Mak lekarski
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek |
mak lekarski |
Nazwa systematyczna | |
Papaver somniferum L. Sp.Pl.:2, 1753 |
Mak lekarski, m. ogrodowy, m. uprawny (Papaver somniferum L.) – gatunek jednorocznej rośliny uprawnej z rodziny makowatych.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Mak lekarski wywodzi się z Azji Mniejszej, z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego i z Afryki Północnej[3]. Być może pochodzi od gatunku P. setigerum, w stanie dzikim nie występuje, znany już był w starożytności.
Udokumentowane relacje stosowania opium w uśmierzaniu bólu pochodzą z Azji Mniejszej ok. 1500 roku p.n.e. Uprawę maku w celu uzyskiwania opium prowadzi się od ok. 2 tys. lat. W XIX i XX wieku dokonano wyizolowania z opium licznych alkaloidów, opisania ich własności, a także opracowania półsyntetycznych lub syntetycznych pochodnych związków chemicznych, często o znacznie większej skuteczności. Morfina i kodeina to najważniejsze i stosowane na najszerszą skalę alkaloidy uzyskiwane z maku lekarskiego. Mają działanie przeciwbólowe, przeciwkaszlowe i przeciwbiegunkowe.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Łodyga
- Wysokość od 120 do 150 cm; sztywna, prosta lub rozgałęziona. Pokryta wyraźnym białym nalotem, po przecięciu wypływa duża ilość mlecznego soku.
- Liście
- Podługowatojajowate, wyłącznie łodygowe, nierówno karbowane.
- Kwiaty
- Duże, o średnicy do 10 cm, z opadającym, 2-działkowym kielichem, posiadające cztery płatki korony, okrągłe lub odwrotnie jajowate, białe, jasnofioletowe, różowe lub czerwone z ciemnymi plamkami u nasady. Pręciki liczne, słupek o siedzącym, tarczowatym znamieniu. Kwitnie od czerwca do lipca.
- Owoce
- Prawie kuliste torebki, zwane makówkami, z otworami pod szczytem (nowe odm. nie otwierają się). Zawierają nerkowate nasiona o średnicy 0,9 do 1,5 milimetra o barwie zależnej od odmiany (od brudnobiałych przez czerwonofioletowe po niemal czarne).
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Roślina uprawna: uprawiana na większą skalę w Afganistanie, Chinach, Indiach i w Iranie, w Turcji i wielu krajach Bliskiego Wschodu głównie dla uzyskania opium, zaś w wielu krajach Europy, również w Polsce, mak lekarski uprawiany jest dla celów przemysłowych, leczniczych, a także spożywczych.
- Sposób uprawy: wysiew od marca do kwietnia, w rozstawie 20–30 cm. Ilość nasion na 1000 roślin: 1 g. Nawożenie azotem: ok. 80kg/ha; Zbiór od połowy sierpnia
- Roślina lecznicza:
- Surowiec zielarski: tzw. makowiny (Capita Papaveris, Fructus Papaveris immaturus, puste, pozbawione nasion makówki z 10 cm częścią łodygi) używane są do produkcji alkaloidów, głównie takich jak: morfina, kodeina lub papaweryna. Surowcem zielarskim są także nasiona (Semen Papaveris albis).
- Nasiona zawierają bardzo dużo kwasu linolowego, wapnia, fosforu, magnezu, żelaza, cynku i manganu. Znajdują się w nich też aminokwasy oraz sporo błonnika[4].
- Opium – wysuszony sok mleczny zebrany z nacięcia niedojrzałych makówek; w medycynie i do produkcji narkotyków.
- Sztuka kulinarna: nasiona różnej barwy (białe, niebieskie, szare) wykorzystywane są w celach spożywczych oraz do produkcji oleju (Oleum Papaveris, nasiona zawierają 40-55% oleju). Tłoczony na zimno olej makowy zawiera 70 do 75% kwasu linolowego. Olej może być także używany jako schnący olej techniczny. Olej makowy ma delikatny, lekko orzechowy smak i może być wykorzystywany do przygotowywania sałatek. Powinien być przechowywany w ciemnym i dość chłodnym miejscu.
- Roślina ozdobna uprawiana na rabatach ze względu na swoje ładne kwiaty.
|
|
Choroby i szkodniki
[edytuj | edytuj kod]- czarna zgorzel maku – jest wywoływana przez grzyb Helminthosporium papaveris.
- mączniak rzekomy maku – wywoływany przez grzyb Peronospora arborescens.
- mszyca trzmielinowo-burakowa (Aphis fabae)
- tuszel makowiec (Stenocarus fuliginosus)
Sytuacja prawna
[edytuj | edytuj kod]Posiadanie i sprzedaż opium jest w wielu krajach zabronione i możliwość zakupu następuje tylko w przypadku wskazań lekarza. W Polsce zasady uprawy i zakupu Papaver somniferum normuje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-04] (ang.).
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-25].
- ↑ a b c Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 298.677. ISBN 978-83-200-5311-1.
- ↑ a b Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
- ↑ Dz.U. z 2023 r. poz. 172
- BioLib: 3500
- EoL: 594796
- EUNIS: 175589
- Flora of China: 220009871
- Flora of North America: 220009871
- FloraWeb: 4116
- GBIF: 2888439
- identyfikator iNaturalist: 78346
- IPNI: 673724-1
- ITIS: 18894
- NCBI: 3469
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2561497
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:673724-1
- Tela Botanica: 47858
- identyfikator Tropicos: 24000140
- USDA PLANTS: PASO2
- CoL: 4CJK3