Brontekst bekijken van Indische filosofie

{{Zijbalk filosofie}}
'''Indische filosofie''' is het geheel van de vormen van [[filosofie]] die op het [[Indische subcontinent]] zijn ontstaan. Hiertoe behoren onder meer de [[hindoeïstische filosofie]], de [[boeddhistische filosofie]] en het [[jaïnisme]]. De filosofie van het Indische subcontinent behoort tot de vroegste vormen van wijsgerig denken.<ref>{{aut|Hans Joachim Störig|Störig, H.J.}} (2000), p. 31</ref> De verschillende stromingen verschillen op heel wat belangrijke punten, waardoor het moeilijk is om een omvattend beeld van de Indische filosofische gedachtegang weer te geven. Wel wordt onderscheid gemaakt tussen de [[orthodoxie|orthodoxe]] en de niet-orthodoxe of [[heterodoxie|heterodoxe]] filosofieën, de [[Astika en nastika|''astika'' en ''nastika'']]. Pas vanaf de tijd van de [[Arische invasietheorie|migratie van Indo-Arische volken]], de [[Vedische tijd]], zijn er overleveringen van de Indische filosofie bekend.

== Kenmerken ==
De Indische filosofie kent met zijn verschillende stromingen een aantal overeenkomsten:
* de zielsverhuizing met daarmee samenhangend:
** ''[[samsara]]'', de eeuwigdurende cyclus van dood en [[Reïncarnatie|wedergeboorte]]
** ''[[Dukkha|duhkha]]'', het leven is [[lijden]]
** ''[[Moksha|moksa]]'', verlossing van de cyclus van ''samsara'' en ''duhkha''
* het streven om ''moksa'' te bereiken heeft een praktische instelling tot gevolg om ''[[karma]]'' te beïnvloeden, aangezien hoe men zich gedragen heeft in het eerdere leven bepaalt hoe men wedergeboren wordt
* een sterke gerichtheid op het innerlijke, terwijl het aardse bestaan veelal van ondergeschikt belang is
* bij de [[logica]] van de ''[[pramana]]’s'', de Indische [[Kennistheorie|kentheorie]], speelt ook [[intuïtie]] een belangrijke rol
* een belangrijke rol is weggelegd voor traditionele geschriften, vooral de ''[[Veda’s]]''. Dit maakt het moeilijker toegankelijk voor diegenen die hier niet mee bekend zijn
* er is een opmerkelijke [[Tolerantie (maatschappij)|verdraagzaamheid]], waarbij andere denkwijzen wel kritisch benaderd worden, maar niet onderdrukt

De ''[[Rigveda]]'' is hier de oudst bekende overlevering en een belangrijke scheidslijn is die tussen de scholen die de ''[[Veda's]]'' aanhangen en de scholen die deze verwerpen, respectievelijk de ''astika'' en ''nastika''. Onder de eerste vallen de zes ''darsana's'', ''[[nyaya]]'', ''[[vaisheshika]]'', ''[[samkhya]]'', ''[[yoga]]'', ''[[mimamsa]]'' en ''[[vedanta]]''. Onder de laatsten vallen [[charvaka]], het [[boeddhisme]] en het [[jaïnisme]].

Ook [[politieke filosofie]] heeft altijd een belangrijk onderdeel van de Indische filosofie gevormd. Een van de eerste teksten die aan de Indische politieke filosofie was gewijd is de [[Arthashastra]], die rond de vierde eeuw v.Chr. geschreven moet zijn. De politieke filosofie van India is sterk beïnvloed door het [[dharmisme]]. Hierin speelt geweldloosheid met de begrippen ''[[ahimsa]]'' en ''[[satyagraha]]'' – die door [[Mahatma Gandhi]] werden gepopulariseerd in de tijd dat India voor zijn onafhankelijkheid streed – een zeer belangrijke rol.

==Geschiedenis==
[[Bestand:Raja Ravi Varma - Sankaracharya.jpg|thumb|[[Shankara]] die de herleving van ''[[advaita vedanta]]'' teweeg bracht]]
De Indische filosofie werd vooral in de periode tussen 1000 v.Chr. en de eerste eeuwen van de [[christelijke jaartelling]] uitgewerkt en verspreid. Er zijn verschillende onderverdelingen mogelijk, zoals
* Vedische periode
** Oud-Vedische of hymnenperiode (ca. 1500-1000 v.Chr.), waarin de hymnen van de ''[[Rig-Veda]]'' een zeer belangrijke rol spelen.
** De tijd van de offermystiek (ca. 1000-750 v.Chr.), waarin er een [[kastenstelsel]] ontstond nadat de Indo-Ariërs zich van de inheemse volkeren - die zij [[shudra|shudra's]] noemden - wilden onderscheiden. Met name de kaste van de priesters ([[Brahmaan|brahmanen]]) werd hierbij zeer belangrijk.
** De tijd van de [[Upanishad]]s (ca. 750-500 v.Chr.)
* Klassieke periode (ca. 500 v. Chr.-1000 n.Chr). Hierin was sprake van steeds meer kritiek op de brahmaanse godsdienst en traden [[Mahavira]] en [[Gautama Boeddha|Boeddha]] naar voren, die ervoor zorgden dat er op het Indische subcontinent niet langer sprake was van slechts één religie. Ook was de Indische filosofie vanaf toen niet langer bedoeld als geheime leer, maar werd zij opengesteld voor een breed publiek, inclusief de lagere kasten die er niet eerder bij betrokken waren geweest. In plaats van het Sanskriet werd de volkstaal als voertaal gebruikt. Met name tussen 800 v.Chr. en 200 voerden de verschillende filosofische scholen een heftige competitie. Sommige van deze scholen zoals het [[shaivisme]], het ''[[advaita vedanta]]'', het [[boeddhisme]] - dat zich later vanuit India grotendeels verplaatste naar China en Japan - en het [[jaïnisme]] hebben deze strijd overleefd, terwijl andere zoals de [[Ajivika]] tegenwoordig niet meer bestaan.
* Na-klassieke periode (vanaf ca. 1000)

In de periode 1750–1947, de tijd van de [[Britse Rijk|Britse koloniale bezetting]], verkreeg de Indische filosofie haar huidige vorm. Denkers als [[Vivekananda]], [[Sri Aurobindo|Aurobindo]], [[Rabindranath Tagore|Tagore]], [[Mohandas Karamchand Gandhi|Gandhi]], [[Jiddu Krishnamurti|Krishnamurti]] en [[Sarvepalli Radhakrishnan|Radhakrishnan]] gaven aan de traditionele Indische filosofie een eigentijdse betekenis, daarbij mede beïnvloed door de westerse indologen, iets wat [[Agehananda Bharati]] het [[pizza-effect]] noemde.

=== Vedische periode ===
==== Oud-Vedische of Samhitaperiode ====
Aanvankelijk was het gebied van de Indo-Ariërs beperkt tot het vijfstromengebied [[Punjab (gebied)|Punjab]] rond de [[Indus (rivier)|Indus]] in het noorden van [[Zuid-Azië]]. Het betrof in deze periode nog een [[pastorale samenleving]] die vooral leefde van de [[veeteelt]].

Over een lange periode ontstond hier vanuit vele onbekende bijdragen een traditie die uiteindelijk op schrift zou worden gesteld. Deze [[Veda's]] bestaan uit vier afdelingen, waarbij bij offers elke afdeling door een priester werd voorgedragen:
* ''[[Rig-Veda]]'', de oudste ''Veda'', de [[Ode (dichtkunst)|lofverzen]] of [[hymne]]n, voorgedragen door de ''[[hotr]]'' of roeper
* ''[[Sama-Veda]]'', de liederen, voorgedragen door de ''udgatri'' of zanger
* ''[[Yajoer-Veda]]'', de offerspreuken, voorgedragen door de ''adhvaryu'' of celebrant
* ''[[Atharva-Veda]]'', de ''atharva'' of magische spreuken, voorgedragen door de ''[[Brahmaan|brahmana]]'' of opperpriester

Elke ''Veda'' bevat weer vier niveaus:
* ''[[Samhita]]'s'', [[mantra]]'s en hymnen
* ''[[Brahmana (geschrift)|Brahmana's]]'', commentaren over rituelen bij de ''Samhita's''
* ''[[Aranyaka's]]'', woudgeschriften voor kluizenaars
* ''[[Upanishad]]s'', geheime mystieke teksten

De lof gold voor de [[Deva (godheid)|deva's]] of goden, zoals de god van het vuur [[Agni]], de god van donder en bliksem [[Indra (mythologie)|Indra]] en de zonnegod [[Vishnu]]. In de teksten is hiernaast echter ook een filosofisch begin te zien, zoals in de scheppingshymne in ''Rig-Veda'' 10.129 ''[[nasadiya sukta]]'', waarin de tijd van voor de schepping wordt gezien als een tijd waarin zowel het Niet-Zijn als het Zijn nog niet bestonden en waarin wordt gesteld dat ook de goden pas na de schepping ontstonden en dat mogelijk zelfs de schepper niet weet hoe de goden zijn ontstaan.<ref>''There was neither non-existence nor existence then; there was neither the realm of space nor the sky which is beyond. What stirred? Where? In whose protection? Was there water, bottomlessly deep?<br />There was neither death nor immortality then. There was no distinguishing sign of night nor of day. That one breathed, windless, by its own impulse. Other than that there was nothing beyond.'' ''[[Rig-Veda]]'' 10.129.1-2 in {{aut|Wendy Doniger|Doniger}} (1981)</ref>

Deze teksten gelden als de absolute en eeuwige [[Religieuze waarheid|waarheid]], aangezien zij op [[Openbaring (concept)|openbaring]] berustten. Desondanks is dus al in de ''Rig-Veda'' een twijfel aan de goden te zien en een zoektocht naar de oergrond achter deze goden. In de ''Brahmana's'' vermindert de angst voor de goden, aangezien deze door [[Brahmanisme|brahmanistische]] rituele offers (''[[yajna]]'s'') in toom gehouden kunnen worden.

De drie doelen van het vedische leven (''trivarga'') waren ''[[dharma]]'' (normen), ''[[artha]]'' (rijkdom) en ''[[Kama (filosofie)|kama]]'' (plezier).

==== Brahmanische en Aranyaka-periode ====
Met het verschuiven van de focus van de ''Samhita's'' naar de ''Brahmana's'' nam ook de aandacht voor rituelen toe ten koste van de deva's, de goden van de ''Rig-Veda''. Dit ging gepaard met de opkomst van de brahmanen, de priesters die met hun rituelen de goden moesten bedwingen. Zij verkregen steeds meer de belangrijkste positie in de maatschappij, ten koste van de ''[[kshattriya]]'s'', de krijgers en heersers, overigens zonder wereldlijke macht naar zich toe te trekken. Mogelijk hing deze verandering van positie samen met de overgang van een semi-nomadische krijgerssamenleving naar een [[agrarische samenleving]]. Onder de heersers vielen de ''[[vaishya]]'s'', de handelaren en landbouwers, en daaronder de ''[[shudra]]'s'', de arbeiders en dienaren. Mogelijk waren deze laatsten de nakomelingen van de oorspronkelijke bevolking die nu onder de Indo-Ariërs viel. Zij mochten dan ook niet deelnemen aan de [[Hindoeïsme|hindoeïstische]] initiatierite van ''[[upanayana]]''. De ''[[dalit]]s'' vielen zelfs buiten het [[kastenstelsel]] met zijn vier ''[[Varna (kaste)|varna's]]'' dat gedurende deze periode zo vorm begon te krijgen.

Gedurende deze periode ontwikkelden zich de begrippen ''[[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]]'' en ''[[Atman (hindoeïsme)|Atman]]'' tot belangrijke concepten.

==== Upanishadische periode ====
In deze periode was het gebied ondertussen uitgebreid tot de [[Ganges (rivier)|Ganges]] en ontwikkelden zich voor het eerst sinds de [[Indusbeschaving]] weer steden. In deze steden werd de onderlinge solidariteit de [[Familie (verwanten)|familiebanden]] ten dele vervangen door een solidariteit tussen de klassen.

De ''[[janapada]]'s'', kleinere stamgebieden waarin leiders voortkwamen uit stam- en familieverbanden, vormden zich tot grote (''maha'') gebieden, de ''[[mahajanapada]]'s'', elk geleid door een koning met elk een eigen hoofdstad. Deze [[centralisatie]] ging gepaard met een toenemende handel waardoor een handelaarsklasse kon ontstaan. De verschuiving van de macht van een raad van stamhoofden naar een koning, de [[Verstedelijking|urbanisatie]] en het ontstaan van een koopmansklasse bracht een [[individualisering]] teweeg die ook gevolgen had voor de religieuze beleving. Het leven als [[lijden]] kreeg een belangrijke plaats, terwijl het [[polytheïsme]] in belang afnam.

Eerder lag de nadruk op de natuurlijke omstandigheden waarin de mens moest zien te overleven, maar in een steeds meer [[Sociale stratificatie|gestratificeerde]] samenleving groeide de [[Sociale ongelijkheid|ongelijkheid]]. In andere samenleving ontstonden in gelijke omstandigheden religies die hier een [[rechtvaardigheid]] voor boden in het [[hiernamaals]]. De brahmanen konden hier maar een beperkt antwoord op vinden. Zij vormden een gesloten groep die hun kennis en daarmee macht over de geestelijke wereld voor zichzelf hielden en vooral mondeling overbrachten. Dit systeem verkreeg een zekere starheid en gerichtheid op uiterlijke rituelen die onvoldoende voorzag in de eisen van de nieuwe samenleving. Zo ontstond een [[mystiek]]e tegenbeweging van [[wereldverzaking]] op zoek naar het innerlijk en de verlossing van deze cyclus. Dat betekende overigens niet dat er sprake was van een volledige overgang. Buiten de stedelijke gebieden waar de nieuwe onzekerheden geen rol speelden, bleef er behoefte aan de oude vormen. Dit kon spanningen veroorzaken tussen de stedelijke elite en de landelijke bevolking.

Zo ontstonden de meer filosofisch getinte ''Upanishads''. Hoewel eerder al ''Upanishads'' gevormd waren, ontstonden de belangrijkste in deze periode. In deze geheime teksten is een vroege filosofische bespiegeling te vinden over de aard van de wereld en de mensen en over wat er na de dood gebeurt. De aard van de wereld komt naar voren in de begrippen ''[[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]]'' en ''[[Atman (hindoeïsme)|Atman]]''. Het begrip ''Brahman'' had zich ontwikkeld tot het onpersoonlijke Absolute waaruit alles ontstaat, niet gebonden aan tijd (''kala''), ruimte (''desa'') en causaliteit (''nimitta''), dit in tegenstelling tot de goden. Atman had zich ondertussen ontwikkeld tot het diepste zelf. Waar deze ontwikkeling al eerder was begonnen, werd in de ''Upanishads'' de conclusie getrokken dat beiden een waren. Elke persoon heeft wel een eigen vorm, maar heeft dezelfde essentie. De echte overkoepelende werkelijkheid is ''Brahman'' die zich in personen als ''Atman'' manifesteert. Dit overkoepelende komt ook naar voren in de ''[[Maha Upanishad]]''. Onder meer wordt hierin verkondigd ''[[Vasudhaiva Kutumbakam]]'', de wereld is één familie:
:''Alleen kleingeestigen zeggen 'de ene is een familielid, de andere vreemdeling' ''
:''Voor hen die grootmoedig leven, is de hele wereld een familie''. ''[[Maha Upanishad]]'', VI-71-72

===== Cyclus van dood en wedergeboorte =====
Een belangrijke revolutie in religieus denken in deze periode is dat wat er na de dood gebeurt. Vanaf deze tijd werden ''[[samsara]]'', ''[[karma]]'' en ''[[moksha]]'' centrale begrippen in de Indische filosofie en religie. ''Samsara'' is daarbij de eeuwigdurende cyclus van dood en wedergeboorte. Aangezien er sprake is van [[Reïncarnatie|zielsverhuizing]] bij de wedergeboorte, is er een eigen verantwoordelijkheid over het lot op basis van het gedrag heeft in het eerdere leven of ''karma''. Het loont dus om een goed leven te leiden, aangezien het de volgende levens positief beïnvloedt. Aangezien de ''Upanishads'' het leven vooral als [[lijden]]sweg zien, is dit echter onvoldoende. Daarom geldt ''moksa'' of verlossing uit de eeuwigdurende cyclus als belangrijkste doel van goed leven. Daarbij verdwijnt de individuele ziel in de [[Wereldziel|universele ziel]] zoals een rivier verdwijnt als deze in zee uitmondt. De uitbreiding van de doelen van het leven met ''moksa'' maakte van de ''trivarga'' de ''caturvarga'' of ''[[purusartha]]''.

Deze ideeën waren echter onbekend in de ''Veda's'' en waren waarschijnlijk afkomstig uit [[Groter Magadha]]. ''Karma'' impliceert een eigen verantwoordelijkheid voor het eigen lot en daarmee [[individualisering]]. ''Karma'' en ''moksha'' waren de grondslag voor het [[boeddhisme]], [[jaïnisme]], [[ajivikisme]] en andere bewegingen, terwijl [[charvaka]] dit alles afwees. Aangezien inactiviteit gezien werd als een voorwaarde om ''moksha'' te bereiken, ontstonden er veel [[Ascese|ascetische bewegingen]] die zich in meer of mindere mate terugtrokken uit de maatschappij. Alleen de dood brengt volledige inactiviteit en ''moksha'' kan volgens deze bewegingen dan ook pas na vele levens bereikt worden na het sterven, het ''[[parinibbana]]'' in het boeddhisme. Dit waren onbekende concepten voor het [[brahmanisme]] toen dit in [[Magadha]] arriveerde en een deel van de brahmanen wees dit dan ook af, zoals [[Shabara]] ten tijde van de vroege ''[[mimamsa]]''-school. Andere brahmanen gingen hier echter voorzichtig in mee en zo ontstond er naast het gezinshoofd (''[[grhastha]]'') die offers (''[[yajna]]'') brengt ook ruimte voor onder meer de wereldverzaker (''[[samnyasin]]'') in wat het ''[[ashrama]]''-systeem zou worden. Een deel van de brahmanen accepteerden dus net als het boeddhisme wereldverzaking, maar een andere benadering was alleen voorbehouden aan het brahmanisme. Dit was de ''[[samkhya]]''-school die onderscheid maakt tussen het stoffelijke actieve ''[[prakrti]]'' – niet alleen de stoffelijke wereld, maar ook het denken, voelen en handelen – en het geestelijke passieve ''[[purusa]]'' – het diepere inactieve Zelf. Het idee dat het innerlijke Zelf inactief is, deed beseffen dat ''moksha'' ook tijdens het leven te bereiken is, wat later bekend werd als ''[[Jivanmukta|jivanmukti]]''. Aangezien ''purusa'' gescheiden is van alle gedachten en al het handelen van ''prakrti'' kan dan zelfs gestreefd worden naar ''moksha'' zonder zich terug te trekken uit de maatschappij. Zo ontstond er ruimte voor de woudkluizenaar (''[[vanaprastha]]'') die zich weliswaar afzonderde, maar nog wel offers bracht. Deze interpretatie werd echter nog verder doorgevoerd en in de ''[[Bhagavad Gita]]'' is het Zelf van [[Arjoena]] losgekoppeld van zijn lichaam en geest en kan hij als ''[[kshatriya]]'' of krijger nog steeds ''moksha'' nastreven. Zijn handelen wordt bepaald door de ''[[Guna (hindoeïsme)|guna's]]'' die bij zijn ''[[Varna (kaste)|varna]]'' horen. Met deze interpretatie wisten de brahmanen de tendens van individualisering die ''karma'' impliceert om te buigen in een [[Legitimiteit (politiek)|legitimatie]] van een statische maatschappij, een samenleving zonder [[sociale mobiliteit]] tussen de ''varna's'' en daarmee de-individualisering.<ref name="Bronkhorst2016">{{aut|Johannes Bronkhorst|Bronkhorst}} (2016)</ref>{{rp|241-254}}

In de ''[[Mundaka Upanishad]]'' werden de vier ''Veda's'' neergezet als ''apara'', de lagere vorm van de twee wijsheden tegenover ''para'', de hogere wijsheid.<ref>''The Lower knowledge is the knowledge of the Rg Veda, the Yajur Veda, the Sama Veda, the Atharva Veda, and also the knowledge of Phonetics, Ritual, Grammar, Etymology, Metrics and Astronomy.'' ''[[Mundaka Upanishad]]'' (1.1.4-6)</ref> De ''Upanishads'' verwierpen de ''Veda's'' niet zoals de niet-orthodoxe scholen zouden doen, maar plaatsten deze wel op een duidelijk lager plan dan de wijsheid van het weten van ''Atman'' en ''Brahman''. Een radicale verandering is die tussen de waardering voor het dorpsleven (''grama'') tegenover de wildernis (''aranya''). In de vedische wereld bestond er van de laatste een negatief beeld, terwijl onder meer de ''[[Prasna Upanishad]]'' en de ''Mundaka Upanishad'' stellen dat dit de enige weg naar ''moksha'' is, terwijl bij het dorpsleven de cyclus van ''samsara'' in stand blijft. De verwarring is terug te vinden in de ''[[Mahabharata]]'', waar de zieners, de ''[[Rishi|rsi's]]'' aan [[Brahma (hindoeïsme)|Brahma]] vragen welke ''[[dharma]]'' nu gevolgd moet worden.<ref>''To which, indeed, of the ''dharmas'' should a person here most closely adhere? What do they have to say about this? Tell us, for the course of ''dharma'' appears to us to be diverse and contradictory.<br />Some claim that there is life after death, while others maintain that there is not. Some express doubt about everything, while others claim certainty.<br />Things are impermanent according to some and permanent according to others, unreal according to some and real according to others. Some believe that the one reality appears as dual, while others think that it is mixed; some teach unity, others separateness, and yet others multiplicity.<br />Thus do Brahmins who are wise and perceive the truth argue. Some wear matted hair and deer skin, others shave their heads, and still others go naked.<br />Some say that one should not bathe, while others insist on bathing. Some favor eating, while others are given to fasting.<br />Some praise rites and others the cessation from them. Some assert the influence of both place and time, while others deny it. Some extol liberation and others diverse pleasures.<br />Some desire wealth, while others strive after poverty. Some maintain the efficacy of worship, while others deny it.<br />Some are devoted to non-injury (''[[ahimsa]]'') and others to injury.''[Mogelijk wordt hier aan offers gerefereerd]'' Some claim that one attains glory through good deeds, while others deny it.<br />Some delight in certainty as to the truth, while others adhere to skepticism. Suffering is the motive for some and pleasure for others.<br />Some assert the primacy of meditation, other wise men that of sacrifice, and still others that of giving gifts. Some assert the existence of everything, while others deny that anything exists.<br />Some praise austerity, while other people extol vedic study. Some assert that knowledge comes from renunciation, while nature philosophers claim that it comes from nature.<br />With so much disagreement regarding ''dharma'' leading in so many directions, we become bewildered, O god supreme, unable to reach any certainty.<br />"This is ultimate bliss," "No, that is ultimate bliss": so thinking, people charge on, for one always praises the ''dharma'' that one loves.<br />In this regard our judgment is confounded and our minds bewildered. This we want you to tell us, O lord: what is ultimate bliss?'' ''[[Mahabharata]]'' (14.49)</ref>

Zo vormde de vedische offerreligie zich om, waarbij het offer en het verkrijgen van zonen niet meer de weg naar verlossing waren. Daarmee veranderde ook de status van het gezinshoofd. Aangezien dit de enige was die de [[drievoudige schuld]] (''rna-traya'') in kon lossen, was dit de centrale figuur in het vedische leven geweest. Nu verschoof de voorkeur naar een celibate levensvorm, wat niet zonder slag of stoot ging. Als reactie hierop ontstond het ''[[ashrama]]''-systeem, waarbij de verschillende levensvormen als gelijkwaardig worden gezien. Binnen dit systeem kregen de vijf grote dagelijkse offers (''[[Yajna#Mahayajna|panca mahayajna]]'') een centrale rol.

{| class="wikitable" style="float:left; margin-right: 1em; margin-bottom: 1em; font-size: 85%;"
|+ <big>Vergelijking wereldbeelden</big><ref>{{aut|John Koller|Koller}} (2016), p. 58</ref><ref>{{aut|Stephen Laumakis|Laumakis}} (2008), p. 29</ref>
!
! Vroege ''[[Veda's]]''
! ''[[Upanishad]]s''
|-
! Teksten
| ''[[Veda's]]'' met ''[[Brahmana's (geschriften)|Brahmana's]]'' en ''[[Aranyaka's]]''
| ''[[Upanishad]]s''
|-
! [[Religie|Geloof]]
| Vele goden
| ''[[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]]''
|-
! Focus
| Deze wereld
| Spirituele wereld
|-
! Primaire waarden
| Deugd, succes en plezier
| Verlossing (''[[moksha]]'')
|-
! Nadruk op
| Gemeenschap
| Individuele zoekende
|-
! rowspan="2" | Belangrijk
| Rituelen
| Kennis
|-
| [[Gebed]]
| [[Meditatie]] (''[[yoga]]'')
|-
! ''[[Samsara]]''
| Niet genoemd
| Fundamenteel probleem
|-
! ''[[Karma]]''
| Niet belangrijk
| Essentieel
|-
! rowspan="2" | Bestaan
| Nadruk op [[Pluralisme (filosofie)|pluralisme]]
| Nadruk op [[non-dualisme]]
|-
| Leven is een strijd
| Geweldloosheid (''[[ahimsa]]'')
|-
! [[Persoonsidentiteit|Zelf]]
| Dit lichaam en deze geest
| De ''[[Atman (hindoeïsme)|Atman]]'' die ''[[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]]'' is
|-
! Goddelijkheid
| Delen in goddelijkheid
| Goddelijk zijn
|-
! Universele orde
| ''[[Rtam]]''
| ''[[Dharma (hindoeïsme)|Dharma]]'' en ''[[karma]]''
|-
! [[Astika en nastika|''Astika''-school]]
| ''[[Mimamsa]]''
| ''[[Vedanta]]''
|}
{{Clearboth}}

=== Klassieke periode ===
Er was eerder kritiek geweest gedurende de Vedische periode, waarbij onder meer de ''Upanishads'' tot stand kwamen. Uiteindelijk werden de ''Upanishads'' echter onderdeel van de ''Veda's'' en werden zelfs voor een groot deel van de Hindoes het belangrijkste deel daarvan. Gedurende de klassieke periode groeide de kritiek tegen de geheime rituelen met de offers en werden de ''Veda's'' verworpen door sceptische bewegingen, maar vooral [[Materialisme (filosofie)|materialistische]] bewegingen. Dit werden de nee-zeggers, of ''nastika's'', waarbij voor het eerst duidelijk historische filosofen naar voren komen, veelal ''[[Kshatriya|kshatriya's]]'' in plaats van brahmanen.

Dit alles had een brahmanistische tegenreactie tot gevolg waarbij de kritiek van de ''nastika's'' gepareerd werd door de ''astika's''. Ook onderling was er de nodige kritiek en daarmee was dit een rijke filosofische periode waarin de negen belangrijkste ''darsana's'' gevormd werden. Voor de meerderheid gold daarbij dat de centrale ideeën van ''samsara'', ''karma'' en ''moksa'' niet ter discussie stonden, maar wel verschilden de scholen in hoe hiermee om te gaan. Daarbij zijn twee richtingen te onderscheiden die allebei in meer of mindere mate terug zijn te vinden bij alle scholen: het onderscheid tussen denken en doen. Volgens de ene richting is het lijden te wijten aan onvoldoende begrip en kan alleen het verwerven van de juiste [[gnosis]] uitkomst bieden. De andere richting stelt het menselijke handelen en de intenties de juiste weg zijn, wat bereikt wordt met zelfbeheersing en ascese.

==== Niet-orthodoxe scholen ====
===== Charvaka =====
Van de materialistische bewegingen was [[charvaka]] de belangrijkste. Hierin werden de ''Veda's'', de bijbehorende rituelen en het [[bovennatuurlijk]]e verworpen, alsook de ziel, ''karma'' en ''moksha''. Alles kwam voort uit de vier materiële elementen, ook de geestelijke processen. Het had dan ook geen zin om afstand te doen van de aardse genoegens. In plaats van geheime rituelen die uitgevoerd werden door een kleine elite, werden grootschalige debatten gehouden voor de groeiende aanhang. Uiteindelijk wist deze school van nee-zeggers niet overeind te blijven, maar het droeg wel bij aan een ontwikkeling van scholen waarbij niet de brahmanen de hoofdrol speelden.

Charvaka werd wel afgeschilderd als anti-vedisch, maar de critici die dit stelden leefden enkele eeuwen na het verdwijnen van charvaka en hadden geen directe kennis van werken van deze leer. Het resulteerde echter wel in een zeer negatief beeld van charvaka.

Hoewel de leer waarschijnlijk een tegenreactie was op de dominantie van de brahmanen en de vedische rituelen, worden meerdere prominente charvaka's in enkele kritieken brahmanen genoemd. Van oorsprong was de leer waarschijnlijk dan ook een brahmaanse school. En al golden de ''Veda's'' niet als ''[[pramana]]'' of bewijs, passage 2.4.12 uit de ''[[Brihadaranyaka-Upanishad]]'' werd wel aangehaald door charvaka's, aangezien daarin wordt gesteld dat er na de dood geen bewustzijn is. Mogelijk was de afwijzing van een andere wereld dan ook meer een afwijzing van de nieuwe concepten van ''karma'' en wedergeboorte dan een afwijzing van de ''[[Veda's]]''. Daarmee vertoont de school overeenkomsten met die van ''[[mimamsa]]''. Waar het brahmanisme uiteindelijk echter de nieuwe begrippen uit [[Groter Magadha]] om wist te vormen en in te passen, verloor het in dat opzicht orthodoxe charvaka de strijd tegen deze concepten en verdween. Tot het echter zover was, bleef het in het eerste millennium van de jaartelling een belangrijke school.<ref>{{aut|Johannes Bronkhorst|Bronkhorst, J.}} (2007): ''Greater Magadha. Studies in the culture of early India'', Brill, p. 150-159</ref>

===== Jaïnisme =====
[[Mahavira]] (599–527 v.Chr.) zou de stichter zijn geweest van het [[jaïnisme]], dat de wereld verdeelde in levende zielen (''[[jiva]]'s'') en levenloze materie (''[[ajiva]]''). De ''jiva'' kan een eeuwigdurende alwetend gelukkig bestaan leiden, maar door bepaalde handelingen van de ziel wordt deze vervuild met ''ajiva'' en vormt zo een sterfelijk lichaam. Dit komt naar voren in de zeven realiteiten of ''[[tattva]]'s'':
* ''[[jiva]]'', de levende ziel
* ''[[ajiva]]'', levenloze materie
* ''[[asrava]]'', instroom van goede en kwade karmische materie in de ziel
* ''[[Bandha (jaïnisme)|bandha]]'', gebondenheid, onderlinge vermenging van de ziel en karma
* ''[[samvara]]'', onderbreking van de instroom van karmische materie in de ziel
* ''[[nirjara]]'', geleidelijke afscheiding van een deel van karmische materie van de ziel
* ''[[Moksha|moksa]]'', verlossing door volledige vernietiging van alle met een bepaalde ziel gebonden karmische materie

Om deze verlossing te bereiken, is strenge [[ascese]] nodig, waarbij geweldloosheid (''[[ahimsa]]''), niet liegen (''[[satya]]''), niet stelen (''[[asteya]]''), kuisheid (''[[brahmacharya]]'') en afzien van begeerte (''[[aparigraha]]'') noodzakelijk zijn. Deze strenge regels hebben een grote verspreiding in de weg gestaan, maar desondanks wist deze school zich te handhaven, al dan niet in minder strenge vorm. De belangrijkste sektes zijn de ''[[Shvetambar]]a's'', de witgekleden, en de ''[[Digambar]]a's'', de in lucht gekleden.

Ter verdediging van hun leer, ontwikkelden de jaïna's de doctrine van ''[[syadvada]]'', waarbij een uitspraak slechts geldig is in bepaalde omstandigheden. Volgens deze [[Relativisme|relativistische]] doctrine zijn er oneindig veel ''naya's'', manieren om iets te bekijken. Dit komt onder meer naar voren in het verhaal ''[[De blinde mannen en de olifant]]''.

===== Boeddhisme =====
{{Zie hoofdartikel|Boeddhistische filosofie}}
[[Gautama Boeddha]] (ca. 563/480–ca. 483/400 v.Chr.) was de stichter van het [[boeddhisme]] dat de [[vier edele waarheden]] als fundament heeft:
* het bestaan van lijden en ontevredenheid (''[[dukkha]]'')
* verlangens als de oorzaak van het lijden (''[[samudaya]]'')
* de opheffing van het lijden door deze verlangens op te geven (''[[nirodha]]'')
* het [[edele achtvoudige pad]] tot opheffing van het lijden (''[[magga]]'')

Volgens Boeddha was de wereld opgebouwd uit een oneindig aantal basiselementen, de levenloze ''[[Dhamma|dharma's]]''. Deze ''dharma's'' ontstaan en vergaan continu en daarmee ook alle voorwerpen, dieren en ook mensen. Daarmee verandert ook de 'ik' continu en is er geen sprake van een 'zelf' of ''atman'', maar van een niet-zelf of ''[[anatman]]''. Er kan ook niet gesproken worden over verleden-heden-toekomst, er is sprake van een opeenvolging van hedens. Er is echter wel een verband tussen deze ''dharma's'', het [[afhankelijk ontstaan]] (''pratitya-samutpada'') – een vorm van [[Oorzakelijkheid|causaliteit]]. Voor de mens komt dit terug in het [[levensrad]] met zijn twaalf ''[[nidana]]'s'' – oorzaken of schakels – dat de ''[[samsara]]'' of de cyclus van dood en wedergeboorte uitbeeldt:
[[Bestand:Paticca-Samuppada.JPG|thumb|Het [[levensrad]]]]
#''[[avidya]]'', onwetenheid
#''[[samskara]]'', wil tot leven
#''[[Vijñāna|vijnana]]'', bewustzijn
#''[[nama-rupa]]'', naam en vorm
#''[[Zes zintuigen|sadayatana]]'', de zes zintuigen (het verstand wordt als innerlijk zintuig gezien)
#''[[sparsa]]'', aanraking
#''[[vedana]]'', waarneming
#''[[trsna]]'', begeerte
#''[[Hechten (spiritueel)|upadana]]'', hechting
#''[[bhava]]'', wording
#''[[jati (sociologie)|jati]]'', geboorte
#''[[jaramarana]]'', ouderdom en dood
1 en 2 zijn overgebleven uit het vorige leven en zijn de oorzaak dat de cyclus zich doorzet en daarmee van het lijden. Het huidige leven speelt zich af van 3 tot en met 9, waarna de cyclus zich met 11 en 12 herhaalt in volgende levens.

Ondanks zijn afwijzing van de ''Veda's'' en ''atman'' is de wedergeboorte ook voor Boeddha dus een gegeven en dat geldt ook voor de wens tot verlossing van de ''samsara'' en de ''dukkha''. Deze uitdoving of ''[[nirwana]]'' kan gezien worden als het doel van het boeddhisme, zoals ''moksa'' dat is in het hindoeïsme en kan bereikt worden door het volgen van het edele achtvoudige pad. Het hiervoor vereiste gedrag is terug te vinden in de boeddhistische ethische code of levensregels zoals ''[[Vijf Voorschriften|pancasilani]]''.

Waar Boeddha stelde dat verlossing in zichzelf moet worden gevonden, werd hij in later tijden zelf als god vereerd, vooral in de stroming ''[[mahayana]]'' (groot voertuig) dat het karakter van een Kerk kreeg. In ''[[Theravada (boeddhisme)|theravada]]'' – ook wel denigrerend ''[[hinayana]]'' (klein voertuig) genoemd – is dit niet het geval.

====== Logica ======
Een belangrijke ontwikkeling was die van de [[boeddhistische logica]]. Zo worden daarin vier alternatieven onderscheiden (''[[catuskoti]]''), waarbij de laatste twee zijn afgeleid uit de eerste twee:
# A
# niet-A
# zowel A als niet-A
# noch A noch niet-A
[[Nagarjuna]] (ca. 150–ca. 250), de belangrijkste boeddhistische denker na Boeddha zelf, paste dit toe op het leven:
# zijn
# niet-zijn
# zowel zijn als niet-zijn
# noch zijn noch niet-zijn
Hieruit leidde Nagarjuna af dat dit slechts op kan gaan in combinatie met afhankelijk ontstaan als er sprake is van een niet-zelf voor alle fenomenen, ''[[sunyata]]'' of leegheid. Door de vier alternatieven ook te ontkennen, kwam Nagarjuna tot de achtvoudige ontkenning. Deze leer dat niets in afzondering van zichzelf bestaat zonder zijn oorzaken en omstandigheden, werd bekend als ''[[Madhyamaka|madhyama-pratipad]]'' of middenweg.

Nagarjuna vergeleek dit in ''Yuktisastika'' (''Zestig verzen over redeneren'') met de weerspiegeling van de maan op het water, die zowel werkelijk als onwerkelijk is.<ref>''43''<br />
''Those persons who intensely are attached to (the idea of) an unconditioned self or world, those persons alas! are captivated by the false theories of permanence and impermanence.<br />
<br />
''44''<br />
''For those persons, who affirm that dependent things are established really to exist, for those persons how can the evils of (the belief in) permanence, etc., not be produced?''<br />
<br />
''45''<br />
''Those persons who affirm that dependent things, like the reflection of the moon in water, are neither real nor unreal, are not captivated by wrong theories.''<br />
{{aut|Fernando Tola|Tola, F.}}; {{aut|Carmen Dragonetti|Dragonetti, C.}} (1983): 'The ''Yuktiṣāṣṭikakārikā'' of Nāgārjuna' in ''The Journal of the International Association of Buddhist Studies'', Volume 6, No. 2, p. 115</ref>

Nagarjuna ontwikkelde daarbij de leer van de [[tweevoudige waarheid]], waarbij twee waarheden (''[[satya]]'') worden onderscheiden, een wereldse (''samvrti'') en een ultieme (''paramartha''). De eerste is nodig voor het alledaagse leven waarbij het praktische karakter het dagelijks leven mogelijk maakt. Daarbij kan aan fenomenen een invulling gegeven worden die zij volgens de ultieme waarheid niet hebben.

====== Hoofdsystemen ======
Waar [[Fjodor Sjtsjerbatskoj]] (1866–1942) een chronologische onderverdeling voor het boeddhistische denken maakte, stelde [[Takakusu Junjiro]] (1866–1945) een onderverdeling voor op basis van de alternatieven van 'zijn' en 'niet-zijn' van de ''catuskoti'', hoewel dit niet de volgorde was hoe het denken zich historisch ontwikkelde.
{| class="wikitable" style="float:left; margin-right: 1em; margin-bottom: 1em; font-size: 85%;"
|+ <big>Boeddhistische filosofie</big><ref>{{aut|Takakusu Junjiro|Takakusu}} (1947), p. 4</ref>
!
! [[Realisme (filosofie)|Realisme]]
! [[Nihilisme (filosofie)|Nihilisme]]
! [[Idealisme]]
! [[Antipositivisme|Negativisme]] (Nihilisme)
|-
! Stroming
| [[Hinayana|Hinayanistisch]]
| [[Hinayana|Hinayanistisch]]
| [[Mahayana|Semi-mahayanistisch]]
| [[Mahayana|Mahayanistisch]]
|-
! School
| ''[[Sarvastivada]]''<br />Alles bestaat
| ''[[Satyasiddhi]]''<br />De waarheid kan bereikt worden met tegengestelde ontkenning
| ''[[Vijnaptimatra]]''<br />Alleen ideevorming bestaat
| ''[[Madhyamika]]''<br />De waarheid kan bereikt worden met een [[Analytisch en synthetisch oordeel|synthetische ontkenning]]
|-
! Begrippen
| ''[[Pudgula]]'' - ''[[sunyata]]''<br />Ontkenning individualiteit (''pudgala'')
| ''[[Sarva]]'' - ''[[Dhamma|dharma]]'' - ''[[sunyata]]''<br />Ontkenning van realiteit van alles, zowel individualiteit (''pudgala'') als [[materie]] als [[geest]] (''dharma'')
| ''[[Bahya]]'' - ''[[artha]]'' - ''[[sunyata]]''<br />Ontkenning van realiteit van alle externe zaken
| ''[[Sarva]]'' - ''[[Dhamma|dharma]]'' - ''[[sunyata]]''<br />Ontkenning van realiteit van alles, zowel [[materie]] als [[geest]] als hechting van alle levende wezens

|-
!
| ''Ens'' (zijn)
| Non-''ens'' (niet-zijn)
| Zowel zijn als niet-zijn
| Noch zijn noch niet-zijn
|-
!
| [[Vasubandhu]] (ca. 420–ca. 500)
| [[Harivarman]] (ca. 250–ca. 350)
| [[Vasubandhu]] (ca. 420–ca. 500)
| [[Nagarjuna]] (ca. 150–ca. 250)
|}
{{Clearboth}}
De eerste school beschouwt de werkelijke wereld als bestaand, als realistisch. De tweede school ontkent dit juist, vandaar dat Takakusu hier over nihilisme spreekt. Volgens de derde school van de ondertussen door zijn broer [[Asanga]] bekeerde Vasubandhu bestaan er alleen ideeën, vandaar idealisme. Nagarjuna was eerder al verder gegaan dan de tweede school met zijn ''sunyata'' en ontkende zowel het zijn als het niet-zijn. Takakusu heeft het hier ook over negativisme.

====== Zen ======
Naast deze logische systemen is er in het boeddhisme ook een belangrijke plaats voor [[meditatie]]. Dit komt sterk naar voren bij [[zen]] waarbij de overlevering zonder woorden plaatsvindt, maar via de ervaring.

Met voor leken relatief beperkte verplichtingen en een inclusief karakter, waardoor het samen met andere religies aangehangen kon worden, werd het boeddhisme de meest succesvolle [[Missionaris|missionaire]] religie tot deze rol rond 1000 door de [[islam]] over werd genomen. Belangrijk bij de verspreiding was ook het [[monasticisme]] waarbij monniken bij elkaar leefden in [[Klooster (gebouw)|kloosters]]. In India zelf verdween het boeddhisme echter grotendeels gedurende de [[Zuid-Azië in de middeleeuwen|middeleeuwen]].

==== Orthodoxe scholen ====
{{Zie hoofdartikel|Hindoeïstische filosofie}}
De opkomst van de niet-orthodoxe scholen dwong het brahmanisme tot vernieuwing. Argumentatie werd daarmee van groot belang, en zo ook [[taal]]. Rond deze tijd werkte [[Pāṇini|Panini]] dan ook aan zijn ''Ashtadhyayi'' over [[Sanskriet grammatica]]. De ontwikkeling is te volgen in de ''Upanishads'', [[Commentaar (beschouwing)|commentaren]] op [[soetra]]'s, het enorme werk ''[[Mahabharata]]'' en de ''[[Manusmriti]]'', de wetten van [[Manu (mythologie)|Manu]]. Zo ontstonden de zes belangrijkste scholen, vaak in drie paren genoemd:
* ''[[nyaya]]'' - ''[[vaisheshika]]''
* ''[[samkhya]]'' - ''[[yoga]]''
* ''[[mimamsa]]'' - ''[[vedanta]]''
Van deze scholen hebben ''samkhya'', ''yoga'' en ''vedanta'' de grootste invloed gehad.

===== ''Nyaya'' =====
[[Aksapada Gautama]] zette in de ''[[Nyaya Sutras]]'' het eerste systeem van [[logica]] op met een bijbehorende terminologie. Deze methodologie werd overgenomen door alle andere Indische scholen, ook de niet-orthodoxe.

===== ''Vaisheshika'' =====
Het lijkt erop dat ''vaisheshika'' een reactie was op ''[[sarvastivada]]'', een van de [[vroege boeddhistische scholen]], en het vertoont daar dan ook de nodige overeenkomsten mee.<ref name="Bronkhorst2016" />{{rp|266}}

Volgens [[Kanadu]] in de ''[[Vaisheshika Sutra]]'' was de wereld opgebouwd uit ''paramanu'', vergelijkbaar met [[Atoom|atomen]]. Uitgaande van deze theorie werd een beeld geschetst van de natuurlijke wereld en de metafysica, het begrip waarvan uiteindelijk ''moksha'' mogelijk moest maken, het streven van elk Indisch systeem. In toenemende mate werd daarbij gebruik gemaakt van de ''nyaya''-logica, zodat beide scholen elkaar steeds meer gingen beïnvloeden.

===== ''Samkhya'' =====
De ''samkhya''-school van [[Kapila]] vond zijn oorsprong net als charvaka in Groter Magadha. Het heeft een [[Dualisme (filosofie van de geest)|dualistisch]] karakter en onderscheidt het stoffelijke actieve ''[[prakrti]]'' en het geestelijke passieve ''[[purusa]]''. Daarmee staat het tegenover het [[Monisme (filosofie)|monisme]] van de ''Upanishads'' en de ''vedanta''-school. Waar bij de laatste twee de werkelijkheid een illusie is, de ''[[Maya (begrip)|maya]]'', werd deze bij ''samkhya'' werkelijkheid, de ''prakrti''. ''Atman'' werd ''purusa'' en gold niet meer als overkoepelend zelf, maar als een verzameling individuen. Daarmee verdween ook de noodzaak tot een godsbegrip.

In de ''prakrti'' werken drie krachten of ''[[Guna (hindoeïsme)|guna's]]'', de lichte goede ''[[sattva]]'', de passievolle dynamische noch goede noch slechte ''[[rajas]]'' en de negatieve apathische ''[[tamas]]''. De ''prakrti'' omvat niet alleen de stoffelijke wereld, maar ook het denken, voelen en handelen, wat in het Westen meestal tot het geestelijke domein wordt gerekend. Het geheel wordt onderverdeeld in 25 ''[[tattva]]'s'', waaronder de ''prakrti'', het intellect (''[[buddhi]]''), het ik-bewustzijn (''[[ahamkara]]''), de zintuiglijke vermogens, de rede (''vac''), de zintuigen en de vijf elementen (''[[mahabhuta]]'') en daar tegenover de ''purusa''.

De drie ''guna's'' zijn daarbij verantwoordelijk voor de dynamiek van de cyclus van ontstaan en ondergang. Daarbij is de eenheid van ''prakrti'' en ''purusa'' slechts een schijnbare eenheid, zoals een kleurloos kristal rood kleurt als er een rode bloem achter gehouden wordt. De weg naar ''moksa'' ligt in het inzicht dat de ''purusa'' geen deel uitmaakt van de wereld met zijn lijden en dat de ''prakrti'' zonder het bewustzijn van de ''purusa'' geen lijden voelt.

Hoewel ''samkhya'' van grote invloed was, had het moeite om een coherent systeem te vormen dat in debatten overweg kon met de externe kritiek. In de tweede helft van het eerste millennium verdween de school dan ook langzaam uit beeld.<ref name="Bronkhorst2016" />{{rp|266}}

===== ''Yoga'' =====
''[[Yoga]]'' met de ''[[Yogasoetra's]]'' van [[Patanjali]] als standaardwerk, heeft sterke metafysische overeenkomsten met ''samkhya'', maar heeft verder vooral een praktische inslag. Afwijkend van ''samkhya'' kent ''yoga'' wel een persoonlijke god, die evenwel geen scheppende god is, aangezien de schepping verklaard wordt door de wisselwerking tussen ''purusa'' en ''prakrti''.

De praktische benadering moet leiden tot ''moksa'' en dit vergt een combinatie van onthoudingen (''[[Yama (yoga)|yama's]]''), voorschriften (''[[niyama]]'s''), meditatie (''[[dhyana]]'') en andere oefeningen, de acht geledingen (''ashtanga'') van [[raja-yoga]]. Hoewel het doel de ''moksa'' is, kan het als bijverschijnsel bovennatuurlijke krachten (''[[siddhi]]'') bevorderen.

===== ''Mimamsa'' =====
De ''mimamsa''-school stond voor een terugkeer naar de vroege ''Veda's'' en ontwikkelde daartoe de vedische [[hermeneutiek]]. De ''Upanishads'' werd hierbij gezien als ondergeschikt aan de ''Samhita's'' en vooral de ''Brahmana's''. Het hechtte daarbij grote waarde aan de daarbij behorende rituelen waarmee de aard van ''[[dharma]]'', de morele plichten, onderzocht moet worden. Daartoe kunnen alle ''[[pramana]]'s'' gebruikt worden.

===== ''Vedanta'' =====
Waar ''mimamsa'' terugkeerde naar de vroege ''Veda's'', gaat ''vedanta'' terug naar de ''Upanishads'', wat ook de naam verklaard, die staat voor 'het einde van de ''Veda's'' '. Naast de ''Upanishads'' gelden de ''[[Brahmasoetra's]]'' en de ''[[Bhagavad Gita]]'' – samen de ''[[Prasthanatrayi]]'' genoemd, de ''drie bronnen'' – als de grondslag van ''vedanta''.

Binnen ''vedanta'' zijn weer verschillende stromingen, waaronder ''[[Advaita Vedanta|advaita]]''. De belangrijkste filosoof van deze stroming is [[Shankara]]. ''A-dvaita'' (niet-tweeheid) wijst daarbij op [[non-dualisme]], het een-zijn van ''Brahman'' en ''Atman''. Shankara stelde daarbij de [[Kennistheorie|kentheoretische]] vraag in hoeverre deze werkelijkheid te kennen is. De Indiase kentheorie, de ''[[pramana]]'', geeft daarbij zes mogelijkheden. Volgens Shankara kan ''Brahman'' niet door waarneming (''pratyaksa'') of gevolgtrekking (''anumana'') doorgrond worden, al lijkt dat wel zo door de ''[[Maya (begrip)|maya]]'', de uiterlijke schijn. Die ''pramana's'' zijn slechts nuttig voor empirische kennis. Ware kennis (''[[vidya]]'') kan echter wel bereikt worden door de [[Openbaring (concept)|openbaring]] van de ''Veda's'' en dan vooral de ''Upanishads''.

De ''Upanishads'' en vooral de oudere ''Veda's'' verkondigen echter niet slechts monistische standpunten, maar ook [[Pluralisme (filosofie)|pluralistische]]. Zo worden er wezens beschreven die verschillen van ''Brahman''. Om dit conflict op te lossen, maakte Shankara gebruik van een tweevoudige waarheid vergelijkbaar met die van de boeddhistische Nagarjuna. Bij Shankara zijn dit ''paramartha'', de absolute waarheid, en ''vyavahara'', de praktische waarheid. Daarnaast is er nog ''pratibhasika'', de schijnbare waarheid.

De praktische uitvoering van ''vedanta'' is ''[[jnana-yoga]]'' met zijn viervoudige praktijken:
* ''viveka'', het onderscheid tussen het eeuwige en het tijdelijke
* ''vairagya'', bevrijding van alle passie
* ''shad-sampat'', de zes deugden:
** ''sama'', gemoedsrust
** ''dama'', zelfbeheersing
** ''uparati'', afzien van zinsgenot
** ''titiksa'', verdraagzaamheid
** ''sraddha'', geloof
** ''samadhana'', concentratie
* ''mumukshutva'', intens verlangen naar ''moksa''

{| class="wikitable" style="float:left; margin-right: 1em; margin-bottom: 1em; font-size: 85%; text-align:center;"
|+<big>[[Kennistheorie|Kentheorie]]</big>
! ''[[Pramana]]''
! ''[[Nyaya]]''
! ''[[Vaisheshika]]''
! ''[[Samkhya]]''
! ''[[Yoga]]''
! ''[[Mimamsa]]''
! ''[[Vedanta]]''
! ''[[Charvaka]]''
! [[Boeddhisme]]
! [[Jaïnisme]]
|-
! [[Waarneming (perceptie)|Waarneming]]<br />''Pratyaksa''
| X
| X
| X
| X
| X
| X
| X
| X
| X
|-
! [[Gevolgtrekking]]<br />''Anumana''
| X
| X
| X
| X
| X
| X
|
| X
| X
|-
! Vergelijking en analogie<br />''Upamana''
| X
|
|
|
| X
| X
|
|
|
|-
! [[Afleiding (logica)|Afleiding]] uit omstandigheden<br />''Arthapatti''
|
|
|
|
| X
| X
|
|
|
|-
! Afwezigheid van waarneming/<br />negatief bewijs<br />''Anupalabdhi''
|
|
|
|
| X
| X
|
|
|
|-
! [[Getuigenis]] van expert<br />''Sabda''
| X
|
| X
| X
| X
| X
|
|
| X
|}
{{Clearboth}}

=== Na-klassieke periode ===
Met het verdwijnen van het boeddhisme uit India, verdween ook een belangrijke stimulans voor de verdere ontwikkeling van de brahmaanse filosofie. Hoewel de ontwikkeling daarna niet stilstond, trad er wel verstarring op, wat gepaard ging met een dogmatischer opstelling en een verharding van het kastenstelsel.

== Invloed in het Westen ==
De Indische filosofie verspreidde zich al vroeg door Azië, maar was tot de achttiende eeuw nauwelijks bekend in het Westen. De toenemende Britse aanwezigheid in India bracht daar verandering in. [[Warren Hastings]] stimuleerde de vertaling van de ''Bhagavad Gita'' door [[Charles Wilkins]] die verscheen in 1785. De ''Upanishads'' werden in 1796 vertaald door [[Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron|Anquetil-Duperron]] uit het Perzisch. Hoewel deze vertaling de nodige fouten bevatte, stelde [[Arthur Schopenhauer]]:
:''Het is de meest lonende en meest verheffende lectuur die ter wereld mogelijk is. Deze is de troost van mijn leven geweest en zal ook die van mijn sterven zijn.''

Gedurende de negentiende eeuw ontwikkelde zich zo in het Westen de [[Indiakunde|indologie]], waarbij [[August Wilhelm von Schlegel|Schlegel]], [[Max Müller|Müller]] en [[Paul Deussen|Deussen]] daarbij belangrijke namen waren.

==Zie ook==
* [[Geschiedenis van Zuid-Azië]]
* [[Oosterse filosofie]]
* [[Chinese filosofie]]
* [[Japanse filosofie]]

== Literatuur ==
* {{aut|Johannes Bronkhorst|Bronkhorst, J.}} (2016): ''How the Brahmins Won. From Alexander to the Guptas'', Brill
* {{aut|Wendy Doniger|Doniger, W.}} (1981): ''The Rig Veda. An Anthology, 108 Hymns Translated from the Sanskrit'', Penguin Books
* {{aut|John Koller|Koller, J.M.}} (2016): ''The Indian Way. An Introduction to the Philosophies and Religions of India'', Routledge
* {{aut|Stephen Laumakis|Laumakis, S.J.}} (2008): ''An Introduction to Buddhist Philosophy'', Cambridge University Press
* {{aut|Hans Joachim Störig|Störig, H.J.}} (2000): ''Geschiedenis van de filosofie'', Spectrum
* {{aut|Takakusu Junjiro|Takakusu, J.}}; {{aut|Wing-tsit Chan|Chan, W.T.}}; {{aut|Charles Moors|Moors, C.}} (1947): ''The Essentials of Buddhist Philosophy'', University of Hawaii

== Noten ==
{{References}}


==Externe links==
* {{en}}[https://web.archive.org/web/20210723102517/http://www.ucl.ac.uk/philosophy/LPSG/Indian.pdf Studiegids over de Indiase filosofie van het University College London]
* {{en}}[http://ipi.org.in Indian Psychology Institute (IPI)]
[[Categorie:Oosterse filosofie]]
[[Categorie:Cultuur in India]]
[[Categorie:Wetenschap in India]]