Homo sovieticus
Homo sovieticus (łac. „człowiek sowiecki/radziecki”) – według Michaiła Hellera pojęcie funkcjonujące początkowo w ZSRR jako określenie kolejnego etapu ewolucji człowieka Homo sapiens ukształtowanego dzięki powodzeniu marksistowskiego eksperymentu społecznego[1][2].
Równocześnie pojęcie zaczęło funkcjonować w drugim obiegu jako opis postępującego procesu demoralizacji społeczeństwa komunistycznego. W 1982 roku rosyjski pisarz i socjolog emigracyjny Aleksandr Zinowjew napisał książkę pod tym tytułem[3], stanowiącą połączenie relacji i próby analizy mentalności emigrantów rosyjskich we Francji „skażonych” komunizmem. Zinowjew utworzył także skrótowiec homosos (ros. гомосос) w stylu radzieckiej nowomowy. Podobnym znaczeniowo terminem w rosyjskim slangu jest sowok (ros. совок). Według Zinowjewa „cechami radzieckiego społeczeństwa są: nieokreśloność, płynność, zmienność, wieloznaczność we wszystkim. Składa się ono z galaretowatych jednostek i samo przypomina galaretę. Jest to społeczeństwo kameleonów, będące w całości gigantycznym kameleonem”[4].
Leszek Kołakowski uważał, że pracą kluczową w kształtowaniu homo sovieticus był Krótki kurs historii WKP(b), który, przez swoje liczne zmiany zgodne ze zmianami „linii partii” lub eliminacją kolejnych przywódców partyjnych, był „podręcznikiem sfałszowanej pamięci i rozdwojonej rzeczywistości”. Cechy wykształcone przez wieloletnie powtarzanie kolejnych wersji „Krótkiego kursu” doprowadziły do wykształcenia „nowego człowieka sowieckiego: ideologicznego schizofrenika, szczerego kłamcy, człowieka gotowego do nieustannych i dobrowolnych samookaleczeń umysłowych”[5].
Mentalność Homo sovieticus można scharakteryzować następującymi cechami[6]:
- człowiek podporządkowany kolektywowi (organizacji partyjnej)[3],
- dla jego postawy charakterystyczna jest ucieczka od wolności i odpowiedzialności[3],
- koniunkturalizm, oportunizm[3],
- agresja wobec słabszych, uniżoność wobec silniejszych[3],
- brak samodzielnego myślenia oraz działania[3],
- oczekiwanie, że „ktoś coś załatwi”[3],
- zniewolony intelektualnie,
- pozbawiony osobowości i godności,
- całkowicie podporządkowany władzy,
- izolacja od światowej kultury, stworzona poprzez ograniczanie w ZSRR podróży za granicę i ścisłą cenzurą informacji w mediach oraz wszechobecnością propagandy,
- brak respektowania wspólnej własności i skłonność do drobnych kradzieży w miejscu pracy, zarówno dla użytku osobistego, jak i dla zysku, zgodnie ze słowami popularnej piosenki „Wszystko należy do kołchozu, wszystko należy do mnie” („Все вокруг колхозное, все вокруг мое”[7]) czy „Jeden worek do ciężarówki, jeden worek sobie” (мешок – в кузов, мешок себе) ze wspomnień Stalina[8].
W Polsce termin homo sovieticus upowszechnił ks. Józef Tischner w opublikowanym na łamach „Tygodnika Powszechnego” w kwietniu 1990 r. artykule pt. Homo sovieticus – pomiędzy Wawelem a Jasną Górą[9]. W jego interpretacji termin miał odmienne znaczenie. Według niego homo sovieticus to: „zniewolony przez system komunistyczny klient komunizmu – żywił się towarami, jakie komunizm mu oferował. Trzy wartości były dla niego szczególnie ważne: praca, udział we władzy, poczucie własnej godności. Zawdzięczając je komunizmowi, homo sovieticus uzależnił się od komunizmu, co jednak nie znaczy, by w pewnym momencie nie przyczynił się do jego obalenia. Gdy komunizm przestał zaspokajać jego nadzieje i potrzeby, homo sovieticus wziął udział w buncie. Przyczynił się w mniejszym lub większym stopniu do tego, że miejsce komunistów zajęli inni ludzie – zwolennicy «kapitalizmu». Ale oto powstał paradoks. Homo sovieticus wymaga teraz od nowych «kapitalistów», by zaspokajali te potrzeby, których nie zdołali zaspokoić komuniści. Jest on jak niewolnik, który po wyzwoleniu z jednej niewoli czym prędzej szuka sobie drugiej. Homo sovieticus to postkomunistyczna forma «ucieczki od wolności», którą kiedyś opisał Erich Fromm” (Tischner, 1992).[potrzebny przypis]
Tischnerowski homo sovieticus to osoba będąca tworem systemu totalitarnego i niepotrafiąca odnaleźć się w systemie politycznym innego typu[10].
W podobnym tonie definiował termin publicysta Jerzy Turowicz. Pisał: „Homo sovieticus to człowiek zniewolony, ubezwłasnowolniony, pozbawiony ducha inicjatywy, nieumiejący myśleć krytycznie. [...] Homo sovieticus to dziś człowiek, który wszystkiego oczekuje i domaga się od państwa, który nie chce i nie umie swego losu wziąć we własne ręce”[11][10].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ „Związek Radziecki jest (...) ojczyzną nowego, wyższego typu homo sapiens – homo sovieticus”, za: praca zbiorowa: Sowietskije ludi. Moskwa: 1974.
- ↑ Michaił Heller: Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki. Warszawa: Wydawnictwo Pomost, 1989.
- ↑ a b c d e f g homo sovieticus, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-07-21].
- ↑ Aleksandr Zinowjew: Homo sovieticus. Wyd. EPUB. Polonia, 1983, s. 1444–1446. ISBN 978-0-902352-31-5.
- ↑ Leszek Kołakowski: Główne nurty marksizmu. T. III – Rozkład. Wydawnictwo „Krąg-Pokolenie”, 1989, s. 867.
- ↑ Piotr Wdowiak: Homo postsovieticus lub Homo sovieticus po latach. Racjonalista.pl.
- ↑ Słowa radzieckiej piosenki Dorożnaja (Дорожная) z 1947 roku, słowa S.A. Wasiliew, muzyka. I. Dunajewski. С.А. Васильев – слова, музыка – И. Дунаевского.
- ↑ Пахомов Борис Исакович: Все вокруг колхозное, все вокруг мое. 2011.
- ↑ Joanna Marszałek-Kawa, Danuta Plecka (red.), Leksykon wiedzy politologicznej, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2018, s. 144, ISBN 978-83-66220-26-3, OCLC 1091293670.
- ↑ a b Maciej Mazurek: Homo sovieticus atakuje. niezalezna.pl, 5 listopada 2013.
- ↑ Jerzy Turowicz. Pamięć i rodowód. „Tygodnik Powszechny”. nr 45, 1993.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Courtois S., Werth N., Panné J.L., Paczkowski A., Bartosek K., Margolin J.L. – Czarna Księga komunizmu. Zbrodnie, prześladowania, terror, Prószyński i spółka, Warszawa 1999.
- Davies N.: Europa. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1998.
- Diamond J.: Guns, Germs and Steel. The fates of Human Societies. New York: 1997.
- Kapuściński R.: Imperium, Czytelnik. Warszawa: 1997.
- Tischner J.: Etyka solidarności i Homo sovieticus. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 1992. ISBN 83-240-0588-9.
- Tischner J.: Historia filozofii po góralsku. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1997.
- Tischner J.: Miłość nas rozumie. Rok liturgiczny z księdzem Tischnerem. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2000.
- Tischner J.: Nieszczęsny dar wolności. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 1993.
- Zinovyev A.: Homo sovieticus. Wyd. im. Odwilży Październikowej, 1986. ISBN 0-87113-080-7.
- Piasecki S.: ZAPISKI OFICERA ARMII CZERWONEJ. ISBN 83-88736-26-4.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Wojciech Bonowicz. Myśli wyszukane ks. Józefa Tischnera. „Znak”, 2000. Kraków. [zarchiwizowane z adresu].
- Jan Kruszyński, Jaki kapitalizm w Polsce?
- Michał Czaplicki, What is the content of a popular phrase „Homo sovieticus”? Does it have any economic consequences, if so – what are these?
- Soviet Civilization: A Cultural History by Andrei Sinyavsky. fff.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-12-07)]. (New York: Arcade Publishing, 1990)
- Piotr Skórzyński, Człowiek niezwykły
- Dlaczego chcą wyjechać?, Z Maciejem Langiem, konsulem RP w Ałma-Aty (Kazachstan) rozmawia Krzysztof Renik
- Myśli wyszukane KS. JÓZEF TISCHNER Tygodnik Powszechny Online