Sjå kjelda til Europeisk historie

'''Europeisk historie''' tek for seg [[historie|historia]] til verdsdelen [[Europa]], der det moderne mennesket har budd i nesten 40&nbsp;000 år. Området vart tidleg dominert av sivilisasjonsdanningar kring [[Middelhavet]], særleg den [[Hellas i antikken|greske]] og [[Romarriket|latinske]]. Seinare har den politiske hovudtyngda vorte flytta mellom fleire stormaktsdanningar, der ingen klarte å oppretthalda hegemoniet over lengre periodar. Rivalisering mellom stormaktene førte i første halvdelen av [[1900-talet]] til to blodige [[verdskrig]]ar. I nyare tid er det vorte sett i gang ein omfattande prosess for å samla dei mange [[nasjonalstat]]ane i Europa til ein økonomisk og politisk union, [[EU]].

== Førhistorisk tid ==
[[Fil:Celts.svg|mini|Kjerneområdet til [[La Tène-kulturen]] (oransje) over den eldre [[Hallstattkulturen]], og utbreiinga av den [[keltarar|keltiske]] kulturen ca. 400 f.Kr. (oransjeraudt)]]
''[[Homo erectus]]'' og [[neandertalarar]] slo seg ned i Europa lengje før utviklinga av det moderne mennesket, ''[[Homo sapiens]]''. Dei tidlegaste tilfella av anatomisk moderne menneske i Europa har vorte datert til rundt 35&nbsp;000 f.Kr.

Det er funne prov for faste busetjingar datert til 6000-talet f.Kr. i [[Bulgaria]], [[Romania]] og [[Hellas]]. [[Yngre steinalder]] nådde det sentrale Europa på 5000-talet f.Kr. og delar av Nord-Europa i 4000- og 3000-talet f.Kr. Det finst ingen førhistorisk kultur som omfatta heile Europa.

Den første kjende sivilisasjonen i Europa som hadde [[skriftspråk]] var den [[minoisk kultur|minoiske]] på [[Kreta]] og litt seinare den [[mykensk kultur|mykenske]] i dei nærliggande greske områda, frå byrjinga av det 1000-talet f.Kr.

Rundt år 400 f.Kr. vart [[La Tène-kulturen]] spreidd over den største delen det europeiske innlandet, så langt som til [[den iberiske halvøya]], og seinare [[Anatolia]]. [[Etruskarar|Etruskarane]] folkesette det sentrale [[Italia]] og [[Lombardia]], herfrå vart dei no forskove av [[keltarar]], som òg blanda seg med folkesetnaden i Iberia og skapte den unike keltiberiske kulturen. Sidan keltarane ikkje hadde skriftspråk veit me lite om kulturen deira. [[Romarar|Romarane]] møtte dei og etterlét seg ei mengd informasjon om dei, desse arkiva og dei arkeologiske bevisa formar forståinga vår for denne ekstremt innflytelsesrike kulturen. Keltarane viste ein sterk, men mindre organisert, konkurranse mot [[Romarriket]] som etter kvart koloniserte og erobra heile den søre delen av Europa.

== Antikken ==

[[Fil:Map-alexander-empire.png|mini|Riket til [[Aleksander den store]] og utbreiinga av hellenistisk kultur.]]
=== Hellensk kultur ===
{{detaljar|Hellas i antikken}}
Ved slutten av [[bronsealderen]] fall dei gamle greske kongedømma saman og ein ny sivilisasjon voks opp i tomrommet etter dei. [[Hellas i antikken|Den hellenske sivilisasjonen]] vart til av ei samling av [[polis|bystatar]], med [[Aten]] og [[Sparta]] som dei viktigaste. Statane hadde ulike regjeringstypar og kulturar, som omfatta mange nyvinningar innanfor regjeringstypar, [[filosofi]], [[vitskap]], [[politikk]], [[sport]], [[teater]] og [[musikk]]. Dei hellenske bystatane grunnla ei stor mengd koloniar på kystane til [[Svartehavet]] og [[Middelhavet]], i [[Anatolia]], [[Sicilia]] og Sør-[[Italia]], men i det [[4. hundreåret f.Kr.]] hadde dei interne krigane deira gjort dei til eit lett bytte for kong [[Filip II av Makedonia]]. Sonen hans [[Aleksander den store]] sine militære erobringar spreidde den hellenske kulturen til [[Persia]], [[Egypt]] og [[India]], men opna òg for kontakt mellom den nye kulturen og den eldre læra frå desse områda. Dette utvikla seg til ein ny kultur som seinare er vorte kjent som [[hellenismen]].

=== Romarriket ===
{{detaljar|Romarriket}}

[[Fil:Roman Empire.png|mini|Utviklinga til det romerske riket: før 133 f.Kr (raud), 44 f.Kr (oransje), 14 e.Kr (gul), 117 e.Kr (grøn).]]
Mykje av den greske kulturen vart teken opp i den gryande [[Romerriket|romerske staten]] etter kvart som denne voks seg ut frå [[Italia]]. Dei tok fordel av fiendane sine splittingar. Den einaste utfordringa mot romersk overherredøme over Sør-Europa kom frå den [[Fønikia|fønikiske]] kolonien [[Karthago]]. Den romerske sigeren over denne i [[punarkrigane]] mot slutten av 200-talet f.Kr. markerer starten på romersk kontroll over Middelhavet. Det politiske tyngdepunktet til riket låg rundt Middelhavet, medan det kontrollerte alle dei omliggande landa.

Romarriket gjekk over frå kongedøme til [[republikk]] før det mot slutten av første hundreåret f.Kr. enda opp som eit keisarrike under [[Augustus av Romarriket|keisar Augustus]] og etterfølgjarane hans. Under keisar [[Trajan av Romarriket|Trajan]] på 100-talet hadde riket si største utstrekking, dei nordlege grensene var definert av dei store elvene [[Rhinen]] og [[Donau]] og det omfatta delar av [[Storbritannia]], [[Romania]] og [[Mesopotamia]]. Keisarriket gav [[Pax romana|fred]], [[sivilisasjon]] og eit effektivt sentralstyre til undersåttane sine, men på [[200-talet]] svekte ein serie borgarkrigar den økonomiske og sosiale styrken til riket. På [[300-talet]] klarte keisarane [[Diokletian av Romarriket|Diokletian]] og [[Konstantin den store|Konstantin]] å seinka oppsplittinga av riket ved å dela det i ein [[Vestromarriket|vestre]] og ein [[Austromarriket|austre]] del. Diokletian og arvingane hans utførte blodige forfølgingar av [[kristne]] samfunn, men Konstantin gjorde tvert imot offisielt slutt på all forfølging av kristendomen i [[313]] med [[ediktet frå Milano]]. Rundt 380, under keisar [[Theodosius den store]], blei [[kristendom]] den offisielle romerske [[statsreligion]]en, og [[den katolske kyrkja]] kunne veksa seg til ein mektig institusjon.

== Mellomalderen ==
{{detaljar|Mellomalderen}}
=== Tidleg mellomalder ===
[[Fil:843-870 Europe.jpg|mini|Oppdelinga av riket til Karl den store.]]

Vest-Europa steig fram som ein eigen sivilisasjon etter fallet til Vestromarriket på [[400-talet]], etter at fleire invasjonar av barbariske stammar, i hovudsak [[germanarar]], skilde området frå resten av Middelhavet, der [[Det bysantinske riket]] eller Austromarriket skulle overleva i tusen år til. På [[600-talet]] byrja [[arabarar]] ein sterk ekspansjon som førte [[islam|muslimsk]] kultur til sørkystane av Middelhavet (frå [[Tyrkia]] til [[Sicilia]] og [[Spania]]), noko som skapte ei endå vidare kløft mellom dei ulike middelhavssivilisasjonane. Store mengder vitskap og teknologisk lære vart tapt, internasjonal handel minska kraftig, og folk fann tilbake til jordbrukssamfunn. I det same hundreåret skapte [[bulgarar]]ane den første [[slavarar|slaviske]] staten i Europa, [[Bulgaria]]. [[Føydalisme]]n erstatta det sentraliserte romerske styresettet, den einaste institusjonen som overlevde Romarriket var kyrkja, som heldt ein del av den romerske kulturarven og fortsette som den dominerande kjelda for kunnskap i det vestlege Europa fram til [[1200-talet]]. [[Biskopen i Roma]], etterkvart kjent som [[paven]], vart leiaren for den vestlege kyrkja.

[[Det heilage romerske riket av den tyske nasjonen]] vart danna av den [[frankarar|frankiske]] kongen [[Karl den store]] i år [[800]], etter at han hadde underkua det vestlege [[Tyskland]], delar av [[Italia]] og store delar av dei omkringliggande landa. Han fekk betydeleg hjelp i form av ein allianse med paven, som ynskte å kutte banda sine med det bysantinske rike. Dette samarbeidet førte til danninga av eit nytt keisarrike i Vest-Europa og at paven sin domene vart omgjort til ein [[pavestaten|uavhengig stat]] i det sentrale Italia.

[[Fil:Europe 814.jpg|mini|[[Europa]] i 814.]]

Seint på [[800-talet]] og på [[900-talet]] fekk det nordlege og vestre Europa føle den nådelause makta og innverknaden av [[vikingtida|vikingar]], som plyndra, handla og erobra raskt og effektivt med sine avanserte sjøfarande skip. Dei følgjande hundre år, perioden til ca år [[1000]], såg ein vidare auke av føydalismen, noko som førte til at det tysk-romerske riket svekte seg mykje, sidan makta vart fordelt mellom dei mange smårika keisarriket var vorte oppdelt i.

Etter aust-vest-brotet vart den vestlege ([[romersk-katolsk]]e) kristendomen teke opp av dei nyleg danna kongedømma i sentrale Europa: [[Polen]], [[Ungarn]] og [[Böhmen]]. Den romersk-katolske kyrkja utvikla seg til ein sterk politisk maktspelar, noko som førte til konfliktar mellom paven og keisaren.

=== Seinmellomalderen ===

[[Fil:Europe in 1430.PNG|mini|Europa i 1430]]
Tidlege teikn på ei gjenoppdaging av den antikke sivilisasjon i Vest-Europa byrja å tre fram på [[1000-talet]] sidan handelen byrja å ta seg opp att i [[Italia]], som førte til økonomisk og kulturell vekst i uavhengige italienske bystatar som [[Venezia]] og [[Firenze]]. Samstundes byrja [[nasjonalstat]]ar å utvikle seg i område som [[Frankrike]], [[England]], [[Spania]], og [[Portugal]], sjølv om denne prosessen skulle ta fleire hundre år. Det tysk-romerske riket fragmenterte ytterlegare til ei rekkje småstater som berre formelt var underlagt keisaren.

På starten av [[1300-talet]] vart [[Austersjøen]] ei av Europas viktigaste handelsårer. [[Hansaen]], eit handelsforbund mellom hovudsakleg tyske handelsbyar, opna for å inkludere store delar av Polen, [[Litauen]] og resten av området rundt det baltiske havet i den europeiske økonomien.

Ein av dei største katastrofane Europa har sett var [[svartedauden]]. Det fanst fleire utbrot, men det mest alvorlege skjedde rundt midten av [[1300-talet]], då ein reknar med at pesten tok livet av rundt ein tredjedel av folkesetnaden i Europa.

Det er vanleg å assosiere slutten av mellomalderen med erobringa av [[Konstantinopel]] og [[Det bysantinske riket]] av [[det osmanske riket|osmanske]] tyrkarar i [[1453]]. Tyrkarane gjorde byen, med det omsette namnet [[Istanbul]], til hovudstad i riket sitt, som skulle vara fram til [[første verdskrigen]] og som òg omfatta [[Egypt]], [[Syria]] og mesteparten av [[Balkan]].

=== Renessanse og reformasjon ===

På [[1400-talet]], ved slutten av mellomalderen, hadde nye mektige nasjonar utvikla seg, bygde av såkalla ''nye monarkar'' som hadde sentralisert makt i [[Frankrike]], [[England]] og [[Spania]]. Derimot hadde kyrkja tapt mykje av makta si på grunn av korrupsjon, interne konfliktar og utbreiinga av kultur som førte til kunstnariske, filosofiske, vitskaplege og tekniske nyvinningar i tida som er kjent som [[renessansen]] («gjenfødinga» av sivilisasjonen).

Dei nye statane var ofte i politiske kriser og krig. Spesielt etter at [[Martin Luther]] starta reformasjonen i [[1517]], herja ei rekkje politiske og religiøse krigar kontinentet. Splittinga av den dominerande vestlege kyrkja skulle få store politiske, sosiale og kulturelle implikasjonar for Europa. Striden mellom [[katolikkar]] og [[protestantar]] kunne særleg kjennast i [[England]], der kong [[Henrik VIII av England|Henrik VIII]] braut med paven og erklærte seg sjølv for kyrkja sitt overhovud (slik vart [[den anglikanske kyrkja]] til), og i [[Tyskland]] der reformasjonen sameinte dei ulike protestantiske småfyrstane mot dei katolske [[Huset Habsburg|Habsburg]]-keisarane.

I motsetnad til Vest-Europa løyste landa i Sentral-Europa, [[Det polsk-litauiske samveldet]] og [[Ungarn]], den religiøse krisa ved å innføra religiøs toleranse. Sentral-Europa var allereie splitta mellom austleg og vestleg kristendom, og splittinga vart no utvida til å vere mellom katolikkar, protestantar, gresk-ortodokse og jødar.

== Moderne historie ==

=== Koloniseringstida ===

Dei mange krigane stoppa ikkje dei nye statane frå å utforska og erobra andre delar av verda, særleg i [[Asia]] og det nyleg oppdaga [[Amerika]]. På 1400-talet utvikla [[Portugal]] [[det portugisiske imperiet]] i tre verdsdelar, og tidleg på 1500-talet følgde [[Spania]] etter. Dei iberiske landa var dei første som oppretta koloniar i [[Sør-Amerika]] og handelsstasjonar langs kystane av [[Afrika]] og [[Asia]], men dei vart raskt følgt av [[Frankrike]], [[England]] og [[Nederland]].

Imperialistiske utvidingar av økonomiske og politiske kontrollområde fortsette dei neste hundreåra (med nokre tilbakeslag, som [[den amerikanske revolusjonen]] og frigjeringskrigane i Sør-Amerika). Spania heldt kontroll over den største delen av Sør-Amerika, [[Karibia]] og [[Filippinane]]. England tok heile [[Australia]] og [[New Zealand]], mesteparten av [[India]] og store delar av [[Afrika]] og [[Nord-Amerika]]. Frankrike tok delar av [[Canada]] og India (som dei tapte til England i [[1763]]), [[Indokina]] og store delar av Afrika. Nederland vann Aust-India (no [[Indonesia]]) og øyar i Karibia. Portugal skaffa seg kontroll over [[Brasil]] og mange område i Afrika og Asia. Seinare kom makter som [[Tyskland]], [[Belgia]], [[Italia]] og [[Russland]] til å skaffe Europa endå fleire koloniar.

=== Tidleg moderne tid ===
'''([[1500-talet|1500]]-, [[1600-talet|1600]]- og [[1700-talet]])'''
Reformasjonen fekk varig effekt på idéen om eit samla Europa. Ikkje berre stod nasjonane mot kvarandre på grunn av ulike religiøse syn, men nokre statar vart svekte av indre religiøs strid, støtta av dei utanlandske fiendane deira. Frankrike leid denne skjebnen på [[1500-talet]] med ein serie konfliktar kjent som [[Hugenottkrigen]], som enda med triumf for [[Huset Bourbon]]. England slapp frå dette, og slo seg til ro under [[Elisabeth I av England|dronning Elisabeth]] med ein moderat [[Den anglikanske kyrkja|anglikanisme]]. Tyskland, delt opp i små fyrstedøme under det teoretiske rammeverket til det tysk-romerske riket, vart òg splitta, til [[trettiårskrigen]] bytte ut religion med nasjonalisme som drivkraft for europeiske konfliktar.

Gjennom den tidlege delen av denne perioden veik [[føydalisme|føydalsystemet]] for [[kapitalisme]]n som viktigaste økonomiske filosofi i Vest-Europa. Den aukande utnyttinga og ekspansjonen av det europeiske kolonioverherredømet førte til ein kommersiell revolusjon. I denne perioden såg Europa byrjinga på moderne vitskapar og nytte av vitskap for å skapa nye teknologiske forbetringar, noko som førte til [[den industrielle revolusjonen]]. Nye typar handel og utvida horisontar gjorde det naudsynt med utviklinga av internasjonale lover.

Etter [[freden i Westfalen]] som enda trettiårskrigen vart [[absolutisme]] det normale styresettet i Europa, medan nokre land eksperimenterte med [[grunnlov]]er, ført an av [[den engelske borgarkrigen]]. Europeiske internasjonale konfliktar slutta ikkje, men fekk mindre øydeleggjande effektar på livet til vanlege menneske. [[Opplysningstida]] gav ei filosofisk grunnstøtte for den nye europeiske modellen, og fortsette spreiinga av litterære kunnskapar. Den raske spreiinga av kunnskapar vart gjort mogleg etter at [[trykkekunsten]] vart teken i bruk, og fødde ein ny [[sekulær]] tankegang.

Aust-Europa var ein arena med konfliktar, der [[Sverige|Sverike]], [[Det polsk-litauiske samveldet]] og [[Det osmanske riket]] kjempa for dominasjon. Denne perioden såg eit gradvis forfall av desse tre stormaktene, som etter kvart vart forskove av absolutistiske monarki som [[Russland]], [[Prøyssen]] og [[Austerrike]]. Ved slutten av 1700-talet overtok desse posisjonane som stormakter i Aust-Europa, etter å ha delt [[Polen]] mellom seg, medan Sverige og [[Tyrkia]] miste mykje land til Russland og Austerrike høvesvis. Fleire [[polske jødar]] emigrerte no til Vest-Europa og etablerte jødiske samfunn i område dei hadde vorte utviste frå under mellomalderen.

[[Den franske revolusjonen]] i 1789 fekk store følgjer for heile Europa. Opprøret hadde bakgrunn i [[absolutisme]]n, [[opplysingstida]] og [[den amerikanske frigjeringskrigen]]. Det førte til avsettinga og seinare avrettinga av kong [[Ludvig XVI av Frankrike|Ludvig XVI]]. I [[1791]] blei den første franske republikken danna. Tusentals franskmenn blei avretta i den nyleg oppfunne [[giljotin]]en i eit forsøk på å bli kvitt aristokratar, geistlege og andre rekna som trugsmål mot republikken.

Revolusjonen førte til fleire krigar. Den revolusjonære tida enda med at general [[Napoleon Bonaparte]] utførte [[statskupp]] i [[1799]]. Sjølv om dei tidlegare handlingane hans var som ein forsvarar av revolusjonsideane mot Austerrike og Storbritannia, erobra han etter kvart halve Europa før han vart overvunnen og avsett av motstandarane sine.

=== 1800-talet ===

Etter at det revolusjonære Frankrike fall, prøvde dei andre statane å retta opp situasjonen til slik han var før [[1789]]. Men forsøka deira klarte ikkje å forhindre at dei revolusjonære tankane spreidde seg. Ideane om [[demokrati]] hadde hatt ein djup innverknad på middelklassa. [[Den industrielle revolusjonen]] brakte med seg viktige økonomiske og sosiale endringar, dei lågare klassene byrja å føle innverknad frå [[sosialisme|sosialistiske]], [[kommunisme|kommunistiske]] og [[anarkisme|anarkistiske]] idear, og dei nye kapitalistane byrja å lene seg mot [[liberalisme]]n (eit omgrep som tydde noko anna då enn det gjer no).

{{detaljar|Februarrevolusjonen|Den tyske revolusjonen i 1848}}

Vidare vart situasjonen påverka av fleire nye [[nasjonalisme|nasjonalistiske]] rørsler (i Tyskland, Italia, Polen osb.) som søkte nasjonal samling og frigjering frå utanlandsk styre. Perioden mellom [[1815]] og [[1871]] såg ei stort mengd revolusjonsforsøk og frigjeringskrigar. Sjølv om dei revolusjonære som oftast vart nedkjempa, hadde dei fleste europeiske statane vorte [[Konstitusjonelt monarki|konstitusjonelle monarki]] før [[1871]], og Tyskland og Italia hadde utvikla seg til nasjonalstatar. Det 19. hundreåret såg òg [[det britiske imperiet]] tre fram som verdsmakt på grunn av den industrielle revolusjonen og den britiske rolla i napoleonskrigane.

Den politiske dynamikken i Europa forandra seg tre gonger i løpet av 1800-talet, fyrst [[Wienerkongressen]], så [[Krimkrigen]] og til slutt dei ulike småkrigane som førte til samlinga av Italia og Tyskland. Etter at Napoleon fall, møttest dei allierte leiarane i [[Wien]] for å diskutere fredsavtalar etter napoleonskrigane. Wienerkongressen, som varte frå 1. oktober [[1814]] til 9. juni [[1815]], førte til dramatiske endringar i den europeiske politiske situasjonen. Frankrike tapte alt land som landet hadde vunne sidan [[1795]], Russland overtok det meste av [[Hertugdømmet Warszawa]], Prøyssen overtok [[Westfalen]] og det nordre [[Rhinland]], Sverige fekk Noreg, Tysklands småstatar vart omgjort til ein laus føderasjon under leiarskap frå Austerrike og Prøyssen, og fleire andre mindre forandringar i det politiske landskapet. Statsmennene i Wien vart òg samde om å møtast igjen regelmessig og skipa det såkalla [[kongressystemet]], eit tidleg forsøk på eit overnasjonalt diplomatisk organ noko til liks med [[SN]].

Men freden varte berre til [[det osmanske riket]] nekta å vere eit mål for spela til dei andre stormaktene, dette førte til [[Krimkrigen]] i [[1854]] og ein serie mindre trefningar blant dei verdsomspennande europeiske imperia som la scena til rette for [[den første verdskrigen]]. Forandringa til ein tredje gong kom med samlinga av Italia og Tyskland som drastisk forandra maktbalansen i Europa.

== Nyare historie ==

=== Dei to verdskrigane ===
{{detaljar|Første verdskrigen|Andre verdskrigen}}

Etter ei relativt fredeleg tid gjennom den største delen av det 19. hundreåret, skulle rivaliseringa mellom dei europeiske stormaktene no eksplodere i [[1914]] med [[den første verdskrigen]]. På den eine sida stod [[trippelalliansen (1882)|trippelalliansen]] (Tyskland, [[Austerrike-Ungarn]] og Italia) og Tyrkia, på den andre sida Serbia og [[trippelententen]] (Frankrike, Storbritannia og Russland). Italia skifta side i [[1915]] og [[USA]] slutta seg til ententen i [[1917]]. Til trass for at Russland trekte seg ut av krigen (på grunn av [[den russiske revolusjonen]]) klarte ententen til slutt å sigra over sentralmaktene hausten [[1918]].

I [[Versailles-traktaten]] frå [[1919]] påla vinnarane harde kompensasjonsplikter på Tyskland og anerkjente dei nye statane (som Polen, [[Tsjekkoslovakia]] og [[Jugoslavia]]) som hadde vorte danna i Aust-Europa av dei gamle imperia (Tyskland, Austerrike-Ungarn og Russland), på grunnlag av nasjonal sjølvbestemming. I dei følgjande tiåra førte redsle for [[kommunisme]]n og den økonomiske depresjonen til danninga av ekstreme [[Fascisme|fascistiske]] eller [[nasjonalsosialisme|nasjonalsosialistiske]] regjeringar – i Italia ([[1922]]), Tyskland ([[1933]]), Spania ([[1939]])) og andre land som Ungarn.
[[Fil:Second world war europe 1941-1942 map de.png|200px|mini|Området aksemaktene rådde over i 1941]]

Etter å ha alliert seg med [[Mussolini]] sitt Italia i [[stålpakta]], underskrive ein [[Molotov–Ribbentrop-pakta|ikkjeangrepsavtale]] med [[Sovjetunionen]], og etter ei militær oppbygging gjennom den siste halvdelen av [[1930-åra]], starta den tyske diktatoren [[Adolf Hitler]] [[den andre verdskrig]] i [[september]] [[1939]]. Aksemaktene hadde i starten av krigane fleire store suksessar (som [[Felttoget i Polen i 1939|erobringa av Polen]], [[Angrepet på Noreg i 1940|Noreg]], [[Slaget om Frankrike|Frankrike]] og Balkan før [[1941]]), men i 1941 byrja dei å overstrekkje ressursane sine. Hitlers ideologiske fiendar var kommunistane i [[Sovjetunionen]], men på grunn av at Tyskland ikkje klarte å leggje under seg [[Storbritannia]] og sidan [[Italia]] svikta i [[Nord-Afrika]] og [[Middelhavet]] vart hærane til aksemaktene delt mellom å forsvare [[Vest-Europa]] og [[Skandinavia]] og òg å angripe [[Afrika]]. [[Operasjon Barbarossa|Angrepet på Sovjetunionen]] vart difor ikkje kraftig nok, og dei tyske troppane vart [[Slaget om Moskva|stoppa utanfor Moskva]] i [[desember]] [[1941]].

Dei neste åra snudde krigslukka. [[Japan]], som var alliert med aksemaktene, gjekk til åtak på britane i Søraust-Asia og den amerikanske marinebasen [[Angrepet på Pearl Harbor|Pearl Harbor]] på [[Hawaii]], Tyskland erklærte så krig mot USA. Dei allierte statane vann i Nord-Afrika og [[Operasjon Avalanche|invaderte Italia]] i [[1943]], og [[Operasjon Overlord|invaderte så Frankrike]] i [[1944]]. Våren [[1945]] vart Tyskland sjølv angripe av Sovjetunionen frå aust og vest av dei andre allierte. Hitler gjorde sjølvmord og Tyskland overgav seg tidleg i [[mai]].

=== Den kalde krigen ===
{{detaljar|Den kalde krigen}}

Den første og spesielt den andre verdskrigen avslutta den førande posisjonen Vest-Europa heldt over verda. Karta over Europa vart teikna opp på nytt på [[Jalta-konferansen]] og seinare delt mellom to maktblokker; dei kapitalistiske vestlege landa i allianse med USA gjennom [[NATO]] og den austlege kommunistiske [[Warszawapakta]] leidd av Sovjetunionen.

Spenninga mellom NATO-landa og Warszawapakta auka utover på 1950- og 60-talet, òg på grunn av tilhøve andre stader i verda. [[Koreakrigen]] 1950-53, [[oppstanden i Ungarn]] [[1956]], [[U2-affæren]] [[1960]], bygginga av [[Berlinmuren]] [[1961]] og [[Cubakrisa]] [[1962]] tok verda nær ein ny verdskrig. Seinare på 1960-talet vart spenninga halde ved like gjennom [[Vietnamkrigen]] [[1965]]–[[1975]], [[Prahavåren|invasjonen i Tsjekkoslovakia]] i [[1968]] og fleire andre konfliktar.

Samstundes byrja dei vestlege landa ein prosess for politisk og økonomisk integrasjon, for å sameine Europa og forhindre ein ny verdskrig. Denne prosessen førte til utviklinga av organisasjonar som [[Den europeiske unionen]] og [[Europarådet]].

1970-talet blir kalla ''[[Avspenningspolitikk|avspenningstiåret]]''. Betre dialog mellom Aust- og Vest-Tyskland under [[Willy Brandt]]s ''[[Ostpolitik]]'' og inngåingar av nedrustningsavtalene [[Salt 1]] og [[Salt 2]] var framsteg, men framleis måtte tilhøvet mellom aust og vest omteiknast som ein ''kald krig''. Sovjetunionens [[Den afghansk-sovjetiske krigen|krig og innblanding i Afghanistan]] og uroa i [[Polen]] rundt fagforeininga [[Solidaritet (fagforbund)|Solidaritet]] var viktige årsaker til dette.

Den sovjetiske leiaren [[Mikhail Gorbatsjov]] kom til makta i [[1985]]. Med sin ''[[perestrojka]]''- og ''[[glasnost]]''-politikk minka den sovjetiske innverknaden over Aust-Europa. Dei gamle kommunistiske regjeringane braut saman og [[Tysklands gjenforening|Vest-Tyskland absorberte Aust-Tyskland]] i [[1990]]. I [[1991]] fall Sovjetunionen sjølv frå kvarandre, den gamle unionen vart delt i tretten nye statar, med den russiske føderasjonen som den staten som tok over Sovjetunionen sitt sete i [[SN]]s [[Sikkerhetsrådet|sikkerhetsråd]].

Det mest valdelege utbrotet skjedde i Jugoslavia. Fire av dei seks jugoslaviske republikkane ([[Slovenia]], [[Kroatia]], [[Bosnia-Hercegovina]] og [[Republikken Makedonia|Makedonia]]) erklærte seg sjølvstendige, noko som førte til ein serie krigar som i nokre område varte til [[1995]]. Dei siste to republikkane danna den føderale jugoslaviske republikk under [[Slobodan Milošević]]. Milošević førte landet til krig mot [[NATO]] over [[Kosovo]], og vart avsett av ein fredeleg revolusjon i [[oktober]] [[2000]]. Den føderale republikken vart omdanna til ein union mellom dei to republikkane [[Serbia]] og [[Montenegro]] og eit vestleg demokratisk styresett vart innført.

=== Den europeiske unionen ===
{{detaljar|EU}}
[[Fil:European Union.png|mini|Den europeiske unionen, 2005]]
Prosesen for europeisk integrasjon byrja med etableringa av [[Den europeiske kol- og stålfellesskapen]] mellom [[Tyskland]], [[Frankrike]], [[Italia]], [[Nederland]], [[Belgia]] og [[Luxemburg]] i [[1952]], og utvidinga til nye samarbeidsområde gjennom [[Romatraktaten]] i [[1957]]. Arbeidet var styrt av ynsket om å skape ein felles europeisk marknad som skulle gjere føretak og næringsliv tilgjengeleg til marknader, kapital og arbeidskraft og på den måten skape positiv utvikling og fred mellom landa. Gjennom skipinga av [[Den europeiske fellesskapen]] vart det oppretta sterkare sams styringsorganisasjon. I [[1992]] vart [[Den europeiske unionen]] skipa og det vart fastsett målsetjingar om sterkare integrasjon innan økonomisk og monetær politikk, sams forsvarspolitikk og justissamarbeid.

Samarbeidet vart utvida til nye land i [[1973]] med [[Storbritannia]], [[Danmark]] og [[Irland]], i [[1981]] med [[Hellas]] og i [[1986]] med [[Spania]] og [[Portugal]]. I [[1995]] kom [[Sverige]], [[Finland]] og [[Austerrike]] med, medan [[Noreg]] for annan gong valde å stå utanfor.

Ved byrjinga til det nye hundreåret hadde nasjonane i unionen skapt ei frihandelsone og eliminert dei fleste barrierane for å reise over grensene. Ein ny felles valuta, [[euro]]en, vart oppretta elektronisk i [[1999]] og knytte saman valutaen til dei deltakande landa. Den nye valutaen vart opna for sirkulasjon i [[2002]] og dei gamle valutaene vart etter kvart tekne ut av sirkulasjon. Men ikkje alle EU-medlemene valde å bli med i den monetære unionen, m. a. //[[Storbritannia]], [[Danmark]] og [[Sverige]].

I [[2004]] vart EU utvida med 10 nye medlemsland i Aust- og Sør-Europa: [[Estland]], [[Latvia]], [[Litauen]], [[Polen]], [[Tsjekkia]], [[Slovakia]], [[Ungarn]], [[Slovenia]], [[Malta]] og [[Kypros]]. Dette har gjeve store konsekvensar både for dei nye og dei tidlegare medlemene. Størst har truleg merksemda vore om den nye, store arbeidsmarknaden, som gav mange frå dei nye medlemslanda eit høve til å finne betre betalt arbeid i Vest-Europa.

I [[2005]] stranda EU sine forsøk på å skape ei felles grunnlov, etter at både [[Frankrike]] og [[Nederland]] gjennomførte folkerøystingar med negativt resultat. I debatten som følgde, har det vorte aukande tvil om dei politiske leiarane er i utakt med store veljargrupper. EU-systemet har som tidlegare tilpassa seg realitetane og held fram med integrasjonen sin med små skritt.

I [[2006]] vart medlemskapsforhandlingane med [[Romania]] og [[Bulgaria]] sluttført, med sikte på medlemskap frå [[2007]]. [[Tyrkia]] si forhandling om medlemskap er likevel meir usikkert, og det er stor indre usemje om dette temaet blant EU-landa.

[[Kategori:Europeisk historie| ]]
[[Kategori:Opphavleg omsett med Apertium]]
[[Kategori:Utvalde artiklar 2011]]