Kurpie
Kurpie – grupa etnograficzna ludności polskiej, zamieszkująca tereny dwóch puszcz mazowieckich: Puszczy Zielonej (zwanej też: Puszczą Kurpiowską lub Zagajnicą) i Puszczy Białej, funkcjonująca również jako określenie regionu kurpiowskiego (inaczej: Kurpiowszczyzna). Granica oddzielająca obie puszcze dzieli region na Kurpie Zielone i Kurpie Białe.
| Miejsce zamieszkania |
Polska (Kurpiowszczyzna) |
|---|---|
| Język | |
| Religia | |
| Grupa |
Nazwa
edytujNazwa Kurpie wywodzi się od noszonych przez miejscową ludność butów (kurpsi) wyrabianych z lipowego łyka, które były regionalną odmianą łapci[1][2]. Henryk Dąbrowski, powołując się na relacje m.in. Stanisława Ceberka i Stanisława Sieruty, twierdził, że słowo kurpie pochodzi od gwarowego kura na określenie kory. Obuwie kurpie miało powstać z połączenia kory drzew (dębu, topoli, olszyny) i parcianych szmat, którymi okręcano stopy. Człon -psie miał pochodzić o piania koguta, zwanego w gwarze kurpiowskiej pśejakem[3]. Nazwa butów miała się wywodzić od staropruskiego kurpi lub litewskiego kurpe oznaczającego but[4].
Początkowo nazwa Kurpie była przezwiskiem nadanym przez okoliczną ludność, sami Kurpie nazywali siebie Puszczakami, Puszczanami lub Puszczykami[4][5]. Henryk Samsonowicz nawet na XVI wiek datował samookreślanie się Puszczan jako wyraz tożsamości[6].
Jeszcze w XVIII wieku używano określenia Kurpikowie[7]. Nazywano tak mieszkańców Puszczy Zielonej w relacjach na temat oporu przeciwko Szwedom, a mieszkańców Puszczy Białej w przywilejach, które otrzymali od biskupów płockich. Ludwik Krzywicki zwrócił uwagę, że nazwa Kurp pojawia się w 1440 jako określenie ziemi nadanej rycerzowi Trojanowi ze Żmijewa. Założona przez niego wioska przyjęła nazwę od gruntu (Kurpie) i stała się gniazdem rodowym Kurpiewskich[4].
Słowo Kurpie na stałe zagościło w języku polskim w XIX wieku. W 1830 Kazimierz Władysław Wójcicki opublikował w czasopiśmie „Ziemomysł” artykuł pt. O Kurpiach. Cztery lata później wydał powieść pt. Kurpie. W II połowie XIX wieku słowo Kurpie używano na określenie mieszkańców puszczy i regionu[7]. Chodziło zarówno o teren Puszczy Zielonej, jak i Białej[5]. Ludwik Krzywicki zwrócił uwagę, że Kurpie Białe i Zielone różnią się między sobą zarówno dziejami swoimi, jak i dzisiejszym charakterem etnograficznym, aż do tego, że niekiedy za Kurpiów uważa się tylko dział północny, czyli Kurpiów Zielonych[4].
Funkcjonowało też przekonanie, że w hierarchii społecznej Kurp stał wyżej niż chłop, ponieważ nie odrabiał pańszczyzny. Ten mit leżał u podstaw kurpiowskiej tożsamości i dumy, jednak nie miał nic wspólnego z prawdą. Kurpie w Puszczy Zielonej odrabiali pańszczyznę (choć w wersji okrojonej w porównaniu z mieszkańcami innych regionów I Rzeczypospolitej), w Puszczy Białej byli czynszownikami biskupów płockich[6][8].
Region kurpiowski (albo i Puszczę Zieloną, i Białą, albo samą Puszczę Zieloną) nierzadko określa się słowem Kurpiowszczyzna. Współcześnie stanowi ono synonim określenia Kurpie[7]. Pojawia się jako element tytułu publikacji[5][9][10][11][12] oraz nazw zespołów regionalnych[13]. Aleksandra Cieślikowa uważa, że słowo Kurpiowszczyzna powstało w celu zróżnicowania Kurpiów mieszkańców regionu od Kurpi jako teren, regionu. Argumentem na rzecz tej tezy jest podobieństwo słowotwórcze Kurpiowszczyzny do Kielecczyzny albo Białostocczyzny[14].
Pierwsze użycie słowa Kurpiowszczyzna Łukasz Gut odnalazł w rozprawie Kurpie Ludwika Krzywickiego, drukowanej na łamach „Biblioteki Warszawskiej” w 1892. Kolejne użycia słowa to okres międzywojenny, szczególnie lata 30. XX wieku. Pojęcia używali też badacze regionu, m.in. Adam Chętnik, ks. Władysław Skierkowski i Franciszek Piaścik. Określenie spopularyzowano po II wojnie światowej[7].
Mieszkańcy
edytujBłotniste ziemie i lasy nie sprzyjały osadnictwu rolniczemu, stąd pierwotnie główne źródło utrzymania dla Kurpiów stanowiła puszcza. Pierwsi osadnicy w Puszczy Zielonej pojawili się w XV wieku, wioski powstały sto lat później. Do puszczy napływała ludność ze wschodniego Mazowsza, szukając schronienia przed napadami, a także chłopi zbiegli przed pańszczyzną oraz inni ścigani przez prawo. Pierwsi mieszkańcy Kurpiowszczyzny zajmowali się rybołówstwem i myślistwem. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kurpie słynęli ze swoich umiejętności strzeleckich[15][16].
Kurpie trudnili się również bartnictwem na podstawie królewskich przywilejów (prawo bartne, przywilej trwał do 1801 roku), wydobyciem oraz obróbką bursztynu, rzemiosłami drzewnymi i tkactwem. Pracowali też jako smolarze, węglarze i flisacy. Rozwój rolnictwa nastąpił w okresie XVII–XIX wieku. Osady kurpiowskie początkowo oddalone od siebie później, z wytrzebieniem lasów, zaczęły się skupiać w większe wioski. Kurpiowszczyznę w drugiej połowie XVIII wieku mogło zamieszkiwać około 12 000 ludzi[17].
Kultura materialna i folklor
edytujNaturalna bariera w postaci lasów i bagien, wymuszająca samowystarczalność, była przyczyną powstania odrębności kulturowej. Charakterystycznymi elementami kultury materialnej są stroje, hafty, ozdoby bursztynowe, kurpiowskie chaty, zdobienia w drewnie i rzeźba, wycinanki, kwiaty z krepiny oraz ozdobne palmy na Niedzielę Palmową. Elementy folkloru, w tym gwara kurpiowska, zachowały się do dziś[18].
Kultura niematerialna
edytuj- Wypiek byśków i nowych latek Kurpiów Puszczy Zielonej wpisany został na krajową listę dziedzictwa niematerialnego w listopadzie 2020 roku. Jest to pieczywo obrzędowe wypiekane przed świętami Bożego Narodzenia i Trzech Króli, pełniące dawniej funkcję magiczną przy zaklinaniu obfitości i urodzaju[19].
- Wycinankarstwo kurpiowskie z Puszczy Zielonej wpisano na krajową listę dziedzictwa niematerialnego w marcu 2020 roku. Tradycje wycinankarskie Puszczy Zielonej sięgają XIX wieku. Są to ozdoby wycinane z białego lub kolorowego papieru przy użyciu metalowych nożyc do strzyżenia owiec. Niegdyś wycinanki naklejano na ściany, lub w formie firanek na szyby okienne, obecnie naklejane na papier oprawiane są w ramę. Charakterystyczne dla wycinanki kurpiowskiej motywy to koguty, ptaszki, pawie, koniki i jeźdźcy na koniach, drzewka i zielka, leluje, gwiazdy oraz rzadziej spotykana wycinanka typu „las”, powstała w latach 40. XX wieku[19].
Dialekt literacki
edytujW 2009 r. prof. Jerzy Rubach opracował zasady pisowni zielonokurpiowskiego dialektu literackiego. Uwzględniają one występowanie w tym narzeczu głosek nieznanych językowi ogólnopolskiemu, które zapisywane są literami: ï, é (znane też w dawnej polszczyźnie), ë, å (staropolskie á). Ó oznacza w dalszym ciągu głoskę osobną od u. W dialekcie zielonokurpiowskim nie występuje natomiast litera i, wobec czego spółgłoski miękkie ć, ś, ń, ź, dź zapisywane są wyłącznie jako ć, ś, ń, ź, dź. W związku z mazurzeniem nie występuje również litera ż[20]. Nowe zasady pisowni zostały bardzo szybko przyjęte przez Związek Kurpiów i są rozpowszechniane i utrwalane w kolejnych publikacjach po kurpiowsku i na temat dialektu kurpiowskiego[21][22].
Współcześnie
edytujMówiąc o zachowaniu folkloru i kulturalnej odrębności Kurpiów, zazwyczaj ma się na myśli Kurpiów Zielonych[5]. Kultywowaniem i zachowaniem kultury kurpiowskiej zajmuje się Związek Kurpiów oraz liczne organizacje pozarządowe[18].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Polska z Miodkiem: Kurpie i Mazowsze [online].
- ↑ Michał Arct, M. Arcta słownik ilustrowany języka polskiego, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta, 1916 [dostęp 2022-07-25].
- ↑ Henryk Dąbrowski, Od czego pochodzi nazwa Kurpie?, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 19, 2005, s. 173–175.
- ↑ a b c d Ludwik Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka: Związek Kurpiów, 2007.
- ↑ a b c d Stanisław Pajka, Kurpiowszczyzna w badaniach historycznych, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 8, 1994, s. 38–47.
- ↑ a b Henryk Samsonowicz, Kurpie na mapie Polski, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 5, 1991, s. 8–12.
- ↑ a b c d Łukasz Gut, Kurpie - historia i trwanie: Kurpiowszczyzna, czyli słowo z historią [online], Kurpie - historia i trwanie, 22 listopada 2018 [dostęp 2022-07-25].
- ↑ Maria Weronika Kmoch, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec: Stowarzyszenie "Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej", 2020, ISBN 978-83-927409-7-1, OCLC 1225226389 [dostęp 2022-07-21].
- ↑ Stanisław Pajka, Wpisani w Kurpiowszczyznę i w życie moje, Ostrołęka 2003.
- ↑ Stanisława Pajka, Słownik biograficzny Kurpiowszczyzny, Kadzidło 2008.
- ↑ Kultura religijna Kurpiowszczyzny, red. M. Ozorowski, Olecko 2004.
- ↑ Kurpiowszczyzna. Kultura, Historia, Gospodarka, red. J. Gołota, J. Mironczuk, Ostrołęka 2017
- ↑ Zespół Folklorystyczny 'Kurpiowszczyzna' odniósł ogólnopolski sukces (zdjęcia, wideo) [online], Moja Ostrołęka [dostęp 2022-07-25] (pol.).
- ↑ Kurpiowszczyzna [online], rjp.pan.pl [dostęp 2022-07-25].
- ↑ Stefan Bratkowski: Z czym do nieśmiertelności. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1979, s. 300–301. ISBN 83-216-0185-5.
- ↑ Konstanty Górski: Historya Piechoty Polskiej. Kraków: 1893.
- ↑ Wiesław Majewski, Kurpie w walkach o niepodległość od Potopu do Baru, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 12, 1998, s. 12.
- ↑ a b Iwona Choroszewska-Zyśk (red.), Encyklopedia kurpiowska. Fakty i ciekawostki, Ostrołęka: Związek Kurpiów, 2021, ISBN 978-83-963465-0-6, OCLC 1334037878 [dostęp 2022-07-25].
- ↑ a b Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa [dostęp 2022-12-27].
- ↑ Jerzy Rubach: Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego. Ostrołęka: Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce i Związek Kurpiów, 2009, s. 20, 38, 54, 61. ISBN 978-83-923536-3-8.
- ↑ Z nowej ortografii korzystają m.in. następujące prace wydane od 2009 przez Związek Kurpiów: 1. Henryk Gadomski (2010) Śpiewnik kurpiowski. Ostrołęka: Związek Kurpiów. 229 s. 2. Wojciech Łukaszewski (2010) Elementarz kurpiowski. Jednorożec: Gminny Zespół Kultury. 76 s. 3. Maria Samsel, Katarzyna Mróz, Mirosław Grzyb (2010) Gadki kurpiowskie. Ostrołęka: Muzeum Kultury Kurpiowskiej. 102 s. 4. Krystyna Mroczkowska i Stefania Prusaczyk (2010) Kurpiowska nasza mała ojczyzna. Myszyniec: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kurpiowskiej im. bp. Edwarda Samsel. 28 s. 5. Krystyna Mroczkowska i Stefania Prusaczyk (2011) Jesień na Kurpiach. Myszyniec. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kurpiowskiej im. bp. Edwarda Samsel. 37 s. 6. Henryk Gadomski, Mirosław Grzyb, Tadeusz Grec (2013) Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich. Ostrołęka: Związek Kurpiów.
- ↑ W roku 2011 i 2014 Związek Kurpiów zorganizował semestralny kurs nauki pisma kurpiowskiego według zasad nowej ortografii.
Bibliografia
edytuj- Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
- Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Linki zewnętrzne
edytuj
- Związek Kurpiów
- Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce
- Kurpie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 936.
- Kurpie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 200.
- Kurpie w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej