Quattrocento

Quattrocento (wł. quattrocento ’czterysta’) – pojęcie odnoszące się do XV wieku we włoskiej kulturze. Na lata te przypadł początek renesansu we Włoszech.

Masaccio, Grosz czynszowy (fragment), ok. 1426-27, kaplica Brancaccich

Nazwa pochodzi od włoskiego słowa oznaczającego 400 i oznacza tutaj: lata [tysiąc] czterechsetne (1400-1499). Po raz pierwszy użył jej Giorgio Vasari – włoski historiograf, autor symbolicznego podziału dziejów sztuki włoskiej od Cimabuego do Michała Anioła na trzy okresy: trecento (dzieciństwo sztuki), quattrocento (młodość) oraz cinquecento (dojrzałość).

Quattrocento stanowiło wstęp do renesansu. Jest określane także mianem „wczesnego renesansu”, który to termin powstał w XX w. w kręgu badaczy angielskich i niemieckich. Za początek tej epoki uznaje się 1401 r., kiedy to odbył się konkurs na drugie drzwi do baptysterium we Florencji. Niektórzy historycy malarstwa uważają jednak, że jej prawdziwe rozpoczęcie nastąpiło w momencie pojawienia się twórczości Masaccia, czyli ok. 1420 r.

Kontekst historyczny i kulturowy

Humanizm

"Człowiek witruwiański" / "Proporcje ciała ludzkiego wg Witruwiusza" Leonarda da Vinci to niewielki rysunek, stanowiący ilustrację do fragmentu Księgi III traktatu O architekturze ksiąg dziesięć Witruwiusza, poświęconego proporcjom ludzkiego ciała.

Na początku XIV w. zaczęły uwidaczniać się na Półwyspie Apenińskim nowe tendencje w sztuce oraz filozofii; humaniści, pisarze i poeci - do których grona należeli m.in. Dante Alighieri, autor Boskiej komedii, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca czy Coluccio Salutati, wiązani bezpośrednio ze zjawiskiem wczesnorenesansowego humanizmu - pierwszy raz od czasów antycznych zapoczątkowali zwrot ku wartościom antropocentrycznym, a nie wyłącznie sferom sakralnym (wokół których ukształtowała się europejska filozofia teocentryczna doby średniowiecza).

Wyklarowaniu się wczesnorenesansowej myśli humanistycznej znacznie sprzyjał rozwój nauki, techniki i żeglugi. Zwłaszcza odkrycia geograficzne zaczęły udowadniać, że wąski, znany dotychczas świat - wraz z całym jego dorobkiem cywilizacyjnym - stanowi zaledwie skromną cząstkę obszarów Ziemi, z których większość pozostaje jeszcze nieznana i niezbadana.

Co istotne, postęp w wielu dziedzinach przyczynił się do gruntownych przemian socjalnych i obyczajowych - powolnego rozpadu feudalizmu, gwałtownego rozwoju handlu i ekonomii czy urbanizacji usamodzielniających się ośrodków miejskich (w przypadku Włoch: tzw. "miast-państw").

• 
  Dante Alighieri
• 
  Giovanni Boccaccio
• 
  Francesco Petrarca
• 
  Coluccio Salutati

Stosunek wobec antyku - renovatio antiquitatis

Jak pisał Leon Battista Alberti, jeden z najwybitniejszych i najwszechstronniejszych humanistów XV-wiecznych, w traktacie O malarstwie:

Dziwiłem się i zwykle ubolewałem zarazem, że tak liczne znakomite i boskie sztuki i nauki, spotykane często w dziełach i opowieściach owej wspaniałej starożytnej przeszłości, obecnie są zaniedbane i całkowicie niemal zaginione; malarze, rzeźbiarze, architekci, muzycy, geometrzy, mówcy, wieszczowie i tym podobne szlachetne i znakomite umysły dzisiaj bywają niezmiernie rzadkie i nazbyt godne pochwały. Mniemałem przeto, że - jak to często słyszałem od wielu - Natura, mistrzyni rzeczy, postarzała już i znużona, nie wytwarza już ani gigantów, ani też talentów, jakie w swych młodzieńczych, a bardziej chwalebnych czasach stwarzała wielkie i cudowne.

Poggio Bracciolini (1380-1459) to postać niezwykle zasłużona dla rozwoju renesansowego humanizmu. Zawdzięcza mu się odnalezienie m.in. poematu filozoficznego De rerum natura Lukrecjusza czy traktatu De architectura autorstwa Witruwiusza.

Słowa Albertiego w pełni oddają stosunek włoskich artystów quattrocenta wobec tradycji antycznej - nie tyle zapomnianej, co skutecznie zdeprecjonowanej przez średniowiecznych chrześcijańskich uczonych. Był to jeden z zasadniczych powodów, dla których Petrarca - przyjmując za czasy starożytne okres od początku cywilizacji antycznej do nawrócenia się cesarza Konstantyna w IV w. - określił epokę poprzedzającą renesans "wiekami ciemnymi", cechującymi się "barbarią" i "mrokami".

Sytuacja ze średniowiecznym stanem wiedzy odnośnie kultury antycznej jest jednak bardziej skomplikowana, niż przedstawiali ją florenccy humaniści. Z jednej strony duchowni zdecydowanie negowali bowiem "pogański", epikurejski styl życia starożytnych Rzymian, z drugiej zaś - przechowywali w klasztorach, czytali i przepisywali pisma Owidiusza, Tacyta, Cycerona, Kwintyliana czy Plauta. To właściwie dzięki zaangażowaniu mnichów i pracy skryptoriów, do dzisiejszych czasów przetrwały kopie najwspanialszych dzieł literatury i filozofii antycznej. Ich skrupulatnym odnajdywaniem i studiowaniem zajmowali się w renesansie tzw. "łowcy ksiąg" - humaniści wyjeżdżający w różne rejony Europy, w celu przywożenia z nich jak największej liczby zachowanych kopii prac starożytnych mistrzów. Najsłynniejszym poszukiwaczem manuskryptów był Poggio Bracciolini.

Również w dziedzinie filozofii, bardzo wiele koncepcji narodzonych w starożytnej Grecji i Rzymie zostało przyjętych i zmodyfikowanych przez teologów i scholastyków chrześcijańskich. Jak zauważa S. Greenblatt, w filozofii średniowiecznej znaleźć można np. echa platońskiej koncepcji duszy, stoickiej koncepcji opatrzności czy opracowanej przez Arystotelesa teorii pierwszej przyczyny sprawczej.

Zjawisko protorenesansu i twórczość braci Pisanich

W sztuce włoskiej pierwsze wyraźne znaki inspiracji antykiem znaleźć można już w XIII w. - w okresie zwanym przez część historyków sztuki protorenesansem. Doskonałym przykładem jest tu twórczość braci Pisanich, a w szczególności: kazalnica z baptysterium w Pizie, wykonana w 1260 r. przez Nicolę Pisana. Umieszczona pośród jej reliefów postać personifikacji Męstwa - Fortitudo - to w istocie nagi, muskularny młodzieniec, wzorowany na antycznych posągach Herkulesa. Jak podkreślają autorzy pracy Nicola Pisano and the Revival of Sculpture in Italy (G.H. & E.R. Crichton): "ambona z pizańskiego baptysterium wyznaczyła punkt zwrotny w dziejach włoskiej rzeźby". O znaczeniu twórczości zarówno Nicoli Pisana, jak i jego syna Giovanniego, pisał m.in. Giorgio Vasari w swych Żywotach najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów:

Ich wybitna działalność na polu architektury i rzeźby zasługuje na uczczenie dzięki świetnym i niezwykłym dziełom i dzięki przetarciu rzeźbie w marmurze dróg, tj. przełamaniu ciężkiej i nieproporcjonalnej maniery bizantyńskiej. Obaj Pisanowie dali figurom lepszy kształt i lepsze pomysły w tematach.

Natura a sztuka - koncepcje XV-wieczne

Jak zauważa Alfred Ligocki:

Byłoby (...) błędem przypuszczać, że pod pojęciem natury artyści renesansowi rozumieli tylko otaczającą człowieka i doznawaną zmysłami rzeczywistość. Obok tego rozumienia natury, które można by określić jako bierne, istniało też czynne, pojmujące naturę jako żywą siłę kreującą i rządzącą życiem ludzi, zwierząt i roślin, podobnie jak powstawaniem dzieł sztuki. Rozróżnienie to sięga filozofii greckiej, w której np. Anaksagoras, Demokryt i Arystoteles pojmowali naturę w sensie biernym, a Anaksymander w sensie czynnym. W średniowieczu to pierwsze pojęcie natury otrzymało nazwę natura naturata (natura stworzona), a to drugie - natura naturans (natura tworząca).

W początkowej fazie quattrocenta znaleźć można obie te koncepcje; postawę artysty wobec pojęć natury Alberti określił jako naśladowanie. W tegoż Ksiąg dziesięć o sztuce budowania (1447-57) humanista odniósł kwestię wczesnorenesansowej imitacji natury do przestrzeni sztuki antycznej:

Starożytni (...) głównie stawiali sobie za cel w swych działaniach naśladowanie natury, jako największego artysty we wszystkich rodzajach kompozycji; i w tym celu pracowali oni - o tyle, o ile sięgnąć może ludzka umiejętność nad odkryciem praw, których natura sama przestrzega tworząc swoje dzieła.

Rozwój myśli o koncepcjach natury, jej ewentualnym naśladownictwie w sztukach plastycznych, a także pojęciach realizmu i idealizmu, nastąpił w wieku XVI; por.: traktat Lodovica Dolce Dialogo della pittura (wyd. 1557 r.; "antyk jest już właśnie tą idealną naturą, do której malarz dąży, a starożytne posągi zawierają w sobie całą doskonałość sztuki") i niektóre pisma Leonarda da Vinci (m.in. fragm.: "poznanie natury oparte jest nie tylko na bezpośrednim poczuciu życia, lecz na zasadach matematycznych").

W płaskorzeźbie Filippa Brunelleschiego - "Poświęcenie Izaaka" - z początku XV w., postać oślarza (w lewym dolnym rogu) wzorowana jest prawdopodobnie na hellenistycznej rzeźbie "Chłopiec wyjmujący cierń" (Spinario) z I w. p.n.e.

Ośrodki

Zestawienie ważniejszych ośrodków
i mecenatów

ośrodek	mecenat
Florencja	Medyceusze
Wenecja	dożowie
Ferrara	d’Este
Mantua	Gonzagowie
Mediolan	Sforza

Głównym ośrodkiem sztuki była Florencja, gdzie tworzył m.in. Masaccio. Rozkwit szkoły florenckiej przypadał na okres świetności rodu Medyceuszów, którzy zasłynęli jako wybitni politycy, dowódcy i mecenasi sztuki. Innymi fundatorami dzieł sztuki były rodziny Brancaccich, dla których pracowali Masaccio i Masolino, oraz Carduccich, dla których Andrea del Castagno stworzył cykl fresków. Na polu sztuki aktywne były również rodziny: Baccich, Lanfredinich, Tornabuonich, Sassettich, Strozzich.

Sztuka florencka zainspirowała artystów z innych ośrodków, których rozkwit nastąpił w drugiej połowie XV w. W Wenecji tworzyli Carlo Crivelli i Vittore Carpaccio. Pracowały tam także dwie wielkie rodziny malarskie – Bellinich, reprezentująca monumentalny styl, oraz Vivarinich wierna stylowi ozdobnemu. Dzięki mecenatowi dworskiemu rozwijały się też inne szkoły, np. w Ferrarze pod rządami rodziny d’Este. W Mantui, która nie wytworzyła własnej szkoły malarskiej, ożywienie nastąpiło wraz ze sprowadzeniem Mantegni z Padwy, które dokonało się dzięki staraniom Gonzagów. Mediolan po objęciu władzy przez Francesca Sforzę (1450) na polu artystycznym zaczął rywalizować z Florencją. W Rzymie nie powstała w tym czasie rodzima szkoła, ale dzięki mecenatowi papieskiemu do miasta przybywali artyści z różnych ośrodków, zwłaszcza Umbrii i Toskanii.

Malarstwo

Cechy ogólne

W XV w. rozwinęło się malarstwo ścienne (fresk), a także malarstwo tablicowe i sztalugowe. Dzieła przedstawiały w większości tematy religijne, jednak od połowy wieku coraz częściej poruszana była tematyka świecka – portrety, alegorie, personifikacje oraz cassone – malowidła na skrzyniach i meblach. Rozwój sztuki świeckiej związany był z upowszechnieniem humanizmu. Już w piętnastym wieku dokonano rozróżnienia tendencji stylistycznych w malarstwie na styl „ozdobny” i „prosty”. Pierwszy wywodził się z tradycji trecenta i cechowały go dekoracyjność linii, płytka przestrzeń, czyste barwy i malowniczość. Styl „prosty” natomiast, zapoczątkowany przez Masaccia, koncentrował się na prawach geometrii i poszukiwaniu prawidłowej perspektywy.

Ważniejsi przedstawiciele:

• Masaccio
• Sandro Botticelli
• Perugino
• Andrea del Verrocchio
• Paolo Uccello
• Fra Angelico
• Fra Filippo Lippi
• Piero della Francesca
• Antonello da Messina
• Andrea Mantegna
• Domenico Ghirlandaio

• Twórczość Masaccia
• 
  "Trójca Święta", ok. 1425, Santa Maria Novella we Florencji
• 
  Schemat perspektywiczny "Trójcy Świętej"
• 
  "Wygnanie z Raju" (przed i po renowacji), 1425–1427, Kaplica Brancaccich, Santa Maria del Carmine we Florencji
• 
  detal "Wygnania z Raju"
• 
  fragm. "Przywrócenia do życia zmarłego syna gubernatora Antiochii" z kaplicy Brancaccich
• 
  "Grosz czynszowy", 1425–1427, kaplica Brancaccich, Santa Maria del Carmine we Florencji

• Twórczość Sandra Botticellego
• 
  domniemany autoportret Botticellego na "Pokłonie Trzech Króli" (ok. 1475)
• 
  detal "Narodzin Wenus", ok. 1485
• 
  "La Primavera" ("Wiosna"), ok. 1477
• 
  "Portret mężczyzny z medalem", 1474/75
• 
  tondo "Madonna del Magnificat", 1481/1485

• Twórczość Piera della Franceski
• 
  "Biczowanie Chrystusa" ("Sen św. Hieronima"), lata 60. XV w.
• 
  portrety Federica da Montefeltro i Battisty Sforzy, 1465/70
• 
  "Chrzest Chrystusa", lata 50. XV w.
• 
  "Madonna z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych", 1472
• 
  "Zmartwychwstanie", 1465

Architektura

Przedstawiciele:

• Filippo Brunelleschi
• Michelozzo di Bartolommeo
• Leone Battista Alberti
• Giuliano da Maiano
• Pietro Lombardo
• Mauro Codussi

• 
  Filippo Brunelleschi
• 
  Leon Battista Alberti
• 
  Michelozzo

Budownictwo świeckie (Florencja)

Kolebką architektury renesansowej była Toskania i jej główny ośrodek miejski, czyli Florencja. Wraz z politycznym, gospodarczym i kulturowym rozwojem miasta, zakres twórczości architektonicznej zwiększył się przede wszystkim w kwestii budownictwa świeckiego - to wtedy powstały najsłynniejsze obiekty reprezentujące typ pałacu miejskiego (palazzo). Rezydencje te cechuje typowo "forteczny" wygląd, elewacje z surową rustyką, a także obecność wewnętrznego krużgankowego dziedzińca.

• Palazzo Medici-Riccardi (1444-1462, Michelozzo)
• Palazzo Rucellai we Florencji (1446–1457, Alberti)
• Palazzo Pitti (od 1458, Brunelleschi lub Alberti)
• Palazzo Strozzi (1489-1538, Benedetto da Maiano)

• 
  Elewacja Palazzo Medici-Riccardi
• 
  bryła Palazzo Rucellai
• 
  Palazzo Pitti
• 
  Palazzo Strozzi

Świątynie we Florencji:

• Katedra Santa Maria del Fiore, Duomo (projekt kopuły Brunelleschiego)
• Bazylika Santo Spirito (1435 do ok. 1500, Brunelleschi)
• fasada Santa Maria Novella (1456–1470, Alberti)
• kaplica Pazzich przy Santa Croce (ok. 1430, Brunelleschi)

• 
  Santa Maria del Fiore
• 
  Przekrój kopuły florenckiej katedry
• 
  wnętrze Santo Spirito
• 
  fasada Santa Maria Novella
• 
  przekrój i plan kaplicy Pazzich

Rzeźba

Początki rzeźby renesansowej zawiązane są z Florencją i konkursem w 1401 roku na drzwi do Baptysterium Jana Chrzciciela (w którym wygrał Ghiberti).

• Jacopo della Quercia
• Donatello
• Lorenzo Ghiberti
• Luca della Robbia
• Andrea Verrocchio

Choć nie brał udziału w tym konkursie, w tym okresie tworzył też Piero del Pollaiuolo.

Bibliografia

• Zygmunt Waźbiński, Malarstwo quattrocenta, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1972.
• Oprac. Jan Białostocki, Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 r., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978.
• Stephen Greenblatt, Zwrot: Jak zaczął się renesans, wyd. Albatros, Warszawa 2012.
• Alfred Ligocki, Sztuka renesansu, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
• Jean Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, wyd. Aletheia, Warszawa 2015.
• Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.
• Michael Levey, Wczesny renesans, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972.
• Peter i Linda Murray, Sztuka renesansu, wyd. VIA, 1999.
• Peter Burke, Kultura i społeczeństwo w renesansowych Włoszech, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991.
• Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1979.
• Giorgio Vasari (oprac. Karol Estreicher), Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków 1985.
• renesans. Sztuka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2008-02-05] .