Dialekt dorycki

Dialekt dorycki – jeden z głównych dialektów klasycznego języka greckiego, rozpadający się na kilka odmian, rozpowszechniony w okresie klasycznym na obszarze południowego i zachodniego Peloponezu (w Lakonii, Mesenii, Argolidzie i Koryncie), na wyspach Dodekanezu, niektórych wyspach południowych Cyklad (m.in. na Santorynie) i na Krecie, a także w części archipelagu Wysp Jońskich i Epiru. Dialekt dorycki blisko spokrewniony jest z dialektami północno-zachodnimi, używanymi w Achai i Elidzie oraz na północ od Zatoki Korynckiej – m.in. w Etolii, Akarnanii, Fokidzie i Lokrydzie. Wraz z nimi tworzy zespół zachodni dialektów klasycznej greki. Dialekty północno-zachodnie różnią się od odmian dialektu doryckiego dwoma cechami: końcówką celownika liczby mnogiej rzeczowników III deklinacji -οις (-ois) zamiast doryckiego -σしぐまιいおた (-si) oraz użyciem zaimka ἐνにゅー (en) z biernikiem w znaczeniu „do”, zamiast doryckiego εいぷしろんἰς (eis). Część specjalistów uważa dialekty północno-zachodnie za odmianę dialektów doryckich.

W klasycznej literaturze greckiej dialekt dorycki stosowany był często jako wyróżnik formalny gatunku literackiego przez autorów liryki chóralnej i bukoliki, w dialekcie doryckim wypowiadali się więc m.in. Pindar i Teokryt.

Bezpośrednim kontynuatorem dialektu doryckiego z Lakonii jest współczesny język cakoński. Za kontynuatora dialektu doryckiego uważa się również język griko (pozostałość po koloniach greckich na Półwyspie Apenińskim).

Cechy charakterystyczne

Do cech charakterystycznych dialektu doryckiego, odróżniających go od dialektu attyckiego zaliczają się:

Zachowanie pierwotnego długiego αあるふぁ, a więc np. μάτηρ (mátēr) w miejsce attyckiego μήτηρ (mētēr) – „matka”
Kontrakcja ae > ηいーた (ē) w miejsce attyckiego ᾱ (ā).
Pierwotne eo, ea > ιいおたοおみくろん, ιいおたαあるふぁ (io, ia) w niektórych dialektach doryckich
W niektórych dialektach doryckich występuje ηいーた, ωおめが (ē, ō) w miejsce attyckich dyftongów εいぷしろんιいおた, οおみくろんυうぷしろん (ei, ou) (m.in. ē, ō na skutek kontrakcji lub wydłużenia kompensującego). Przykładowo dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników i przymiotników rodzaju męskiego i nijakiego zakończony jest na -ωおめが (-ō) w miejsce attyckiego -οおみくろんυうぷしろん (-u), biernik liczby mnogiej rzeczowników i przymiotników rodzaju męskiego zakończony na -ως (-ōs) w miejsce attyckiego -ους (-ous), a bezokolicznik kończy się na -ηいーたνにゅー (-ēn) w miejsce attyckiego -εいぷしろんιいおたνにゅー (-ein).
Krótkie αあるふぁ (a) w miejsce attyckiego εいぷしろん (e) w niektórych wyrazach: dor. ἱαρός (hiarós) w miejsce att. ἱερός (hierós) – „święty”; dor. Ἄρταμις (Ártamis), att. Ἄρτεμις (Ártemis) – „Artemida”; dor. γά (gá), att. γέ (ge) – „właśnie”, „przynajmniej”
Zachowanie pierwotnego -τたうιいおた (-ti), w dialekcie attyckim zmienionego w -σしぐまιいおた (-si). Przykłady: trzecia osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego trybu oznajmującego czasowników II koniugacji kończy się na -τί (-ti) zamiast attyckiego σί(νにゅー) /-si(n)/: dor. φατί (fatí), φησί(νにゅー) /fēsí(n)/ – „mówi”, „przemawia”; trzecia osoba liczby mnogiej czasu teraźniejszego trybu oznajmującego zakończona na -νにゅーτたうιいおた (-nti), zamiast attyckiego -οおみくろんυうぷしろんσしぐまιいおた(νにゅー) /-usi(n)/: dor. λέγoνにゅーτたうιいおた (légonti), att. λέγουσι(νにゅー) /légousi(n)/ – „mówią”, „powiadają”; dor. Ϝίκατι (wíkati), att. εいぷしろんἴκοσι(νにゅー) /eíkosi(n)/ – „dwadzieścia”; setki zakończone na κάτιοι (-kátioi) w miejsce attyckiego κόσιοι (-kósioi): dor. τριακάτιοι (triakátioi), att. τριακόσιοι (triakósioi) – „trzysta”
Zachowanie pierwotnego (w) oznaczanego digammą, np. dor. Ϝοῖκος (woíkos), att. οおみくろんἶκος (oíkos) – „dom”. W tekstach literackich w dialekcie doryckim oraz inskrypcjach z okresu hellenistycznego digamma nie jest oznaczana.
ξくしー (ks) zamiast σしぐま (s) jako cecha w formach aorystu i czasów przyszłych czasowników I koniugacji zakończonych na -ίζω, -άζω (-izō, -azō), np. dor. ἀγωνίξατο (agōníksato), att. ἀγωνίσατο (agōnísato). Analogicznie występuje κかっぱ (k) przed przyrostkami rozpoczynającymi się od -τたう (-t).
Liczebnik τέτορες (tétores) w miejsce attyckiego τέτταρες (téttares) – „cztery”.
Liczebnik πぱいρろーᾶτος (prātos) w miejsce attyckiego πぱいρろーῶτος (prōtos) – „pierwszy”
Zaimek wskazujący τたうῆνος (tēnos) w miejsce attyckiego (ἐ)κかっぱεいぷしろんῖνος ((e)keinos) – „ten”
Mianownik liczby mnogiej rodzajnika i zaimka wskazującego τοί (toi), ταί (tai), τたうοおみくろんῦτたうοおみくろんιいおた (tútoi), τたうαあるふぁῦτたうαあるふぁιいおた (táutai) w miejsce attyckich οおみくろんἱ (hoi), αあるふぁἱ (hai), οおみくろんὗτたうοおみくろんιいおた (hútoi), αあるふぁὗτたうαあるふぁιいおた (haútai) – „ci”, „te”
Końcówka 3 os. liczby mnogiej aorystu atematycznego -n w miejsce attyckiego -san, np. ἔδでるたοおみくろんνにゅー (édon) – att. i koine: ἔδοσαν (édosan)
Końcówka czasownika pierwszej osoby liczby mnogiej -μες w miejsce attyckiego -μみゅーεいぷしろんνにゅー.
Futurum z cechą -σしぐまεいぷしろん- (-se-) w miejsce att. -σしぐま- (-s-), np. dor. πぱいρろーαあるふぁξくしーῆτたうαあるふぁιいおた (prāksētai), att. πράξεται (prāksetai).
Przysłówki czasu zakończone na -κかっぱαあるふぁ (-ka) w miejsce att. -τたうεいぷしろん (-te): ὄκかっぱαあるふぁ (hoka), τόκα (toka).
Przysłówki miejsca zakończone na -εいぷしろんιいおた (-ei) w miejsce attyckiego -οおみくろんυうぷしろん (-u), np. dor. τたうεいぷしろんῖδでるたεいぷしろん (teide), πぱいεいぷしろんῖ (pei).

Zobacz też