Indoariowie
Indoariowie[1] lub Indo-Ariowie – ludy indoeuropejskie wyodrębnione z większej, indoirańskiej wspólnoty dawniej utożsamianej z Ariami. Ich przybycie na Półwysep Indyjski (ok. 1500 p.n.e.) oraz dalsza ekspansja w kierunku wschodnim doprowadziła do znacznego przemieszana z miejscowymi Drawidami oraz zmiany trybu życia na osiadły.
Okres zasiedlania subkontynentu od świętych ksiąg Indoariów zwany wedyjskim, był czasem tworzenia podstaw kultury indyjskiej oraz przygotowania gruntu pod uformowanie się pierwszych, indyjskich państwowości.
Współcześnie językami z grupy indoaryjskiej posługuje się większość mieszkańców Indii i Pakistanu, szacowana na około 750 mln osób.
Indoariowie w świetle badań nad językami indoeuropejskimi
W 1786 w skolonizowanych przez Brytyjczyków Indiach miało miejsce wydarzenie uznawane dzisiaj za początek badań nad językami indoeuropejskimi. Brytyjski sędzia i filolog Sir William Jones na dorocznym spotkaniu członków założonego przez siebie The Asiatic Society of Bengal wygłosił wykład o prawdopodobnym wspólnym pochodzeniu sanskrytu, greki i łaciny[2][3].
Na przestrzeni kolejnych dwustu lat dzięki pogłębionym badaniom lingwistycznym udało się dowieść, że wszystkie języki zaliczane do grupy indoeuropejskiej pochodzą od wspólnego, protoindoeuropejskiego przodka[3]. Według różnych teorii posługiwały się nim ludy zamieszkujące Step Pontyjski w V/IV tysiącleciu p.n.e. (najbardziej prawdopodobna), lub Anatolię w VII/VI tysiącleciu p.n.e.[4]
Pomimo różnic w umiejscowieniu i datowaniu badacze zgadzają się co do wczesnego rozpadu protoindoeuropejskiej wspólnoty na dwie grupy: europejską (od której pochodzi większość języków używanych współcześnie w Europie) i indoirańską, łączoną z kulturą archeologiczną Andronowo[5]. Grupa indoirańska (którą dawniej utożsamiano z Ariami[6]) w okresie późniejszym podzieliła się na grupę irańską (języki perski, beludżi i paszto spotykane głównie na Wyżynie Irańskiej) oraz indoaryjską (język hindi i jego dialekty używane przez ludy zamieszkujące północną część subkontynentu indyjskiego)[4].
Najstarsze ślady językowe
Indoaryjski superstrat w traktatach państwa Mitanni
Co zaskakujące najstarsze ślady spisanego języka indoaryjskiego odnalezione zostały w znacznej odległości od Półwyspu Indyjskiego, w bliskowschodnich archiwach Hattusas i El-Amarna[7]. W spisanej pismem klinowym korespondencji dyplomatycznej władców huryckiego Mitanni (północna Syria w I poł. II tys. p.n.e.) odkryto liczne odwołania do czołowych bóstw późniejszego panteonu wedyjskiego Mitry, Indry i Waruny (zaznaczyć tutaj należy, że Huryci posługiwali się językiem nienależącym do grupy języków indoeuropejskich)[8][9]. Z kolei w huryckim tekście niejakiego Kukkuli o hodowli koni i powożeniu rydwanem (z czego słynęli zarówno Indoariowie jak i Huryci) użyte zostały indoaryjskie liczebniki i nazwy umaszczenia koni[8][9].
Te i wiele pomniejszych znalezisk skłoniły badaczy do przyjęcia tezy, że mówiący językiem indoaryjskim i posługujący się rydwanami wojownicy, na kilka stuleci przed stworzeniem przez Hurytów państwa Mitanni narzucili im swoją zwierzchność. Indoeuropejskie naleciałości językowe zakwalifikowane zostały jako superstrat, czyli pozostałość języka ludności napływowej[10]. Wskazywałoby to na obecność posługującego się nim ludu na Bliskim Wschodzie, na tyle jednak nielicznego, że w kolejnych stuleciach z łatwością wchłoniętego przez hurycką większość[8][9].
Problem relacji pomiędzy Indoariami z Syrii i Półwyspu Indyjskiego
Problemem pozostawała kwestia wzajemnej relacji dwóch oddalonych od siebie grup Indoariów. Szybko wykluczono możliwość migracji. W językach indoaryjskich używanych w północnych Indiach brak bowiem jakichkolwiek (według badaczy nieuniknionych) zapożyczeń z języków Azji Zachodniej. Nie ma również dowodów na przemieszczenia w kierunku odwrotnym[8].
Dlatego też przyjmuje się, że Indoariowie byli najprawdopodobniej pierwszą grupą wyodrębnioną ze wspólnoty indoirańskiej, która najwcześniej i w miarę równomiernie zasiedliła znaczną część Azji Południowej i Południowo-Zachodniej (Syria, Iran, północne Indie). Badania lingwistyczne i religioznawcze wskazują, że to najprawdopodobniej kolejna fala migracyjna właściwych ludów irańskich przedzieliła Indoariów z zachodu i subkontynentu[8][11].
Rygweda
Bez wątpienia najbardziej wartościowym zabytkiem języka staroindyjskiego pozostaje jednak Rygweda. Ta najstarsza ze świętych ksiąg hinduizmu dostarcza wielu istotnych informacji począwszy od wierzeń i języka, po kulturę, a także w pewnym stopniu historię ludów przybyłych na subkontynent indyjski[12]. Pomimo wielu wątpliwości najstarsze hymny Rygwedy datuje się na przedział 1500-1200 p.n.e., a wiadomości w niej zawarte dają się weryfikować za pomocą badań archeologicznych[13].
Przybycie Indoariów na subkontynent indyjski
Pojawienie się Indoariów na Półwyspie Indyjskim z dosyć dużą pewnością datować można na I poł. II tysiąclecia p.n.e. (ok. 2000-1400 p.n.e.). Hymny Rygwedy jednoznacznie wskazują na Pendżab i okolicę siedmiu dopływów Indusu jako tereny zasiedlone w pierwszej kolejności[14]. Migracja mogła mieć dwie lub więcej fal[15], łączonych z dużą ostrożnością z kulturami archeologicznymi grobów Gandhary w dolinie rzeki Swat (ang. Gandhara Grave Culture), ceramiki malowanej szarej (ang. Painted Grey Ware), skarbów miedzianych (ang. the Copper Hoard) i cmentarzy typu H (ang. the H Cemetery)[16].
Pomimo niewątpliwego zetknięcia się Indoariów z przedstawicielami wcześniejszej, rodzimej cywilizacji doliny Indusu, w toku badań wykluczono popularną w I poł. XX wieku teorię podboju[17]. Chociaż wielkie miasta tej zaawansowanej kultury pasowałyby do niektórych hymnów Rygwedy[14], nie ma dzisiaj wątpliwości, że jej upadek był znacznie wcześniejszy i spowodowany najprawdopodobniej zmianami klimatycznymi i środowiskowymi, ze szczególnym uwzględnieniem zaburzenia gospodarki wodnej[3][18].
Na podobnej zasadzie niepiśmienność, koczowniczy styl życia i całkowicie niemiejski charakter kultury Indoariów każe powątpiewać w autochtoniczną teorię ich pochodzenia. Według niej Indoariowie mieliby być potomkami tego samego ludu, który stworzył cywilizację doliny Indusu. Hymny Rygwedy nie pozostawiają również wątpliwości co do wrogiego usposobienia i licznych wojen jakie przybysze musieli stoczyć z rdzennymi ludami (Drawidami, w Wedach Dasa), najprawdopodobniej właściwymi potomkami budowniczych miast doliny Indusu[3].
Społeczeństwo, gospodarka, religia
Indoariowie stanowili grupę ludów koczowniczych, a podstawą ich gospodarowania była hodowla. Udomowione konie oraz wojenne rydwany zapewniały im znaczną przewagę militarną nad rdzennymi Drawidami. Ich marsz na wschód nie był jednak wielką, zorganizowaną kampanią, ponieważ Indoariowie nie byli zwartym, tworzącym ponadplemienną wspólnotę ludem. Wręcz przeciwnie, to najprawdopodobniej wewnętrzne konflikty prowadziły do wyparcia części z nich na wschód. Grupom zmuszonym do zajmowania nowych terytoriów pomagała coraz powszechniejsza w I tysiącleciu p.n.e. znajomość narzędzi żelaznych (pozwalających na karczowanie niedostępnej wcześniej dżungli). To datowane na 1000-500 p.n.e. stopniowe przemieszczanie w głąb doabu (dorzecze Gangesu i Jamuny) spowodowało całkowitą zmianę stylu życia i przejście do osiadłej formy gospodarowania[14][19].
Arya i początki systemu kastowego
Indoariowie początkowo tworzyli patriarchalne rodziny, które łączyły się w większe związki o nazwie grama, wiś lub dźana. Długotrwały proces przystosowywania się przybyszy do nowego środowiska i adaptowanie przez nich licznych zdobyczy cywilizacyjnych, powstałych w Indiach na długo przed ich przybyciem, powodował nieuchronne przemieszanie ludności napływowej z rodzimą. Termin arya (hindi आर्य) oznaczał początkowo członka tej samej grupy etnicznej i dopiero z czasem zaczął nabierać zupełnie nowego znaczenia „szlachetny”. Był to najprawdopodobniej efekt przejścia do życia osiadłego i związane z tym nieuchronne różnicowanie się pierwotnych społeczności oraz początek systemu kastowego (a w zasadzie warnowego)[11][20][21].
Religia
Podstawowa trójca indoaryjskich bóstw to Agni, Indra i Waruna. Z oddawaną im czcią związane były ceremonie dostosowane do pór roku, odprawiane wspólnie lub w zamkniętym kręgu domowym. Najważniejszymi praktykami były poświęcona Agniemu agnihotra oraz picie oszałamiającej somy. Z czasem religijny ceremoniał stawał się coraz bardziej skomplikowany (Brahmany), co ułatwiało przenikanie do niego miejscowych wierzeń i kapłanów. Panteon wedyjski został wkrótce powiększony o Wisznu i Rudrę-Śiwę, a obok oficjalnych kultów pojawili się również asceci. Byli to ludzie, którym nie wystarczał jałowy rytualizm, lecz poszukiwali oni odpowiedzi na najbardziej podstawowe pytania. To najprawdopodobniej ich aktywność doprowadziła do sformułowania podstawowej dzisiaj w hinduizmie koncepcji wędrówki dusz (sansara) oraz związanej z nią sumie ludzkich uczynków (karma) (Aranjaki i Upaniszady).
- ↑ B.Avari: Starożytne Indie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 68-92. ISBN 978-83-233-3099-8.
- ↑ Lord Teignmouth: The Works of Sir William Jones (Vol. III). Londyn: John Stockdale and John Walker, 1807, s. 34.
- ↑ a b c d J.P.Mallory: In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth. Londyn: Thames and Hudson, 1989, s. 9-23. ISBN 978-0-500-05052-1.
- ↑ a b C.C.Lamberg-Karlovsky: The case of the Bronze Age Indo-Iranians. W: The Indo-Aryan Controversy (pod red. E.F.Bryanta i L.L.Patton). Nowy Jork: Routledge, 2005, s. 142. ISBN 0-203-64188-4.
- ↑ Indo-Iranian Origins. W: Encyclopaedia of Indo-European Culture (pod red. J.P.Malloryego i D.Q.Adamsa). Londyn, Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997, s. 308-309. ISBN 1-884964-98-2.
- ↑ Aryan. [w:] Encyclopaedia Britannica [on-line]. britannica.com. [dostęp 2014-03-22]. (ang.).
- ↑ P.Thieme. The 'Aryan' Gods of the Mitanni Treaties. „Journal of the American Oriental Society”. 4 (80), s. 301-317, październik-grudzień 1960. American Oriental Society. ISSN 00030279. (ang.).
- ↑ a b c d e J.P.Mallory: In Search of the Indo-Europeans.... s. 35-48.
- ↑ a b c E.Bryant: The Quest for the Origins of Vedic Culture. Oksford, Nowy Jork: Oxford University Press, 2001, s. 135-138. ISBN 0-19-513777-9.
- ↑ Superstrat. [w:] Słownik języka polskiego PWN [on-line]. sjp.pwn.pl. [dostęp 2014-03-21].
- ↑ a b T.Burrows: The Early Aryans. W: A Cultural History of India (pod red. A.L.Bashama). Oksford, Nowy Jork: Oxford University Press, 1999, s. 20-30. ISBN 0-19-563921-9.
- ↑ M.Winternitz: A Hisory of Indian Literature. Vol. I. New Delhi: Oriental Books Reprint Corporation, 1977, s. 57-119. ISBN 978-81-208-0264-3.
- ↑ J.G.Shafer, D.A.Lichtenstein: South Asian archaeology and the myth of Indo-Aryan invasions. W: The Indo-Aryan Controversy (pod red. E.F.Bryanta i L.L.Patton). Nowy Jork: Routledge, 2005, s. 75-104. ISBN 0-203-64188-4.
- ↑ a b c H.Kulke, D.Rothermund: A History of India. Londyn, Nowy Jork: Routledge, 2002, s. 29-46. ISBN 0-203-44345-4.
- ↑ E.Bryant: The Quest for the Origins of.... s. 217-220.
- ↑ Indo-Aryan Origins. W: Encyclopaedia of Indo-European Culture (pod red. J.P.Malloryego i D.Q.Adamsa). Londyn, Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997, s. 309-311. ISBN 1-884964-98-2.
- ↑ B.B.Lal: Aryan invasion of India: perpetuation of a myth. W: The Indo-Aryan Controversy (pod red. E.F.Bryanta i L.L.Patton). Nowy Jork: Routledge, 2005, s. 75-104. ISBN 0-203-64188-4.
- ↑ M.Wheeler: The Indus Civilization: Supplementary Volume to the Cambridge History of India. Cambridge: Cambridge University Press, 1968, s. 4-8. ISBN 978-0-521-06958-8.
- ↑ B.Stein: A History of India. Second Edition. Malden, Oksford: Wiley-Blackwell, 2010, s. 46-53, seria: The Blackwell History of the World. ISBN 978-1-4051-9509-6.
- ↑ J.Kieniewicz: Historia Indii. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985, s. 35-43. ISBN 83-04-01896-9.
- ↑ Freeman. W: Encyclopaedia of Indo-European Culture (pod red. J.P.Malloryego i D.Q.Adamsa). Londyn, Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997, s. 213. ISBN 1-884964-98-2.