Sjå kjelda til Rhinen

{{Geoboks|elv
| namn = Rhinen
| lokalt namn = Rhein
| etymologi = [[Proto-indo-europeisk rot]] *''reie-'' <br />(«å flytte, flyte, springe»)
| bilete = Loreley mit tal von linker rheinseite.jpg
| bilettekst = [[Loreley]] i [[Rheinland-Pfalz]]
| land = Tyskland
| land1        = Austerrike
| land2        = Liechtenstein
| land3        = Sveits
| land4        = Frankrike
| land5        = Nederland
| stat = Luxembourg
| stat1 = Belgia
| stattype = Nedslagsfeltet
| kjelde = Vorderrhein
| kjelde_stad = [[Tomasee]] ("''Lai da Tuma''")|kjelde_region =[[distriktet Surselva|Surselva]], [[Graubünden]]|kjelde_land = Sveits
| kjelde_høgd = 2345
| kjelde_lat_d=46|kjelde_lat_m=37|kjelde_lat_s=57|kjelde_lat_NS=N
| kjelde_long_d=8|kjelde_long_m=40|kjelde_long_s=20|kjelde_long_EW=E
| kjelde1 = [[Hinterrhein]]
| kjelde1_stad=[[Paradiesbreen]]|kjelde1_region=[[Graubünden]]|kjelde1_land=Sveits
| kjelde_samløp = [[Reichenau i Sveits|Reichenau]]
| kjelde_samløp_stad =[[Tamins]]|kjelde_samløp_region=Graubünden
| kjelde_samløp_land =Sveits
| kjelde_samløp_høgd = 596
| kjelde_samløp_lat_d=46|kjelde_samløp_lat_m=49|kjelde_samløp_lat_s=24| kjelde_samløp_lat_NS=N
| kjelde_samløp_long_d=9|kjelde_samløp_long_m=24|kjelde_samløp_long_s=27| kjelde_samløp_long_EW=E
| munning = Nordsjøen
| munning stad=[[Hoek van Holland]]|munning region=Rotterdam|munning land=Nederland
| munning høgd = 0
| munning lat_d=51|munning lat_m=58|munning lat_s=54|munning lat_NS=N
| munning long_d=4|munning long_m=4|munning long_s=50|munning long_EW=E
| lengd = 1233
| nedslagsfelt = 185000
| middelvassføring = 2300
| whs_namn =[[Mittelrhein]]
| whs_år =2002
| whs_nummer =1066
| whs_region = 4
| whs_kriterium =(ii)(iv)(v)
| kart = Flusssystemkarte Rhein 03.jpg
| karttekst = Rhinen er ei av dei viktigaste elvane i Europa.
| kartstorleik = 300
| commons = Rhine
| fotnotar =<ref>Frijters and Leentvaar (2003)</ref>
}}
'''Rhinen''' ([[nederlandsk]] ''Rijn'', [[tysk]] ''Rhein'', [[fransk]] ''Rhin'', [[italiensk]] ''Reno'', [[romansk]] ''Rein''), stundom kalla '''Rhinelva''', er ei av dei lengste og viktigaste [[elv]]ene i [[Europa]] med ei lengd på 1&nbsp;230 km og med ei middelvassføring på meir enn 2&nbsp;300 kubikkmeter per sekund. Namnet på Rhinen kjem av det [[keltiske språk|keltiske]] ordet ''Renos'', som tyder «ho/den som strøymer». 

Rhinen og [[Donau]] danna det meste av den nordlege grensa i [[Romarriket]], og sidan dei dagar har Rhinen vore ei viktig transportåre, der ein frakta varer langt innover på kontinentet. Ho har mange gongar vore grunnlaget for regionale og internasjonale landegrenser. Dei mange slotta og prehistoriske festningane som ligg langs elva vitnar om at ho lenge har vore ein viktig vassveg. Elvetrafikken kunne stoppast på desse stadane, vanlegvis for å krevje toll, av staten som kontrollerte den delen av elva. 

== Geografi ==
[[Fil:Rhine canyon.JPG|mini|Rhingjelet (Ruinaulta) i [[Graubünden]] i [[Sveits]]]]
[[Fil:Rhein bei Gottlieben.jpg|mini|Rhinen like nedanfor [[Bodensjøen]]]]
[[Fil:Marksburg.jpg|mini|Marksburg nær Koblenz vart bygd i 1231]]
[[Fil:Wesseling.jpg|mini|Rhinen med kjemisk industri ved [[Wesseling]] nær [[Köln]]]]

=== Sveits ===
Rhinen sitt utspring er i dei sveitsiske [[Alpane]] i [[Graubünden]], der dei to første sidelvene, ''[[Vorderrhein]]'' og ''[[Hinterrhein]]'' renn i saman. Vorderrhein har sitt utspring frå Tumasjøen nær [[Oberalppasset]] og passerer det imponerande [[Ruinaulta]]-området. Hinterrhein har sitt utspring frå Paradiesbreen nær Rheinquellhorn ved den sørlege grensa av Sveits. Ei anna sideelv har sitt utspring i Val di Lei i [[Italia]]. Begge desse elvene møtes ved [[Reichenau]], i Graubünden. Frå Reichenau renn Rhinen nordover som ''[[Alpenrhein]]'' og passerer [[Chur]] og dannar grense med [[Liechtenstein]] og så [[Austerrike]] før ho renn ut i [[Bodensjøen]]. Vidare frå Bodensjøen renn ho vestover som ''[[Hochrhein]]'' og passerer [[Rhinfossen]]. Her møter ho elva [[Aare]], og vassføringa vert dobla til nesten 1&nbsp;000 kubikkmeter per sekund. Ho dannar grense mot Tyskland før ho snur nordover ved [[Basel]].

=== Tyskland og Frankrike ===
Etter Basel, som [[Øvre Rhinen]], dannar ho den sørlege delen av grensa mellom [[Tyskland]] og [[Frankrike]] i ein vid dal, før ho går innover i Tyskland ved Rheinstetten, nær [[Karlsruhe]].

Med over 1&nbsp;000 kilometer er Rhinen den lengste elva innanfor Tyskland, og det er her Rhinen møter dei fleste sideelvene sine, slik som [[Neckar]], [[Main]] og seinare [[Moselle]], som medverkar med ei vassføring på over 300 kubikkmeter per sekund. 

Mellom [[Bingen]] og [[Bonn]], som [[Middelrhinen]], renn ho gjennom [[Rhinkløfta]]. Denne kløfta er ganske djup, og området er kjent for [[slott]]a og [[vingård]]ane som ligg her. Området er på [[Verdsarv]]lista til [[UNESCO]] og er kjent som «den romantiske Rhinen» med meir enn 40 slott og festningar frå [[Mellomalderen]] og mange vakre vinlandsbyar. 

Sjølv om ein finn mykje industri langs Rhinen heilt opp til Sveits, er det langs [[Nedre Rhinen]], i [[Ruhrområdet]] at flesteparten ligg, der elva renn gjennom storbyar som [[Köln]], [[Düsseldorf]] og [[Duisburg]]. [[Ruhr]], som renn ut i Rhinen nær Duisburg er overraskande rein med tanke på industrien som ligg langs breidda av ho, vert brukt som drikkevatn. Ho medverkar med ytterlegare 70 kubikkmeter vatn per sekund. Andre elvar frå Ruhrområdet, og særleg [[Emscher]], fører derimot med seg forrureina vatn. Når ho nærmar seg den nederlandske grensa har Rhinen no ei middelvassføring på 2&nbsp;290 kubikkmeter per sekund og ei breidd på meir enn 300 meter.

=== Nederland ===
Rhinen snur så vestover og går inn i [[Nederland]] der ho i lag med elvene [[Meuse]] og [[Scheldt]] dannar eit stort [[elvedelta]]. Ho kryssar grensa til Nederland ved [[Spijk]], og nær [[Nijmegen]] og [[Arnhem]] er Rhinen på sitt breiaste, men elva deler seg så i tre delar: [[Waal]], [[Nederrijn]] («Nedre Rhinen») og [[IJssel]].

Frå her vert situasjonen meir komplisert, sidan namnet Rhinen ikkje lenger vert brukt på nokre av elvane. Det meste av vatnet frå elva (to tredjedelar) renn vidare vestover gjennom Waal og så via [[Merwede]] og [[Nieuwe Merwede]] renn ho inn i Meuse, gjennom [[Hollands Diep]] og [[Haringvliet]] og ut i [[Nordsjøen]]. [[Beneden Merwede]] avgreinar seg nær [[Hardinxveld-Giessendam]] og held fram som [[Noord]]. Denne delen av elva slår seg saman med [[elva Lek|Lek]] nær landsbyen [[Kinderdijk]] og dannar elva [[Nieuwe Maas]], som så renn forbi [[Rotterdam]] og via [[Het Scheur]] og [[Nieuwe Waterweg]] til Nordsjøen. [[Oude Maas]] avgreinar seg nær [[Dordrecht]], og lenger ned møter ho [[Nieuwe Maas]] og dannar [[Het Scheur]].

Den andre tredjedelen av vatnet renn gjennom [[Pannerdens Kanaal]] og fordelar seg i IJssel og Nederrijn. IJssel fører ein niande del av vassvolumet nordover og inn i [[IJsselmeer]] (ei tidlegare bukt), medan Nederrijn renn vestover parallelt med Waal og fører om lag to niandedelar av straumen. Ved [[Wijk bij Duurstede]] endrar Nederrijn derimot namn til [[elva Lek|Lek]]. Ho strøymer vidare vestover og renn tilbake igjen i [[Noord]] og [[Nieuwe Maas]] og så ut i Nordsjøen. 

Namnet Rhinen vert herifrå brukt for mindre elvar lenger nord, som i [[romarriket|romartida]] i lag danna hovudelva Rhinen. Sjølv om dei har same namn inneheld ikkje desse elvane lenger vatn frå Rhinen, men vert brukt for å føre vatn bort frå dei omliggande landområda og [[dikelandskap]]et. Frå Wijk bij Duurstede, den gamle nordlege delen av Rhinen, vert elva kalla [[Kromme Rijn]] («Den krumme Rhinen»), og etter [[Utrecht]] først [[Leidse Rijn]] («Rhinen i [[Leiden]]») og så [[Oude Rijn]] («Gamle Rhinen»). Den siste delen renn vestover og ut i ei sluse ved [[Katwijk]], og så ut i Nordsjøen.

== Store byar ==
[[Basel]], [[Strasbourg]], [[Karlsruhe]], [[Mannheim]], [[Ludwigshafen am Rhein|Ludwigshafen]], [[Wiesbaden]], [[Mainz]], [[Koblenz]], [[Bonn]], [[Köln]], [[Düsseldorf]], [[Neuss]], [[Krefeld]], [[Duisburg]], [[Arnhem]] (Nederrijn), [[Nijmegen]] (Waal), [[Utrecht]] (Kromme Rijn), [[Rotterdam]] (Nieuwe Maas).

== Mindre byar ==
[[Konstanz]], [[Schaffhausen]], [[Breisach]], [[Speyer]], [[Worms]], [[Bingen]], [[Rüdesheim]], [[Neuwied]], [[Andernach]], [[Bad Honnef]], [[Königswinter]], [[Niederkassel]], [[Wesseling]], [[Dormagen]], [[Zons]], [[Monheim am Rhein|Monheim]], [[Wesel]], [[Xanten]], [[Emmerich am Rhein|Emmerich]], [[Zutphen]] (IJssel), [[Deventer]] (IJssel), [[Zwolle]] (IJssel), [[Kampen]] (IJssel).

== Sideelvar ==
[[Fil:vorderrhein.jpg|mini|Vorderrhein]]

[[Sideelv]]ar frå kjelda til munningen:

* Frå venstre
** [[Vorderrhein]]
** [[Thur i Sveits]]
** [[Töss]]
** [[Aare]] (Aar)
** [[Birs]]
** [[Birsig]]
** [[Ill i Frankrike|Ill]]
** [[Moder]]
** [[Lauter ved Rhinen|Lauter]]
** [[Nahe]]
** [[Mosel]] (Moselle)
** [[Nette ved Rhinen|Nette]]
** [[Ahr]]
** [[Erft]]
** [[Maas]] (Meuse, renn saman med Rhinen i [[Rhindeltaet]])

* Frå høgre
** [[Hinterrhein]]
** [[Ill i Austerrike|Ill]]
** [[Schussen]]
** [[Wutach]]
** [[Alb]]
** [[Wiese]]
** [[Elz ved Rhinen|Elz]]
** [[Kinzig ved Rhinen|Kinzig]]
** [[Rench]]
** [[Acher]]
** [[Murg]]
** [[Pfinz]]
** [[Neckar]]
** [[Main]]
** [[Lahn]]
** [[Wied]]
** [[Sieg]]
** [[Wupper]]
** [[Düssel]]
** [[Ruhr]]
** [[Emscher]]
** [[Elva Lippe|Lippe]]
** [[Oude IJssel]]
** [[Berkel]]

== Bielvar ==
* [[IJssel]]
* [[Waal]]
* [[Elva Lek|Lek]]

== Kanalar ==
* [[Amsterdam-Rhinen-kanalen]]
* [[Rhinen-Main-Donau-kanelen]]
* [[Scheldt-Rhinen-kanalen]]
* [[Rhinen-Herne-kanalen]] som knyter [[Dortmund-Ems-kanalen]] og [[Mittellandkanal]] saman.

== Prehistorisk ==
Det har budd menneske, [[neandertalar]]ar og [[cro-magnon]]-menneske i Rhinedalen så langt tilbake som for kanskje 100&nbsp;000 år sidan. Under [[jarnalderen]] var begge sider av Rhinen folkesett av [[keltiske stammer]], men rundt år [[600 fvt.]] kryssa [[proto-germansk]]e stammer elvene [[Weser]] og [[Aller]], og kom etter kvart til breidda av Rhinen. Dette er vist arkeologisk i form av [[Jastorfkulturen]]. Frå om lag [[500 fvt.]] vart Rhinen grensa mellom dei keltiske og dei germanske stammene. 

== Historisk og militær relevans ==
[[Fil:Loreley von Spitznack.jpg|mini|300px|[[Loreley]]]]
Soga om Rhinen byrja då forfattarar frå [[Romarriket]] byrja å skrive om Rhinen, og nesten alle dei klassiske kjeldene omtalar elva. Namnet er alltid det same: Rhenus på [[latin]], Rhenos på [[gresk språk|gresk]]. Romarane såg på Rhinen som yttergrensa for sivilisasjon og fornuft, og på andre sida var det mytiske skapningar og ville germanske stammefolk, som romarane såg på som udyr. Sidan dette var villmark ynskte romarane å utforske ho. Dette er mellom anna skildra i ''[[Res Gestae Divi Augusti]]'', ei lang offentleg inskripsjon av [[Augustus]] der han (eller forfattaren hans) skryt av dådane sine, inkludert ein ekspedisjon nord for Rhinen til [[Jylland]], der ingen romarar tidlegare hadde vore (i følgje han sjølv). 

Gjennom den lange historia til Romarriket vart Rhinen rekna som grensa mellom [[Gallia]] eller [[kelter]]ane og det germanske folket, sjølv om grensa ofte vart broten, som då germanarane kryssa ho og slo seg saman med keltarane og danna [[belgar]]ane (som var opphavet til [[Belgia]]). I tidlege kjelder var Rhinen alltid ei gallisk elv. 

Då konflikten mellom romarane og germanarane voks, såg romarane seg nødt til å stasjonere troppar langs Rhinen. Dei hadde to armégrupper her (exercitus), ein underordna (nedre), og ein overordna (øvre), som er første gong ein kan skilje mellom nedre og øvre Germania. Opphavleg tydde dette truleg berre oppstraums og nedstraums. 

Romarane haldt åtte legionar i fem basar langs Rhinen. Kor mange legionar det var i området var avhengig av om det var krig eller trugsel om krig eller ikkje. Dei to militære distrikta påverka dei omliggande stammene, som seinare respekterte tydinga av alliansane og forbunda sine. Dei øvre germanske folka slo seg t.d. saman til [[allemanner]]. I ein periode fungerte ikkje Rhinen lenger som ei grense, då ein union av alle dei vestlege germanarane, [[frankar]]ane, kryssa elva og okkuperte det romardominerte keltiske Gallia så langt som til [[Paris]]. 

Etter kvart byrja språket og spele ei stor politisk rolle. Dei vest-germanske språka dissimilerte til tidlege utgåver av saksisk, fransk og tysk språk. [[Charlemagne]] samla alle frankarane i [[Det heilage romarriket]], men han rådde ikkje over eit folk med same språk. Etter han døydde delte riket seg meir eller mindre opp langs språklinjene, der det tidlege franske språket vart snakka i Nederland, og det saksiske og tyske i det som vart Tyskland. Dei romaniserte frankarane vart franskmenn. Rhinen vart igjen ei politisk grense. 

Rhinen som ei grense har vore og er eit mystisk og politisk symbol. Tyske forfattarar og komponistar har skrive mykje om ho. Under [[Den andre verdskrigen]] vart ho framleis rekna som ei heilag grense for Tyskland, og var framleis ein forsvarsbarriere som tyskarane kjempa særleg hardt for å forsvare. 

Rhinen er nært knytt til mange viktige historiske hendingar — særleg militære hendingar — i tillegg til mytiske. Til dømes: 

* [[Slaget i Teutoburgskogen]] som omsider etablerte Rhinen som den nordlege grensa til Romarriket. 

* Ho var lenge eit grenseproblem mellom Frankrike og Tyskland. Franskmennene hadde eit ønske sidan [[Mellomalderen]] om at vestsida av Rhinen skulle vere fransk, og franske leiarar som [[Louis XIV av Frankrike|Louis XIV]] og [[Napoleon Bonaparte]] prøvde med varierande hell og annektere landa vest for Rhinen. I [[1840]] braut ''Rhinkrisa'' ut, då den franske statsministeren [[Adolphe Thiers]] byrja å snakke om Rhingrensa. Som svar vart diktet og songen ''[[Die Wacht am Rhein]]'' (Vakta på Rhinen) komponert, som ropte på forsvar på den vestlege sida av Rhinen mot Frankrike. Under [[den fransk-prøyssiske krigen]] vart songen nærast ein nasjonalsong i Tyskland. Songen var òg populær under [[Den første verdskrigen]] og vart brukt i filmen ''[[filmen Casablanca|Casablanca]]''

* Mot slutten av Den første verdskrigen var [[Rhineland]] underlagt [[Versaillestraktaten]]. Traktaten gjorde at området kunne okkuperast av dei allierte fram til 1935, og etter dette skulle det vere ei demilitarisert sone, der den tyske hæren var forbode. Tyskarane følte seg krenkte av Versaillestraktaten, og særleg denne delen av han, og dette er utpeikt som eit av forholda som gav [[Adolf Hitler]] makt. Dei allierte drog bort frå Rhineland i 1930 og den tyske hæren okkuperte området i 1936, noko som var særs populært i Tyskland. 

* Under [[Den andre verdskrigen]] vart det klart at Rhinen kom til å bli ei enorm naturleg hindring då dei allierte frå vest skulle invadere Tyskland. Fleire bruer over Rhinen vart særs viktige og strategiske punkt.

* [[Mainzkatedralen]] er meir enn 1000 år gamal og er setet til [[Biskopen i Mainz]]. Katedralen var særs viktig innan [[Det heilage romarriket]], og held mange historiske gravmonument og religiøse lekamar. 

== Kjelder ==
{{refopning}}
*''Denne artikkelen bygger på «[[:nb:Rhinen|Rhinen]]» frå {{Wikipedia-utgåve|nb}},  den 5. april 2006.''  
{{refslutt}}
{{refopning}}
*''Denne artikkelen bygger på «[[:en:Rhinen|Rhinen]]» frå {{Wikipedia-utgåve|en}},  den 8. februar 2007.''  
{{refslutt}}
{{fotnoteliste}}

== Bakgrunnsstoff ==
{{commons|Rhine}}
* [http://www.rollintl.com/roll/rhine.htm ''Rhinen - Historie og kart'']
* [http://www.burgen-am-rhein.de ''Slott langs Rhinen'']
* [http://creative-dream.com/Rhine/castles.htm ''Fleire slott langs Rhinen''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060619102933/http://creative-dream.com/Rhine/castles.htm |date=2006-06-19 }}

{{Rhinen}}
{{Autoritetsdata}}

[[Kategori:Rhinen| ]]
[[Kategori:Rhinenvassdraget| ]]
[[Kategori:Elvar i Austerrike]]
[[Kategori:Elvar i Frankrike]]
[[Kategori:Elvar i Tyskland]]
[[Kategori:Elvar i Sveits]]
[[Kategori:Elvar i Nederland]]
[[Kategori:Elvar i Liechtenstein]]
[[Kategori:Internasjonale elvar i Europa]]
[[Kategori:Nordsjøen]]
[[Kategori:Riftdalar]]