Oniscidea: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
wstęp - wyeksponowanie informacji o liczbie odnóży |
przypisy, dodanie nazw zwyczajowych |
||
Linia 17: | Linia 17: | ||
[[Plik:Porcellio scaber (19128377566).jpg|240px|thumb|[[Prosionek szorstki|Prosionki szorstkie]] (Porcellio scaber)]] |
[[Plik:Porcellio scaber (19128377566).jpg|240px|thumb|[[Prosionek szorstki|Prosionki szorstkie]] (Porcellio scaber)]] |
||
'''''Oniscidea''''' – [[Rząd (biologia)|podrząd]] lądowych [[skorupiaki|skorupiaków]] z rzędu [[równonogi|równonogów]]<ref name="itis" />. Znane są również jako '''stonogi'''<ref name="Grabda85_2_1" />. |
'''''Oniscidea''''' – [[Rząd (biologia)|podrząd]] lądowych [[skorupiaki|skorupiaków]] z rzędu [[równonogi|równonogów]]<ref name="itis" />. Znane są również jako '''stonogi'''<ref name="Grabda85_2_1" /><ref name="Bielecki13" />. |
||
Podobnie jak większość lub wszystkie równonogi są spłaszczone grzbietobrzusznie, nie posiadają [[Karapaks stawonogów|karapaksu]]<ref name="Jura83" /> i mają głowę zlaną z pierwszym segmentem tułowia<ref name="Brusca07" />. W porównaniu do innych równonogów mają szczątkowe czułki I pary<ref name="Shultz18" /><ref name="Brusca07" /><ref name="Jura83" />. Wyróżniają się jednak przede wszystkim przystosowaniami do życia na lądzie takimi jak [[płuca pleopodialne]], bardziej lub mniej zamknięta komora lęgowa<ref name="Jura83" /><ref name="Grabda85_2_1" /> (''marsupium''<ref name="Hornung11" /><ref name="Wagele91" />) czy system przewodzący wodę<ref name="Hornung11" />. Opanowały one ląd lepiej niż jakakolwiek inna grupa skorupiaków<ref name="Kensley01" /><ref name="Hornung11" />. Mają 7 par odnóży krocznych<ref name="Shultz18" /><ref name="Brusca07" />. |
Podobnie jak większość lub wszystkie równonogi są spłaszczone grzbietobrzusznie, nie posiadają [[Karapaks stawonogów|karapaksu]]<ref name="Jura83" /> i mają głowę zlaną z pierwszym segmentem tułowia<ref name="Brusca07" />. W porównaniu do innych równonogów mają szczątkowe czułki I pary<ref name="Shultz18" /><ref name="Brusca07" /><ref name="Jura83" />. Wyróżniają się jednak przede wszystkim przystosowaniami do życia na lądzie takimi jak [[płuca pleopodialne]], bardziej lub mniej zamknięta komora lęgowa<ref name="Jura83" /><ref name="Grabda85_2_1" /> (''marsupium''<ref name="Hornung11" /><ref name="Wagele91" />) czy system przewodzący wodę<ref name="Hornung11" />. Opanowały one ląd lepiej niż jakakolwiek inna grupa skorupiaków<ref name="Kensley01" /><ref name="Hornung11" />. Mają 7 par odnóży krocznych<ref name="Shultz18" /><ref name="Brusca07" />. |
||
Linia 134: | Linia 134: | ||
Znanych jest około 3700 gatunków ''Oniscidea''<ref name="Hornung11" />. W Polsce występuje niemal 40 gatunków<ref name="WZP4" />. Wśród bardziej pospolitych lub znanych warto wymienić takie jak: |
Znanych jest około 3700 gatunków ''Oniscidea''<ref name="Hornung11" />. W Polsce występuje niemal 40 gatunków<ref name="WZP4" />. Wśród bardziej pospolitych lub znanych warto wymienić takie jak: |
||
* ''[[Armadillidium opacum]]'' (C. L. Koch, 1841) |
* ''[[Armadillidium opacum]]'' (C. L. Koch, 1841) – kulanka szara<ref name="Dzieczkowski69" /> |
||
* ''[[Skuliczek gładki|Cylisticus convexus]]'' (De Geer, 1778) – skuliczek gładki<ref name="mszB1976" /> |
* ''[[Skuliczek gładki|Cylisticus convexus]]'' (De Geer, 1778) – skuliczek gładki<ref name="mszB1976" /> |
||
* ''[[Przystawiec pospolity|Ligidium hypnorum]]'' (Cuvier, 1792) – przystawiec pospolity<ref name="mszB1976" /> |
* ''[[Przystawiec pospolity|Ligidium hypnorum]]'' (Cuvier, 1792) – przystawiec pospolity<ref name="mszB1976" /><ref name="Dzieczkowski69" /> |
||
* ''[[stonoga murowa|Oniscus asellus]]'' Linnaeus, 1758 – stonoga murowa |
* ''[[stonoga murowa|Oniscus asellus]]'' Linnaeus, 1758 – stonoga murowa |
||
* ''[[Podliść zwinny|Philoscia muscorum]]'' (Scopoli, 1763) – podliść zwinny<ref name="mszB1976" /> |
* ''[[Podliść zwinny|Philoscia muscorum]]'' (Scopoli, 1763) – podliść zwinny<ref name="mszB1976" /><ref name="Bielecki13" /> |
||
* ''[[Prosionek szorstki|Porcellio scaber]]'' Latreille, 1804 – prosionek szorstki |
* ''[[Prosionek szorstki|Porcellio scaber]]'' Latreille, 1804 – prosionek szorstki |
||
* ''[[Trachelipus rathkii]]'' (Brandt, 1833) |
* ''[[Trachelipus rathkii]]'' (Brandt, 1833) – prosionek pospolity<ref name="Bielecki13" /> |
||
* ''[[Trichoniscus pusillus]]'' Brandt, 1833 |
* ''[[Trichoniscus pusillus]]'' Brandt, 1833 – stonożek drobny<ref name="Bielecki13" /><ref name="Dzieczkowski69" /> |
||
== Zobacz też == |
== Zobacz też == |
||
Linia 157: | Linia 157: | ||
<ref name="Shultz18">{{Cytuj pismo |nazwisko=Shultz |imię=Jeffrey W. |tytuł=A guide to the identification of the terrestrial Isopoda of Maryland, U.S.A. (Crustacea) |url=http://zoobank.org/References/D40B458A-3B6E-48D0-A8E9-4BA994D8EC79 |czasopismo=ZooKeys |wolumin=801 |strony=207–228 |data=2018 |doi=10.3897/zookeys.801.24146 |język=en |data dostępu=2019-09-10 }} ([https://zookeys.pensoft.net/lib/ajax_srv/generate_pdf.php?document_id=24146&readonly_preview=1&file_id=288399 PDF])</ref> |
<ref name="Shultz18">{{Cytuj pismo |nazwisko=Shultz |imię=Jeffrey W. |tytuł=A guide to the identification of the terrestrial Isopoda of Maryland, U.S.A. (Crustacea) |url=http://zoobank.org/References/D40B458A-3B6E-48D0-A8E9-4BA994D8EC79 |czasopismo=ZooKeys |wolumin=801 |strony=207–228 |data=2018 |doi=10.3897/zookeys.801.24146 |język=en |data dostępu=2019-09-10 }} ([https://zookeys.pensoft.net/lib/ajax_srv/generate_pdf.php?document_id=24146&readonly_preview=1&file_id=288399 PDF])</ref> |
||
<ref name="Bielecki13">{{Cytuj książkę |autor=Aleksander Bielecki, Alicja Boroń, Janina Dziekońska-Rynko, Dorota Juchno, Karol Komosiński, Robert Krupa, Jolanta Szlachciak |inni=Redakcja: Alicja Boroń, Jolanta Szlachciak, Rysunki i tablice: Sebastian Górzkowski, Andrzej Koryzno i Małgorzata Tanajewska |tytuł=Różnorodność i taksonomia zwierząt |wydanie=I |wydawca=Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; Wydawnictwo Mantis, Olsztyn |miejsce=Olsztyn |rok=2013 |tom=2 |tytuł tomu=Przewodnik terenowy do rozpoznawania wybranych krajowych taksonów zwierząt |url=https://docplayer.pl/15797818-Podrecznik-metodyczny.html |isbn=978-83-62860-25-8 |data dostępu=2020-02-18 }}</ref> |
|||
<ref name="Kensley01">{{Cytuj książkę |tytuł=Guides to the Freshwater Invertebrates of Southern Africa |url=https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/10972/iz_2001_Kensley_Isopoda_Spelaeogriphacea_Tanaidacea.pdf?sequence=1&isAllowed=y |inni=Editors: JA Day, BA Stewart, IJ de Moor & AE Louw |rok=2001 |miesiąc=March |strony=50-74 |rozdział=Chapter 3; Isopoda |nazwisko r=Kensley |imię r=B. |tom=Volume 4 |tytuł tomu=Crustacea III; Bathynellacea, Amphipoda, Isopoda, Spelaeogriphacea, Tanaidacea, Decapoda |isbn=1-86845-676-5 |język=en |data dostępu = 2019-10-24 }}</ref> |
<ref name="Kensley01">{{Cytuj książkę |tytuł=Guides to the Freshwater Invertebrates of Southern Africa |url=https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/10972/iz_2001_Kensley_Isopoda_Spelaeogriphacea_Tanaidacea.pdf?sequence=1&isAllowed=y |inni=Editors: JA Day, BA Stewart, IJ de Moor & AE Louw |rok=2001 |miesiąc=March |strony=50-74 |rozdział=Chapter 3; Isopoda |nazwisko r=Kensley |imię r=B. |tom=Volume 4 |tytuł tomu=Crustacea III; Bathynellacea, Amphipoda, Isopoda, Spelaeogriphacea, Tanaidacea, Decapoda |isbn=1-86845-676-5 |język=en |data dostępu = 2019-10-24 }}</ref> |
||
Linia 183: | Linia 185: | ||
<ref name="WZP4">{{Cytuj książkę | inni= Razowski J. (red.) | tytuł = Wykaz zwierząt Polski | tom = IV | data = 1997 | wydawca = Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN | miejsce = Kraków | isbn = 978-83-907187-0-5 | strony = 303}}</ref> |
<ref name="WZP4">{{Cytuj książkę | inni= Razowski J. (red.) | tytuł = Wykaz zwierząt Polski | tom = IV | data = 1997 | wydawca = Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN | miejsce = Kraków | isbn = 978-83-907187-0-5 | strony = 303}}</ref> |
||
<ref name="Dzieczkowski69">{{Cytuj pismo |nazwisko=Dzięczkowski |imię=Andrzej |tytuł=Historia i przyroda „UroczyskaBażantarnia” pod Skierniewicami |url=https://rcin.org.pl/dlibra/publication/104286/ |czasopismo=Chrońmy Przyrodę Ojczystą |wolumin=25 |wydanie=1 |strony=18–24 |data=1969 |wydawca=Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce=Kraków |data dostępu=2020-02-18 }}</ref> |
|||
}} |
}} |
Wersja z 13:14, 18 lut 2020
Oniscidea[1] | |
Latreille, 1802 | |
Stonoga murowa (Oniscus asellus) | |
Systematyka | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Typ | |
Podtyp | |
Gromada | |
Rząd | |
Podrząd |
Oniscidea |
Oniscidea – podrząd lądowych skorupiaków z rzędu równonogów[1]. Znane są również jako stonogi[2][3].
Podobnie jak większość lub wszystkie równonogi są spłaszczone grzbietobrzusznie, nie posiadają karapaksu[4] i mają głowę zlaną z pierwszym segmentem tułowia[5]. W porównaniu do innych równonogów mają szczątkowe czułki I pary[6][5][4]. Wyróżniają się jednak przede wszystkim przystosowaniami do życia na lądzie takimi jak płuca pleopodialne, bardziej lub mniej zamknięta komora lęgowa[4][2] (marsupium[7][8]) czy system przewodzący wodę[7]. Opanowały one ląd lepiej niż jakakolwiek inna grupa skorupiaków[9][7]. Mają 7 par odnóży krocznych[6][5].
Należą do nich na przykład stonoga murowa (Oniscus asellus) i prosionek szorstki (Porcellio scaber).
Budowa
Podobnie jak większość lub wszystkie równonogi są spłaszczone grzbietobrzusznie, nie posiadają karapaksu[4][2] i mają głowę zlaną z pierwszym segmentem tułowia[5]. Wyróżniają się bardzo krótkimi czułkami I pary (antennae I)[5].
- Głowa (głowotułów, cefalotoraks[6])
Głowa tutaj to tak naprawdę głowotułów będący połączeniem głowy i pierwszego segmentu tułowia[5].
Na głowie znajdują się oczy złożone lub oczy, w skład których wchodzą 1-3 oczka (ocelli). Niektóre gatunki nie mają oczu[6]. U równonogów oczy nigdy nie są umieszczone na słupkach[6].
Czułki I pary (antennae I) są szczątkowe[6][5][4].
Czułki II pary (antennae II) są dobrze rozwinięte. Flagellum czyli ich końcowy odcinek zbudowane jest na ogół z 2 lub 3 segmentów, rzadziej z 10 lub większej ich ilości[6].
Na głowie znajdują się też narządy gębowe - mandibulae (żuwaczki[2]), maxillulae (szczęki pierwszej pary[2]) i słabo rozwinięte maxillae (szczęki drugiej pary[2])[2][5][9], a oprócz nich szczękonóża – pierwsza para odnóży tułowiowych[6][2][5][9] pochodząca z segmentu zlanego z głową[5]. - Pereon (tułów, toraks[6])
Zbudowany jest z 7 wolnych[5] segmentów (czyli nie licząc zlanego z głową[5]), z których każdy ma 1 parę pereopodiów (odnóży)[6][5]. Segmenty te nadają zwierzęciu charakterystyczny wygląd[2].
Grzbietowa powierzchnia każdego segmentu nosi nazwę tergitu. Boczne przedłużenia tergitów czyli epimeryty wspólnie osłaniają od góry odnóża[6]. - Pleon (odwłok, abdomen[6])
Ma 6 segmentów, w tym 5 wolnych[6][5].
Każdy wolny segment ma od spodu parę pleopodiów[6][5], czyli spłaszczonych wyrostków będących przekształconymi odnóżami odwłokowymi[2]. Każde pleopodium składa się z endopoditu (gałęzi wewnętrznej[2]) i egzopoditu (gałęzi zewnętrznej[2])[6][2]. Na egzopoditach zlokalizowane są płuca pleopodialne[7][10][6].
Tergity pierwszych 2 segmentów pleonu nie mają epimerytów, kolejne 3 mogę mieć epimeryty normalne, zredukowane lub ich nie mieć[6].
Samce równonogów mają sztylet kopulacyjny uformowany przez pleopodia. U Oniscidea są to pierwsza i druga para, u pozostałych równonogów pierwsza[9].
Środowisko życia
Większość Oniscidea jest lądowa, część amfibiotyczna (np. rodzaje Ligia, Tylos), niektóre wtórnie stały się wodne lub zasiedliły jaskinie[7]. Opanowały one ląd lepiej niż jakakolwiek inna grupa skorupiaków[9][7].
Niektóre gatunki występują nawet na pustyniach (np. Hemilepistus reaumuri), na ogół jednak zasiedlają wilgotne siedliska, kryją się pod kamieniami, kawałkami drewna, w ściółce[7].
Przystosowania do życia na lądzie
Oniscidea wykazują wiele przystosowań do życia na lądzie. Są to m. in. płuca pleopodialne, bardziej lub mniej zamknięta komora lęgowa[4][2] (marsupium[7][8]) czy system przewodzący wodę (WCS)[7].
Płuca pleopodialne
- Osobny artykuł:
Oniscidea oddychają powietrzem atmosferycznym dzięki narządom wymiany gazowej o nazwie płuca pleopodialne, występującym na egzopoditach pleopodiów[7][10][6].
Płuca pleopodialne w zależności od gatunku wykazują różny stopień złożoności budowy – od odkrytej pofałdowanej powierzchni aż do przykrytych struktur zawierających rozgałęziające się rureczki powietrzne[7][10].
Te rureczki powietrzne ze względu na kojarzenie się z tchawkami[2] znane są jako pseudotracheae (pseudotchawki[2])[2][6].
U części gatunków płuca są widoczne gołym okiem jako pogrubione białe łatki na powierzchni pleopodiów[6]+[10]. Z tego powodu płuca pleopodialne znane są też jako ciała białe[4].
Gatunki słabo przystosowane do środowiska lądowego mogą oddychać przy pomocy skrzeli[2], których funkcję pełnią endopodity pleopodiów[10]. Na przykład gatunki z rodzajów Ligia i Ligidium oddychają przy pomocy skrzeli (endopoditów), a w razie potrzeby na lądzie przez pofałdowaną powierzchnię egzopoditów[2]. Funkcja endopoditów jako skrzeli została jednak zachowana u większości lądowych równonogów[7].
Zamknięta komora lęgowa
Samice równonogów posiadają komorę lęgową (marsupium[7][8]), w której noszą jaja rozwijające się do stadium larw manka (manca). Larwy te są podobne do postaci dorosłych[8][2]. Komora lęgowa znajduje się pod pereonem (tułowiem). Od góry jest ograniczona jego ścianą, od spodu oostegitami czyli płytkami na pereopodiach (odnóżach tułowiowych) samic[8]. Wyrastają one z przednich pereopodiów w liczbie 5 par[7].
Marsupium Oniscidea jest częściowo lub całkowicie zamknięte. U gatunków typowo lądowych (np. u rodzaju Porcellio) jest ono całkowicie zamknięte i wypełnione płynem wydzielanym przez zwisające z tułowia specjalne wyrostki (kotyledony). Zaopatrują one w ten sposób jaja i larwy manka w substancje odżywcze, wodę i tlen. Wyrostków tych nie mają formy wodne i amfibiotyczne, na przykład Ligiidae i Trichoniscidae. U form amfibiotycznych (np. u rodzaju Ligia), mniej zaawansowanych ewolucyjnie, marsupium jest otwarte na obydwu końcach i przepływa przez nie woda z systemu przewodzcego wodę[7].
System przewodzący wodę
Oniscidea rozwinęły system przewodzący wodę (ang. water conducting system, WCS). Są to rowki w niektórych rejonach powierzchni ciała, utrzymujące wodę dzięki siłom kapilarnym. Bierze on udział w termoregulacji, wydalaniu i osmoregulacji na lądzie[7].
Oniscidea podobnie jak typowe organizmy wodne są amonioteliczne - wydalają zbędne i szkodliwe produkty przemiany związków azotowych w postaci amoniaku. Jest on usuwany u nich przez szczękowe nefrydium i gruczoły do systemu przewodzącego wodę, skąd wyparowuje do atmosfery. Tylko 10% amoniaku wydalają one z kałem[7].
System przewodzący wodę nawilża również płuca pleopodialne - jest rozwinięty tym bardziej im mniej zaawansowane są pluca[7].
Zwijanie się w kulkę
Niektóre Oniscidea potrafią zwinąć się w kulkę[7][13]. Są to Armadillidae, Armadillidiidae[7][13], Eubelidae, Sphaeroniscidae, Tylidae[7], rodzaj Cylisticus (skuliczek)[13] z rodziny Cylisticidae.
Może to być kulka idealna, z czułkami schowanymi do środka (np. kulanka Armadillidium[b]), lub pozostawionymi na zewnątrz (np. skuliczek Cylisticus)[6].
Zwinięcie się w kulkę chroni przed drapeżnikami oraz zmniejsza utratę wody[7][13][14][16].
W kulkę mogą zwijać się nie tylko gatunki lądowe, ale też wodne z rodzaju Sphaeroma (z rodziny Sphaeromatidae) oraz żyjące w strefie pływów Campecopea (Sphaeromatidae) i Tylos (Tylidae)[13].
Systematyka
W podrzędzie Oniscidea wyróżnia się około 40 rodzin[17]:
- Rodzina: Dubioniscidae Schultz, 1995
- Rodzina: Irmaosidae Ferrara & Taiti, 1983
- Rodzina: Pseudarmadillidae Vandel, 1973
- Rodzina: Scleropactidae Verhoeff, 1938
- Infrarząd: Ligiamorpha Vandel, 1943
- Rodzina: Hekelidae Ferrara, 1977
- Rodzina: Ligiidae Leach, 1814
- Rodzina: Mesoniscidae Verhoeff, 1908
- Nadodzina: Armadilloidea Brandt, 1831
- Rodzina: Actaeciidae Vandel, 1952
- Rodzina: Armadillidae Brandt, 1831
- Rodzina: Armadillidiidae Brandt, 1833
- Rodzina: Atlantidiidae Arcangeli, 1954
- Rodzina: Balloniscidae Vandel, 1963
- Rodzina: Cylisticidae Verhoeff, 1949
- Rodzina: Eubelidae Budde-Lund, 1904
- Rodzina: Periscyphicidae Ferrara, 1973
- Rodzina: Porcellionidae Brandt, 1831
- Rodzina: Trachelipodidae Strouhal, 1953
- Nadodzina: Oniscoidea Latreille, 1802
- Rodzina: Alloniscidae Schmidt, 2003
- Rodzina: Bathytropidae Vandel, 1952
- Rodzina: Berytoniscidae Vandel, 1973
- Rodzina: Detonidae Budde-Lund, 1906
- Rodzina: Halophilosciidae Verhoeff, 1908
- Rodzina: Olibrinidae Vandel, 1973
- Rodzina: Oniscidae Latreille, 1802
- Rodzina: Philosciidae Kinahan, 1857
- Rodzina: Platyarthridae Vandel, 1946
- Rodzina: Pudeoniscidae Lemos de Castro, 1973
- Rodzina: Rhyscotidae Budde-Lund, 1908
- Rodzina: Scyphacidae Dana, 1852
- Rodzina: Spelaeoniscidae Vandel, 1948
- Rodzina: Sphaeroniscidae Vandel, 1964
- Rodzina: Stenoniscidae Budde-Lund, 1904
- Rodzina: Tendosphaeridae Verhoeff, 1930
- Nadodzina: Styloniscoidea Vandel, 1952
- Rodzina: Schoebliidae Verhoeff, 1938
- Rodzina: Styloniscidae Vandel, 1952
- Rodzina: Titaniidae Verhoeff, 1938
- Rodzina: Turanoniscidae Borutzkii, 1969
- Nadodzina: Trichoniscoidea Sars, 1899
- Rodzina: Buddelundiellidae Verhoeff, 1930
- Rodzina: Trichoniscidae Sars, 1899
- Infrarząd: Tylomorpha Vandel, 1943
- Rodzina: Tylidae Dana, 1852
Znanych jest około 3700 gatunków Oniscidea[7]. W Polsce występuje niemal 40 gatunków[18]. Wśród bardziej pospolitych lub znanych warto wymienić takie jak:
- Armadillidium opacum (C. L. Koch, 1841) – kulanka szara[19]
- Cylisticus convexus (De Geer, 1778) – skuliczek gładki[11]
- Ligidium hypnorum (Cuvier, 1792) – przystawiec pospolity[11][19]
- Oniscus asellus Linnaeus, 1758 – stonoga murowa
- Philoscia muscorum (Scopoli, 1763) – podliść zwinny[11][3]
- Porcellio scaber Latreille, 1804 – prosionek szorstki
- Trachelipus rathkii (Brandt, 1833) – prosionek pospolity[3]
- Trichoniscus pusillus Brandt, 1833 – stonożek drobny[3][19]
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
- ↑ a b Oniscidea, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Eugeniusz Grabda: 5. Rząd: Isopoda – równonogi. W: Eugeniusz Grabda, Hieronim Dastych, Jadwiga Kaczmarek, Stanisław L. Kazubski, Jan Koteja, Izabella Mikulska, Stanisław Smreczyński, Witold Stefański, Kazimierz Sembrat, Jarosław Urbański, Józef Wilkjalis: Zoologia; Bezkręgowce. Eugeniusz Grabda (red.). Wyd. drugie zmienione. T. 2. Cz. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 164–165, 241–252. ISBN 83-01-05178-7.
- ↑ a b c d Aleksander Bielecki, Alicja Boroń, Janina Dziekońska-Rynko, Dorota Juchno, Karol Komosiński, Robert Krupa, Jolanta Szlachciak: Różnorodność i taksonomia zwierząt. Redakcja: Alicja Boroń, Jolanta Szlachciak, Rysunki i tablice: Sebastian Górzkowski, Andrzej Koryzno i Małgorzata Tanajewska. Wyd. I. T. 2: Przewodnik terenowy do rozpoznawania wybranych krajowych taksonów zwierząt. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, 2013. ISBN 978-83-62860-25-8. [dostęp 2020-02-18].
- ↑ a b c d e f g Rząd: Równonogi – Isopoda. W: Czesław Jura: Bezkręgowce; Zarys morfologii, systematyki, filogenezy. Wyd. drugie zmienione. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 326–327. ISBN 83-01-04489-6.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Richard C. Brusca, Vania R. Coelho, Stefano Taiti: Isopoda. W: The Light and Smith Manual. Intertidal Invertebrates from Central California to Oregon. Editors: James T. Carlton. Wyd. 4th. Oakland, CA: University of California Press, 2007, s. 503-542. ISBN 978-0-520-23939-5. [dostęp 2019-10-24]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Jeffrey W. Shultz. A guide to the identification of the terrestrial Isopoda of Maryland, U.S.A. (Crustacea). „ZooKeys”. 801, s. 207–228, 2018. DOI: 10.3897/zookeys.801.24146. [dostęp 2019-09-10]. (ang.). (PDF)
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Elisabeth Hornung. Evolutionary adaptation of oniscidean isopods to terrestrial life: Structure, physiology and behavior. „Terrestrial Arthropod Reviews”. 4, s. 95–130, 2011. Leiden: Koninklijke Brill NV. DOI: 10.1163/187498311X576262. [dostęp 2019-09-23]. (ang.).
- ↑ a b c d e Johann-Wolfgang Wägele: Antarctic Isopoda Valvifera. T. Volume 2: Synopses of the Antarctic Benthos; Editors: J. W. Wägele & J. Sieg. Konigstein/Germany: Koeltz Scientific Books, 1991, seria: THESES ZOOLOGICAE; VOLUME 14; EDITOR: RONALD FRICKE. ISBN 3-87429-324-6. [dostęp 2019-10-24]. (ang.).
- ↑ a b c d e B. Kensley: Chapter 3; Isopoda. W: Guides to the Freshwater Invertebrates of Southern Africa. Editors: JA Day, BA Stewart, IJ de Moor & AE Louw. T. Volume 4: Crustacea III; Bathynellacea, Amphipoda, Isopoda, Spelaeogriphacea, Tanaidacea, Decapoda. March 2001, s. 50-74. ISBN 1-86845-676-5. [dostęp 2019-10-24]. (ang.).
- ↑ a b c d e Pasquino Paoli, Franco Ferrara, Stefano Taiti. Morphology and evolution of the respiratory apparatus in the family Eubelidae (Crustacea, Isopoda, Oniscidea). „Journal of Morfology”. 253 (3), s. 272–289, 2002 Sep. DOI: 10.1002/jmor.10008. PMID: 12125066. [dostęp 2019-09-23]. (ang.).
- ↑ a b c d Mieczysław Górny, Andrzej Kaczanowski, Janina Kaczanowska, Jerzy Prószyński, Jan Maciej Rembiszewski, Mirosław Stankiewicz, Wojciech Staręga, Teresa Sulgostowska, Zuzanna Stromenger, Tomasz Umiński, Ludwik Żmudziński: Bezkręgowce. Zbigniew Chrzanowski (red.). Wyd. I. Warszawa: PW Wiedza Powszechna, 1976, seria: Mały słownik zoologiczny.
- ↑ William Thomas Calman: Life of Crustacea. New York: Macmillan Co., 1911. [dostęp 2019-09-23]. (ang.). Reprodukcja ilustracji: The Freshwater and Marine Image Bank
- ↑ a b c d e f Colin Little: The Colonisation of Land: Origins and Adaptations of Terrestrial Animals. Cambridge: Cambridge University Press, 1983, s. 80. ISBN 0-521-25218-0. [dostęp 2019-11-10]. (ang.).
- ↑ a b Jacob T. Smigel, Allen G. Gibbs. Conglobation in the Pill Bug, Armadillidium vulgare, as a Water Conservation Mechanism. „Journal of insect science (Online)”. 8 (44), s. 1-9, 2008. DOI: 10.1673/031.008.4401. ISSN 1536-2442. PMID: 20233103. [dostęp 2019-11-16]. (ang.).
- ↑ Gergely Horváth, László Zsolt Garamszegi, Judit Bereczki, Tamás János Urszán, Gergely Balázs, Gábor Herczeg. Roll with the fear: environment and state dependence of pill bug (Armadillidium vulgare) personalities. „The Science of Nature”. 106 (7), 2019. DOI: 10.1007/s00114-019-1602-4. [dostęp 2019-11-16]. (ang.).
- ↑ a b Matsuno, T. Moriyama. Behavioral Evidence for Internal Factors Affecting Duration of Conglobation iN Pill Bugs (Armadillidium vulgare, Isopoda, Crustacea)* SHORT COMMUNICATION. „Acta Biologica Hungarica”. 63 (Suppl. 2), s. 80–82, 2012. Budapest: Akadémiai Kiadó. DOI: 10.1556/ABiol.63.2012.Suppl.2.9. [dostęp 2019-11-16]. (ang.).
- ↑ Retrieved November 8, 2019 from the Integrated Taxonomic Information System on-line database, http://www.itis.gov
- ↑ Wykaz zwierząt Polski. Razowski J. (red.). T. IV. Kraków: Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, 1997, s. 303. ISBN 978-83-907187-0-5.
- ↑ a b c Andrzej Dzięczkowski. Historia i przyroda „UroczyskaBażantarnia” pod Skierniewicami. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 25 (1), s. 18–24, 1969. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. [dostęp 2020-02-18].