Tsjuvasjisk

Tsjuvasjisk er språket til tsjuvasjane (ikkje å forveksle med tsjuvanarane, som held til i det nordaustlege Sibir) og det offisielle språket i den tsjuvasjiske republikken i Sentral-Russland. Det er det einaste levande førbulgarske språket i den tyrkiske språkfamilien.

Tsjuvasjisk чăваш чěлхи, tsjavasj tsjelkhi
Klassifisering	Altaisk  Tyrkisk   Bolgarsk    Tsjuvasjisk
Talarar	tsjuvasjar
Bruk
Tala i	Russland
Skriftsystem	Det kyrilliske alfabetet
Offisiell status
Offisielt språk i	Russland Tsjuvasjia (Russland)
Språkkodar
ISO 639-1	cv
ISO 639-2	chv
ISO 639-3	chv
Glottolog	chuv1255
Wikipedia på tsjuvasjisk

Ved folketeljinga i 2010 var det 1 043 000 menneske som snakka tsjuvasjisk i Russland, ned frå 1 325 000 i 2002. Eit anslag frå 1993 var på 1 774 000 menneske.

Wikipedia-logoen på tsjuvasjisk

Skrift

Tsjuvasjisk blir skrive med det tsjuvasjiske alfabetet, som er eit kyrillisk alfabet avleidd av det russiske. Tsjuvasjisk har likevel brukt mange ulike skriftsystem, frå ei runeskrift i før-islamsk tid, til det arabiske alfabetet, til tsjuvasjane slutta å skriva etter å ha blitt invaderte av mongolane.

Det moderne skriftspråket blei skapt av I. Ja. Jakovlev i 1873. Det blei revidert i 1938, og i dag blir den reviderte forma brukt.

Fonologi

Segmental fonologi

Konsonantane i tsjuvasjisk er (med kyrilliske bokstavar i parantes): /p/ (п), /t/ (т), /k/ (к), /t͡ɕ/ (ч), /s/ (с), /ʂ/ (ш), /ɕ/ (ҫ), /χかい/ (х), /ʋ/ (в), /m/ (м), /n/ (н), /l/ (л), /r/ (р), /j/ (й).

Tsjuvasjisk har åtte vokalfonem. Krueger (1961) sett dei opp i eit system tilsvarande det for tyrkisk:

	Fremre		Bakre
	Urunda	Runda	Urunda	Runda
Høg	i ⟨и⟩	y ⟨ӳ⟩	ɯ ⟨ы⟩	u ⟨у⟩
Låg	e ⟨е⟩	ø̆ ⟨ӗ⟩	а ⟨а⟩	ŏ ⟨ӑ⟩

Suprasegmental fonologi

Tsjuvasjisk har, som dei fleste andre tyrkiske språk, vokalharmoni. I tsuvasjisk har suffiksa to versjonar, ein med fremre vokalar, og ein med bakre vokalar. Vokalane i tabellen ovanfor står altså parvis til kvarandre. Lokativ er dermed bakre -ta eller fremre -te, alt etter rotvokalen i stammen: Шупашкарта (Tsjeboksjary.Lok) vs. килте "heime (heim.Loc)".

Morfologi

Pronomen

	Nominativ	Objektiv	Lokativ
eg	эпĕ (эп)	мана	манпа
du	эсĕ (эс)	сана	санпа
han, ho det	вăл	уна	унпа
vi	эпир	пире	пирĕнпе
dokker	эсир	сире	сирĕнпе
dei	вĕсем	вĕсене	вĕсемпе

Syntaks

Tsjuvasjisk er, som dei andre tyrkiske språka, og som nabospråket marisk, eit SOV-språk. I komplekse verbkonstruksjonar kjem hjelpeverbet til slutt.

Nominalfrasen har rekkjefølgja Genitiv / Determinativ - adjektiv - substantiv(-possessivsuffiks).

Tsjuvasjisk har postposisjonar.

Leksikon

Talord

0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
нуль	пĕрре, пер	иккĕ	виççĕ	тăваттă	пиллĕк	улттă	çиччĕ	саккăр	тăххăр	вуннă
	11	20	30	40	50	60	70	80	90	100	1000
	вунпĕр	çирĕм	вăтăр	хĕрĕх	аллă	утмăл	çитмĕл	сакăрвуннă	тăхăрвуннă	çĕр	пин

Årstal blir skrive rett fram: 1926 — пин те тăхăр çĕр çирĕм улттă.

Litteratur

Om lag samstundes som ein sette i gang å laga eit tsjuvasjisk skriftspråk, tok ein òg til å interessera seg for den munnlege litteraturen til tsjuvasjane. Mange forskarar samla og gav ut noko av dette materialet, som vidare inspirerte andre til å skriva ny tsjuvasjisk litteratur. Arşurri (Visdomskogen) av M.F. Fjodorov blir sett på som utgangspunktet for den moderne skjønnlitteraturen på språket. Ein annan viktig milepåle var den fyrste avisa på språket, Hibar (Nyhende) som kom ut første gongen i 1905. To år seinare blei avisa stoppa av tsaren, men den tsjuvasjiske målreisinga var alt i rørsle.

Målføre

Språket har to hovuddialektar, virjal eller over-tsjuvasjisk og anatri, eller neder-tsjuvasjisk. Det litterære språket bygger på den nedre dialekten.

Tsjuvasjisk er blitt påverka av finsk-ugrisk og tatarisk. Det har òg mange lånord frå russisk, marisk, persisk og arabisk.