	7 van 43	8 van 47	12 van 47	7 van 39	6 van 39	3 van 41	3 van 41	3 van 41
Gelderland Gelderland	15 van 75	13 van 75	14 van 75	18 van 75	10 van 53	9 van 55	6 van 55	5 van 55	5 van 55
Utrecht (provincie) Utrecht	10 van 63	9 van 63	10 van 63	14 van 63	8 van 47	7 van 47	5 van 49	4 van 49	3 van 49
Noord-Holland Noord-Holland	17 van 79	16 van 79	16 van 79	24 van 83	11 van 55	11 van 55	7 van 55	6 van 55	7 van 55
Zuid-Holland Zuid-Holland	18 van 83	14 van 83	16 van 83	20 van 83	10 van 55	10 van 55	5 van 55	4 van 55	4 van 55
Zeeland Zeeland	9 van 47	8 van 47	8 van 47	10 van 47	6 van 39	7 van 39	4 van 39	4 van 39	6 van 39 (i.s.m. GL)
Noord-Brabant Noord-Brabant	14 van 79	11 van 79	14 van 79	17 van 79	8 van 55	7 van 55	4 van 55	3 van 55	4 van 55
Limburg Limburg	12 van 63	9 van 63	10 van 63	14 van 63	8 van 47	6 van 47	4 van 47	3 van 47	3 van 47
Nederland	166 van 756	142 van 756	154 van 760	198 van 764	114 van 564	107 van 566	63 van 570	53 van 570	46 van 572 (52 i.s.m. GL)

Gedeputeerden

• Groningen - 1 van de 6 leden
• Friesland - 1 van de 5 leden
• Drenthe - 1 van de 5 leden
• Flevoland - 1 van de 5 leden
• Gelderland - 1 van de 6 leden
• Utrecht - 1 van de 5 leden
• Noord-Holland - 2 van de 6 leden
• Zuid-Holland - 1 van de 6 leden
• Zeeland - 1 van de 4 leden
• Noord-Brabant - 0 van de 6 leden
• Limburg - 0 van de 6 leden
• Overijssel - 1 van de 5 leden

In Limburg vormen zes gedeputeerden op eigen titel een extra-parlementair college en zijn derhalve niet opgenomen in bovenstaande tabel. De gedeputeerden zijn afkomstig uit: CDA, VVD, FVD, PVV, GL en Lokaal-Limburg. Dit zijn samen met Noord-Brabant de enige twee provincies waar Forum voor Democratie deel uitmaakt van het college.

Commissaris van de Koning:

• Drenthe - Jetta Klijnsma
• Utrecht - Hans Oosters

Gemeenten

In Nederland zijn circa zeventig burgemeesters van PvdA-huize. Enkele bekende namen zijn Ahmed Aboutaleb (Rotterdam), Ahmed Marcouch (Arnhem) en Jan Hamming (Zaanstad).

Na de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 leverde de PvdA 1251 gemeenteraadsleden en 194 wethouders (stand april 2010). De partij doet in sommige gemeenten mee als onderdeel van een progressief samenwerkingsverband.

Waterschappen

Waterschap	Zetels 2008	Zetels 2015	Zetels 2019	Zetels 2023
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden	3	3	2	3
Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier	3	3	4	3
Hoogheemraadschap van Delfland	4	3	3	3
Hoogheemraadschap van Rijnland	4	3	3	4
Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard	4	3	3	3
Waterschap Aa en Maas	3	2	3	2
Waterschap Amstel, Gooi en Vecht	3	5	4	6
Waterschap Brabantse Delta	2	2	2	2
Waterschap De Dommel	3	4	3	3
Waterschap Hollandse Delta	3	2	2	2
Waterschap Hunze en Aa's	3	2	3	3
Waterschap Noorderzijlvest	3	2	3	3
Waterschap Reest en Wieden****	2	2	-	-
Waterschap Rijn en IJssel	4	3	4	4
Waterschap Rivierenland	3	3	3	3
Waterschap Scheldestromen	-	2	2	2
Waterschap Vallei en Eem**	2	-	-	-
Waterschap Vallei en Veluwe	1	3	2	2
Waterschap Velt en Vecht***	2	-	-	-
Waterschap Veluwe**	2	-	-	-
Waterschap Zeeuwse Eilanden*	3	-	-	-
Waterschap Zeeuws-Vlaanderen*	2	-	-	-
Wetterskip Fryslân	3	2	3	2
Totaal	60 van 502	49 van 444	49 van 442	50 van 518

Een "-" in de tabel betekent dat de partij geen kandidatenlijst had ingediend.

* Sinds 1 januari 2011 samengevoegd tot Waterschap Scheldestromen.
** Sinds 1 januari 2013 samengevoegd Waterschap Vallei en Veluwe.
*** Sinds 1 januari 2014 samengevoegd tot Waterschap Vechtstromen.
**** Sinds 1 januari 2016 samengevoegd tot Waterschap Drents Overijsselse Delta.

Bij de waterschapsverkiezingen van 2008 kon voor het eerst op lijsten in plaats van op personen gestemd worden. In een aantal waterschappen maakt de PvdA deel uit van de groen-rode coalitie Water Natuurlijk.

Literatuur

• Becker, Frans & Gerrit Voerman red. (2016), Zeventig Jaar Partij van de Arbeid, Boom
• Bleich, Anet (1986), Een Partij in de Tijd: Veertig Jaar Partij van de Arbeid,1946-1986, Arbeiderspers
• Broek, Ilja van den (2002), Heimwee naar de politiek: De herinnering aan het kabinet-Den Uyl, Wereldbibliotheek
• Smits, Hans (1984), De Bom in de Vuist: De Partij van de Arbeid tussen afschrikking en atoompacifisme, Raamgracht

Externe links

• Website PvdA
• PvdA, Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen

Bronnen, noten en/of referenties

Partij van de Arbeid

Sociaal-Democratische Arbeiderspartij

Socialistische zuil

Arbeiders Jeugd Centrale · De Arbeiderspers · Bond van Sociaal-Democratische Vrouwenclubs · De Centrale · Groene Kruis · Nederlands Verbond van Vakverenigingen · IVAO / Nivon · SDAP / PvdA · VARA · Het Volk / Het Vrije Volk · Voorwaarts · Vrij Nederland · De Zaaier

Politieke partijen in Nederland

(aantal zetels tussen haakjes)

Partij van Europese Socialisten (PES)

Nederlandse socialistische, communistische en sociaaldemocratische partijen

Sociaal-Democratische Bond / Socialistenbond (1881-1900) · Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (1894-1946) · Sociaal-Democratische Partij / Communistische Partij Holland / Communistische Partij van Nederland (1909-1991) · Socialistische Partij (1918-1928) · Revolutionair-Socialistische Partij (1929-1935) · Onafhankelijke Socialistische Partij (1932-1935) · Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij (1935-1940) · Pacifistisch Socialistische Partij (1957-1991) · Democratisch Socialisten '70 (1970-1983)
Partij van de Arbeid (1946-heden) · Socialistische Partij (1971-heden) · GroenLinks (1990-heden) · DENK (2015-heden) · BIJ1 (2016-heden)

Progressieve samenwerking in Nederland in de jaren 1970

Mediabestanden

Zie de categorie Partij van de Arbeid van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.