Dyftong

Dyftong, dwugłoska (stgr. δίφθογγος diphthongos „dwubrzmiący”) – pojedyncza samogłoska (na ogół długa) o zmiennym przebiegu artykulacji, co sprawia, że ucho ludzkie słyszy dwa dźwięki, mimo że są one zespolone niejako w jeden i mają właściwości pojedynczej samogłoski.

Najczęściej występują dyftongi [a ɪ], [ɛ ɪ], [ɔ ɪ], [ʊ ɪ], [a ʊ], [ɛ ʊ]. W języku polskim przykładami występowania dyftongów są wyrazy: maj, automat, Europa i wiele innych, pochodzących z greki i łaciny. Dyftong /aɪ/ występuje np. w niemieckim wyrazie leider, gdzie jest oznaczony dwiema literami ei; dyftong [ɛ ɪ] słychać w angielskim gray itd.

Dwugłoski, stanowiąc połączenie dwóch dźwięków samogłoskowych, są z natury rzeczy niestabilne i mają tendencje do przekształcania się w pojedyncze samogłoski (monoftongi). Proces taki nazywa się monoftongizacją. Dwugłoski mogą jednak również powstawać z monoftongów w wyniku dyftongizacji.

Wyróżnia się dyftongi wstępujące, w których pierwsza samogłoska jest niezgłoskotwórcza (typu [u o]) i dyftongi zstępujące (typu [o u]). Oprócz dyftongów mogą istnieć tryftongi, czyli grupy trzech samogłosek wymawianych jak jedna.

Angielski

Uproszczony schemat „ślizgu” między samogłoskami w angielskich dyftongach

Podział angielskich dyftongów (wymowa brytyjska)
centrujące			zstępujące
kończące się na [ə] (szwę)			kończące się na [ɪ]			kończące się na [ʊ]
[ɪ ə] beard	[e ə] air	[ʊ ə] tour	[e ɪ] pain	[a ɪ] time	[ɔ ɪ] join	[ə ʊ] home	[a ʊ] house

W języku angielskim (w standardzie wymowy Received Pronunciation) wyróżnia się 8 dyftongów, które dzieli się na dwie grupy (patrz tabelka). Dyftong to dźwięk składający się z ruchu, „ślizgu” od jednej samogłoski do innej. Pierwsza samogłoska jest: dłuższa (trwa ok. 3/4 całego dyftongu), mocniejsza i głośniejsza. Nazwy grup związane są z samogłoską, która kończy dyftong:

centrujące (center, „środek”) – ruch w tych dyftongach jest skierowany do ə (szwa), która jest w centrum diagramu głosek,
zstępujące (ending; end, „koniec”) – dyftongi te kończą się na ɪ lub ʊ.

W rzeczywistości, produkując dyftong, podczas „ślizgu” – startując z pierwszej samogłoski – nie powinno się dotrzeć do dźwięku drugiej samogłoski. W przeciwnym razie dyftong ten brzmi nienaturalnie i staje się dwiema, oddzielnymi samogłoskami.

Istnieje tendencja do zmiany dyftongów z grupy centering na długie samogłoski – np. [ʊ ə] → [ɔ :] (tour: [t ʊ ə] → [t ɔ :(r )]. Dwugłoski te nie istnieją w wymowie amerykańskiej, gdzie omawiany wyraz brzmi [t ʊ r]).

Czeski

W języku czeskim istnieją trzy dyftongi:

[a ʊ̯] jak w auto (niemal wyłącznie w słowach obcego pochodzenia),
[e ʊ̯] jak w euro (tylko w słowach obcego pochodzenia),
[o ʊ̯] jak w koule.

Grupy samogłosek ia, ie, ii, io oraz iu w obcych słowach nie są uznawane za dyftongi, wymawiane są jak [ɪ j a , ɪ j ɛ , ɪ j ɪ , ɪ j o , ɪ j u], czyli z [j] pomiędzy samogłoskami.

Fiński

W języku fińskim występują następujące dyftongi:

[a i] jak w laiva
[e i] jak w keinu
[o i] jak w poika
[u i] jak w uida
[y i] jak w lyijy
[æ i] jak w äiti
[ø i] jak w öisin
[a u] jak w lauha
[e u] jak w leuto
[i u] jak w viulu
[o u] jak w koulu
[e y] jak w leyhyä
[i y] jak w siistiytyä
[æ y] jak w täysi
[ø y] jak w löytää
[i e] jak w kieli
[u o] jak w suo
[y ø] jak w yö

Hiszpański

W języku hiszpańskim występują dyftongi wstępujące (diptongo creciente) i zstępujące (diptongo descreciente):

/ia/ jak w Mariano
/ie/ jak w miento
/io/ jak w limpio
/iu/ jak w triunfo [trĭumfo]
/ua/ jak w guapo
/ue/ jak w bueno
/uo/ jak w fatuo
/ui/ jak w fui [fŭi]
/ai/ jak w baile
/ei/ jak w peine
/oi/ jak w hoy
/au/ jak w aula
/eu/ jak w neutro
/ou/ jak w lo unio [loŭnĭo]

Koreański

Dyftongi języka koreańskiego to:

ㅑ [j a] czytane jak polskie „ja” w wyrazie „jajko”
ㅒ [j ɛ], ㅖ [j e] czytane jak polskie „je” w wyrazie „jest”
ㅕ [j ʌ] czytane jak polskie „jo” w wyrazie „majowy”
ㅘ [w a] czytane jak polskie „ła” w wyrazie „ławka”
ㅙ [w ɛ], ㅚ [w ø], ㅞ [w e] czytane jak polskie „łe” w wyrazie „łezka”
ㅛ [j o] czytane jak polskie „jo”, lecz z ustami złożonymi w „dzióbek”
ㅝ [w ʌ] czytane jak polskie „ło” w wyrazie „łowca”
ㅟ [w i] czytane jak polskie „łi” lub angielskie „we”
ㅠ [j u] czytane jak polskie „ju” w wyrazie „już”
ㅢ [ɰ i] czytane jak polskie „yi”, lecz z krótkim y i naciskiem na i

Niderlandzki

Dyftongi języka holenderskiego to:

[ɛ i] jak w eikel, ijs
[ʌ u] jak w koude
[œ ʏ] jak w huis

Niemiecki

Dyftongi języka niemieckiego to:

[a ɪ̯] czytane jak polskie „aj” z j nieco osłabionym w wyrazie „maj” [ˈ m a j]. Przykład w języku niemieckim: sein ['z a ɪ n];
[a ʊ̯] czytane jak polskie „au” w wyrazie „pauza”. Przykład w języku niemieckim: Haus [h a ʊ̯s];
[ɔ ɪ̯] czytane jak polskie „oj” z j nieco osłabionym w wyrazie „pojnik”. Przykład w języku niemieckim: heute [ˈ h ɔ ɪ̯t ə];
[ʊ ɪ̯] czytane jak polskie „uj” np. pfui [pfʊɪ̯].

Samogłoski długie [e ː], [o ː] mają czasem wymowę dyftongiczną: [e ɪ], [o ʊ].