Tekst źródłowy strony Pentametr jambiczny

'''Pentametr jambiczny''' ([[język grecki|gr.]] {{grc|πεντάμετρος ἴαμβος}}) – rodzaj [[Metrum (poetyka)|metrum]] w [[poezja|poezji]], w którym każdy wers zbudowany jest z pięciu stóp składających się z dwóch sylab – krótkiej i długiej (w metryce antycznej) lub nieakcentowanej i akcentowanej (w językach bez iloczasu). W tradycyjnym zapisie przedstawia się go następująco:

{{metryka wiersza|KDKDKDKDKD}}

albo:

sSsSsSsSsS

Pentametr jambiczny stosowany był między innymi w klasycznej poezji angielskiej. Przykładem pentametru jambicznego w literaturze polskiej jest wiersz [[Maria Konopnicka|Marii Konopnickiej]] Gdzie jest mój dom.

: ''Gdzie jest mój dom? czy tam, gdzie marzeń roje''
: ''Budują świat z mgły ułud, z pieśni czaru;''
: ''Gdzie lube sny kołyszą serce moje,''
: ''Gdzie poi mnie szumiący zdrój nektaru?''
: ''Czy tam, gdzie czyn w żelaznej ma prawicy''
: ''Pochodnię zórz i wieków ciężkie wagi...''
: ''I świeci w dzień ogniskiem swej źrenicy,''
: ''A w ciemną noc dobywa miecz swój nagi?''

Pentametr jambiczny jest najbardziej wyrazisty w przypadku zastosowania średniówki męskiej: sSsS||sSsSsSs. Użycie takiej średniówki można zaobserwować powyżej u Konopnickiej, jak też u Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w wierszu Sny (II).

: ''Dziewczyna śpiąc odrzuca ręce w górę,''
: ''w sąsiedni sen, który się o nią otarł,''
: ''a nad nią drżą ciągnące długim sznurem''
: ''zjeżone kły - jak ciche myśli kota.''

Jako pierwszy eksperymentował z pentametrem jambicznym [[Juliusz Słowacki]], próbując przybliżyć polski wiersz dramatyczny do angielskiego [[blank verse|blank verse'u]]<ref>Porównaj Wiktor Jarosław Darasz, Mały przewodnik po wierszu polskim, Kraków 2003, s. 78.</ref>.

: ''O! Święta ziemio polska! Arko ludu!''
: ''Jak zajrzeć tylko myślą, krew się lała.''
: ''W przeszłości słychać dźwięk tej harfy cudu,''
: ''Co wężom dała łzy i serca dała.''
: ''Słuchajcież wy! Gdy ognie zaczną buchać,''
: ''Jeżeli harfy jęk przyleci z dala,''
: ''Będziecież wy jak węże stać i słuchać?''
: ''Będziecież wy jak morska czekać fala,''
: ''Aż ścichnie pieśń i krew oziębnie znowu''
: ''I znów się staną z was pełznące węże?''
: ''Aż rzucą was do mogilnego rowu,''
: ''Gdzie z zimnych jak wy serc się hańba lęże?''
: ''Już czas wam wstać!''
: ''Już czas wam wstać i bić i truć oręże.''
: (Lilla Weneda)

Również [[Mieczysław Hertz]] zastosował pentametr jambiczny w utworze dramatycznym ''Ananke''<ref name="bc.wimbp.lodz.pl">{{Cytuj stronę | url = http://bc.wimbp.lodz.pl/Content/71265/Ananke_basn_dramatyczna_w_szesciu_obrazach_syg28277a.pdf | tytuł = Ananke. Baśń dramatyczna w sześciu odsłonach | autor = Mieczysław Hertz | data = 1904 | opublikowany = bc.wimbp.lodz.pl | język = pl | data dostępu = 2017-05-11}}</ref>.
Czysty pentametr jambiczny, akatalektyczny, z rymami męskimi, [[Jan Kasprowicz]] zastosował w przekładzie wiersza [[Robert Browning|Roberta Browninga]] [[Spotkanie w nocy]]:

: ''Szara głąb morza, długi, ciemny ląd:''
: ''Ogromny, żółty półksiężyca róg;''
: ''Nagły, syczący, nieprzytomny tan''
: ''Zbudzonych ze snu kędzierzawych pian -'' 
: ''Lotne me czółno szybki toczy łuk,''
: ''W piasku wilgotnym zgasł już jego prąd.''
: <br />
: ''Potem ćwierć mili jeszcze brzegiem, wzdłuż:''
: ''Trzy jeszcze pola pod najbliższy dach;''
: ''Potem w okienko, stuk, stuk, ostry trzask''
: ''I niebieskawy wraz siarczyka blask,''
: ''Głos, który radość tłumiła i strach -''
: ''I dwa wzajemnie biją serca już...''<ref>Przekład został zamieszczony w autorskiej antologii Kasprowicza Poeci angielscy. Wybór poezyi, Lwów 1907</ref>

Jambicznym pięciostopowcem jest też wiersz [[Czesław Miłosz|Czesława Miłosza]] zaczynający się od słów: Ty silna noc. Do ciebie nie dosięga/ ni płomień ust, ni chmur przejrzystych cień. Klarownych jambicznych pięciostopowców jest w literaturze polskiej stosunkowo mało w porównaniu z sylabicznym [[jedenastozgłoskowiec|jedenastozgłoskowcem]] i innymi formatami jambicznymi. O wiele częstsze są czterostopowce i trójstopowce, jak u [[Adam Mickiewicz|A. Mickiewicza]] "Do B... Z...":

: ''Słowiczku mój! a leć, a piej!<br />''
: ''Na pożegnanie piej<br />''
: ''Wylanym łzom, spełnionym snom,<br />''
: ''Skończonej piosnce twej!<br />''

: ''Słowiczku mój! twe pióra zzuj,<br />''
: ''Sokole skrzydła weź,<br />''
: ''I w ostrzu szpon, zołoto-stron<br />''
: ''Dawidzki hymn tu nieś!<br />''

: ''Bo wyszedł głos, i padł już los,<br />''
: ''I tajne brzemię lat<br />''
: ''Wydało płód! i stał się cud!<br />''
: ''I rozraduje świat.<br />''

Pentametr jambiczny jest podstawowym formatem wiersza poezji angielskiej<ref name="Praha">{{Cytuj książkę | autor = Michail Leonovič Gasparov | tytuł = Nástin dějin evropského verše | wydawca = Dauphin | miejsce = Praha | data = 2012 | strony = 222 | isbn = 978-80-7272-248-8}}</ref>, gdzie występuje zarówno w postaci rymowanej, jak i bezrymowej (blank verse)<ref>Na temat angielskiego pentametru jambicznego istnieje ogromna literatura. Zobacz na przykład Joseph Berg Esenwein, Mary Eleanor Roberts, The art of versification, Springfield, 1921.</ref>. W literaturze angielskiej pentametr jambiczny z reguły buduje strofy kunsztowne jak [[sekstyna]], [[strofa królewska]] czy [[Oktawa (literatura)|oktawa]]. Nierymowany pentametr jambiczny wprowadził do poezji angielskiej w szesnastym wieku [[Henry Howard (3. hrabia Surrey)|Henry Howard, earl Surrey]] w tłumaczeniu fragmentów [[Eneida|Eneidy]] [[Wergiliusz]]a<ref name="PoetryFoundation.org">{{Cytuj stronę | url = https://www.poetryfoundation.org/poems-and-poets/poets/detail/henry-howard | tytuł = Henry Howard, Earl of Surrey, Poet (1517–1547) | opublikowany = Poetryfoundation.org | język = en | data dostępu = 2017-05-11}}</ref>. W dramacie stosowali go autorzy elżbietańscy, w tym [[Thomas Kyd]] ([[Tragedia hiszpańska]]) i [[William Szekspir]] (Hamlet), a w epice [[John Milton]] ([[Raj utracony]]) i Robert Browning ([[Pierścień i księga (poemat)|Pierścień i księga]]). Pentametr jambiczny był też podstawowym rodzajem wiersza w poezji czeskiej drugiej połowy XIX wieku<ref name="slovoasmysl.ff.cuni.cz">{{Cytuj stronę | url = http://slovoasmysl.ff.cuni.cz/node/202 | tytuł = Pětistopý jamb v 19. století  | autor = Miroslav Červenka | opublikowany = slovoasmysl.ff.cuni.cz | język = cs | data dostępu = 2017-11-24}}</ref>. Przykładem jego użycia jest wiersz [[Jaroslav Vrchlický|Jaroslava Vrchlickiego]] ''Odpověď''.

: ''Nemysli na ty, kterým podal’s pít''
: ''a kteří do tvé naplivali číše,''
: ''všech srdce s tvým přec v souhlas nemůž’ bít,''
: ''týž hvozd, jenž jedněm v dumy úkoj dýše,''
: ''zas dráždí jiné, snět mu urazit;''
: ''ty’s třeba mechem jeho kráčel tiše,''
: ''co jiný prchal. Však nad cizím plesem''
: ''a cizí zlobou les dál zůstal lesem.''

== Zobacz też ==
* [[jamb]]
* [[Dystych elegijny|pentametr daktyliczny]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę | url = http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1974-t65-n2/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1974-t65-n2-s243-280/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1974-t65-n2-s243-280.pdf | tytuł = Teoria metru | autor = Morris Halle,Samuel Jay Keyser | data = 1974 | opublikowany = bazhum.muzhp.pl | język = pl | data dostępu = 2017-11-24}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Metrum]]