Dowspuda
53°58′41″N 22°48′06″E/53,978056 22,801667| osada | |
.jpg) Pozostałości pałacu Paca – portyk | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2006) |
180 |
| Strefa numeracyjna |
87 |
| Kod pocztowy |
16-420[2] |
| Tablice rejestracyjne |
BSU |
| SIMC |
0766713[3] |
Położenie na mapie gminy Raczki  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
Położenie na mapie powiatu suwalskiego  | |
| 53°58′41″N 22°48′06″E/53,978056 22,801667[1]
| |
Dowspuda – osada w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie suwalskim, w gminie Raczki, w sołectwie Szkocja[3][4]. Leży nad rzeką Rospudą.
W okresie międzywojennym posiadłość ziemską miał tu Franciszek Samotyka (157 mórg)[5].
Do 1954 roku miejscowość należała do gminy Dowspuda. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie suwalskim.
Pałac Paca
[edytuj | edytuj kod]Główną atrakcją turystyczną Dowspudy są ruiny neogotyckiego pałacu Paców, wybudowanego w latach 1820–1827 staraniem Ludwika Michała Paca, generała wojsk polskich i napoleońskich.
Pałac w stylu angielskiego neogotyku został zaprojektowany przez włoskiego architekta Piotra Bosio. Budowę rozpoczęto w 1820, a po przerwie, od roku 1823 prowadzono je pod kierunkiem innego włoskiego architekta Henryka Marconiego. Prace budowlane oraz urządzanie i dekorowanie wnętrz trwało przez kolejne 4 lata.
Dwukondygnacyjna budowla składała się z korpusu głównego, w którego narożnikach umieszczono cztery smukłe wieżyczki, oraz dwóch węższych skrzydeł bocznych zakończonych ośmiobocznymi pawilonami. Nad korpusem głównym wznosiła się nadbudówka zwieńczona attyką i pinaklami, a jego przednią część zdobił mocno wysunięty portyk pełniący rolę podjazdu. W niszach na frontowej elewacji stały prawdopodobnie rzeźby królów polskich autorstwa włoskiego rzeźbiarza Carla Aurelli.
Trudno odtworzyć wygląd wnętrz pałacu, ale z dziewiętnastowiecznych opisów wiadomo, że na parterze znajdowały się: kaplica, salony, archiwum i biblioteka oraz zdobiona sztukaterią jadalnia, a na piętrze – mieszkanie właściciela i jego rodziny. Prawe skrzydło boczne mieściło zbiory militariów, a lewe – galerię malarstwa i oranżerię. Pomieszczenia te były bogato zdobione polichromią i freskami, zapewne autorstwa włoskich malarzy Mikołaja de Angelis oraz Giovanniego Battisty Carellego. Piwnice również miały dwie kondygnacje – w górnej znajdowały się łazienki urządzone według wzorów starożytnych, mieszkania dla służby, kuchnia i inne pomieszczenia gospodarcze; w dolnej – studnia. Pałac otoczony był parkiem zaprojektowanym przez angielskiego ogrodnika Johna Heitona.
Niesłychanie wystawny i kosztowny pałac dowodził bogactwa fundatora i przeszedł do skarbnicy polskich powiedzonek w postaci: Wart Pac pałaca, a pałac Paca.
Po powstaniu listopadowym Ludwik Pac wyemigrował, a jego dobra zostały skonfiskowane przez rząd carski. W czasie powstania część wyposażenia i dzieł sztuki ukryto w kościołach w Raczkach i Janówce; resztę oraz to, co udało się wykryć władzom carskim, sprzedano na publicznej licytacji w latach 1834–1836. W 1834 licytację na dzierżawę dóbr Dowspuda wygrał Stefan Horaczko, były kapitan gwardii cesarskiej Napoleona I, stając się naddzierżawcą Dowspudy na kolejne 6 lat. Jeszcze w trakcie dzierżawy Horaczki, car Mikołaj I postanowił nadać dobra rosyjskiemu generałowi Mikołajowi Sulimie. Po śmierci Mikołaja Sulimy w 1840 roku, donację odziedziczył jego syn – Siemion Sulima, który w 1864 roku zrzekł się dóbr. W 1873 roku Dowspudę otrzymał na mocy ukazu carskiego Jurij Karcow. W 1919 roku majątek Dowspuda przeszedł na rzecz skarbu państwa[6].
Kolejni właściciele i dzierżawcy nie dbali o utrzymanie dóbr w należytym stanie, pałac więc niszczał i ostatecznie został rozebrany w 1867 roku. Zachował się jedynie portyk oraz jedna wieża, zwana "bocianią", która według miejscowej ludności ocalała wyłącznie dlatego, że było na niej bocianie gniazdo.
Ruiny pałacu z 21-hektarową działką w roku 2016 zostały sprzedane przez władze powiatu za nieco ponad 1 mln zł osobie prywatnej, która deklaruje odbudowę pałacu z przeznaczeniem na cele hotelowe[7].
Osadnicy ze Szkocji
[edytuj | edytuj kod]W latach 1815–1821 hrabia Pac sprowadził do swoich włości około 500-osobową grupę farmerów szkockich i angielskich, aby upowszechniali wśród miejscowej ludności nowoczesne techniki rolnicze i rzemieślnicze. Osadnicy założyli nową wieś o nazwie Szkocja oraz folwarki: Covenlock, New York (dziś: Pruska Wielka), Longwood (Ludwinowo), Linton, Berwik (Korytki) i Bromfield (Józefowo). Farmerzy ci przekonali miejscowych chłopów m.in. do odejścia od archaicznego systemu trójpolówki na korzyść płodozmianu, upowszechnili uprawę ziemniaków i przechowywania ich w kopcach oraz hodowlę koni i owiec.
Pod kierunkiem szkockich mechaników uruchomiono też w 1816 w Dowspudzie wytwórnię machin, produkującą młockarnie poruszane kieratem lub kołem wodnym, siewniki, pługi, opielacze, młynki do wyrobu kasz i mąki itp. Produkowano także wyposażenie browaru, gorzelni, garbarni, krochmalni, olejarni. Była to trzecia tego rodzaju fabryka w kraju (wcześniej działały tylko wytwórnie Stanisława Zamoyskiego w Zwierzyńcu i Antoniego Trębickiego w Łomnej).
Wielu z farmerów pozostało w okolicy nawet po konfiskacie majątku Paca, mimo stopniowego upadku posiadłości dowspudzkich. Ich potomkowie żyją tu do dnia dzisiejszego.
W ruinach pałacu w latach 1996–2004 oraz 2007 w miesiącach wakacyjnych odbywał się Festiwal Kultury Celtyckiej „Dowspuda”, impreza zainspirowana przeszłością hrabstwa Dowspuda.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty[8]:
- zespół pałacowy, 1 ćwierć XIX wiek (nr rej.: A-230 z 20.04.1960, z 25.05.1979 i z 28.06.1993):
- pozostałości pałacu (portyk, piwnice z zarysem murów, wieżyczka narożna)
- park
- kordegarda
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 25984
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 232 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ The 1929 Polish Business Directory Project [online], data.jewishgen.org [dostęp 2017-04-06].
- ↑ A. Matusiewicz, Dobra dowspudzkie po 1831 roku, Rocznik Augustowsko-Suwalski, t. 11, 2011
- ↑ Iwona, Pałac Paca sprzedany • Niebywałe Suwałki, „Niebywałe Suwałki”, 12 października 2016 [dostęp 2016-12-14] (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2018-04-04].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Zygmunt Filipowicz, 1980, Suwalszczyzna – panorama turystyczna, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza, ss. 86–91
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Dowspuda, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 136.
- Dowspuda, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 435.
- Pałac Paca w Dowspudzie [w: „Ziemia” 1965, Jerzy Baranowski]
- Strona Festiwalu Kultury Celtyckiej „Dowspuda”
- Tygodnik Ilustrowany, 1865: „Ruiny zamku w Dowspudzie”
- Historia miejscowości
- A. Matusiewicz, Dobra dowspudzkie po 1831 roku, Rocznik Augustowsko-Suwalski, t. 11, 2011
| Wsie |
|
|---|---|
| Osada | |
| Części wsi |
|
