Niecierpek

Niecierpek
	; Morfologia (niecierpek pospolity)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	niecierpkowate
Rodzaj	niecierpek
	Nazwa systematyczna
	Impatiens L.; Sp. Pl. 937. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Impatiens noli-tangere L.
Synonimy
	Balsamina Mill.; Impatientella H. Perrier; Semeiocardium Zoll.; Trimorphopetalum Baker;
	Balsamina Mill.; Impatientella H. Perrier; Semeiocardium Zoll.; Trimorphopetalum Baker;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 14 lip 2021, była oparta na tej wersji.

Niecierpek (Impatiens L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny niecierpkowatych. Należy do niego ok. 850 gatunków występujących przede wszystkim na obszarach tropikalnych i subtropikalnych Afryki (ok. 110 gatunków) i Azji^[5]^[6]. W Europie i Polsce rodzimy jest tylko jeden gatunek – niecierpek pospolity I. noli-tangere^[6], ale kilka gatunków rozprzestrzenia się jako rośliny inwazyjne – niecierpek drobnokwiatowy, gruczołowaty i pomarańczowy^[7]. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają różne siedliska – łąki, lasy, często brzegi wód i miejsca wilgotne. Liczne gatunki uprawiane jako rośliny ozdobne^[6].

Morfologia

Pokrój: Rośliny jednoroczne i byliny o mięsistej łodydze, płożące, prosto wzniesione, czasem kępiaste i bulwiaste^[6].
Liście: Skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe, ogonkowe (z dwoma gruczołkami przy ogonku). Blaszka liściowa zwykle ząbkowana^[6].
Kwiaty: Grzbieciste, odwracające się „do góry nogami” podczas rozwoju. Działki kielicha są trzy, nie są równe i nie są zrośnięte. Dolna działka jest rozdęta woreczkowato lub ma kształt łódeczkowaty, na końcu wyciągnięta jest w ostrogę. Płatków korony jest pięć i one także zwykle są nierówne. Para bocznych płatków jest dwuczęściowa – ich dolna część tworzy wargę. Górny płatek jest często wyraźnie większy lub mniejszy od pozostałych. Pręcików jest pięć. Zalążnia górna, powstaje z pięciu owocolistków. Szyjka słupka jest krótka, na końcu często pięciołatkowa^[6].
Owoce: Torebki, których mięsiste ściany w stanie dojrzałym pękają i zwijają się gwałtownie, wyrzucając w efekcie nasiona^[6].

Biologia i ekologia

Niecierpki są roślinami autochorycznymi – rozsiewają się samoistnie wyrzucając nasiona z dojrzałych owoców na odległość do kilku metrów. Reakcję tę ułatwiają bodźce mechaniczne takie jak podmuch wiatru lub bezpośredni dotyk, stąd nazwa tej rośliny w wielu językach związana jest z niecierpliwością (łac., ang. impatiens, pol. niecierpek) lub nietolerancją dotyku (np. gatunek Impatiens noli-tangere od łac. noli me tangere – "nie dotykaj mnie", ang. touch-me-not).

Kwiaty zapylane są przez błonkoskrzydłe i motyle, rzadko przez ptaki^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Należy do rodziny niecierpkowatych Balsaminaceae, rzędu wrzosowców wchodzącego w skład grupy astrowych (asterids) w obrębie dwuliściennych właściwych (eudicots)^[2].

Pozycja w systemie Reveala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Geranianae, rząd niecierpkowce (Balsaminales Lindl., podrząd Balsaminineae Engl.), rodzina niecierpkowate (Balsaminaceae A. Rich. in Bory), rodzaj niecierpek Impatiens L.)^[8].

Gatunki flory Polski^[7]

niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora DC.) – antropofit zadomowiony
niecierpek gruczołowaty, n. Roylego (Impatiens glandulifera Royle syn. Impatiens roylei Walp.) – antropofit zadomowiony
niecierpek pomarańczowy (Impatiens capensis Meerb.) – antropofit zadomowiony
niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere L.)

Gatunki uprawiane w Polsce^[7]^[9]

niecierpek balsamina (Impatiens balsamina L., syn. Balsamina hortensis Desp.)
niecierpek Balfoura (Impatiens balfourii Hook. f.)
niecierpek szorstki (Impatiens scabrida DC.)
niecierpek Waleriana (Impatiens walleriana Hook. f. in Oliv., syn. Impatiens sultani)
niecierpek nowogwinejski (Impatiens hawkeri W. Bull)

Zastosowanie

Ze względu na ozdobne kwiaty niektóre gatunki i odmiany z tego rodzaju uprawiane są często jako rośliny ozdobne.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-04-22] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-15].
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 206. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Impatiens. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-05]. (ang.).
↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-04-22] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].

[grin-4] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-15].

[E-5] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[philips-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 206. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist2002-7] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[8] Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Impatiens. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-05]. (ang.).

[9] Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]