Todor Żiwkow
Data i miejsce urodzenia |
7 września 1911 |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
5 sierpnia 1998 |
7. I Sekretarz Bułgarskiej Partii Komunistycznej | |
Okres |
od 4 marca 1954 |
Poprzednik | |
Następca | |
Przewodniczący Rady Państwa Ludowej Republiki Bułgarii | |
Okres |
od 7 lipca 1971 |
Przynależność polityczna | |
Następca | |
Premier Bułgarii | |
Okres |
od 27 listopada 1962 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Kmet Sofii | |
Okres |
od 27 maja 1949 |
Przynależność polityczna | |
Poprzednik | |
Następca | |
Odznaczenia | |
|
Todor Żiwkow (bułg. Тодор Живков, ur. 7 września 1911 w Prawecu, zm. 5 sierpnia 1998 w Sofii) – bułgarski polityk i działacz komunistyczny, I sekretarz, a następnie sekretarz generalny Komitetu Centralnego Bułgarskiej Partii Komunistycznej w latach 1954–1989, przewodniczący Rady Państwa w latach 1971–1989 i faktyczny wieloletni przywódca Ludowej Republiki Bułgarii.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Urodził się w biednej rodzinie chłopskiej. W młodości związał się z młodzieżówką partii komunistycznej. Od 1932 członek partii komunistycznej. Od 1942 członek Sofijskiego Komitetu Obwodowego. W trakcie II wojny światowej działacz ruchu oporu przeciwko bułgarskim władzom kolaborującym z Niemcami. Od 1948 członek KC Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BPK). W latach 1948–1949 pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego w Sofii. W latach 1950–1951 sekretarz KC i zastępca członka Biura Politycznego KC BPK. W czasie destalinizacji zastąpił w 1954 na stanowisku I sekretarza BPK Wyłko Czerwenkowa. Na V zjeździe partyjnym zażądał, by partia – na wzór radziecki – podjęła walkę z kultem jednostki oraz poddał krytyce Czerwenkowa[1], co w kwietniu 1956 roku zyskało aprobatę plenum KC BPK[2].
Do 1962 zwalczał frakcję Wyłko Czerwenkowa i Antona Jugowa piastujących kolejno stanowisko premiera. Od 1962, po usunięciu z partii dotychczasowych dygnitarzy (w tym Czerwenkowa) zostaje premierem[3]. W latach 1971–1989 przewodniczący Rady Państwa. Jako czterdziestotrzylatek był najmłodszym przywódcą państwowym w całym bloku radzieckim[4].
Pod rządami Żiwkowa w BPK osądzono i odsunięto od władzy Czerwenkowa i Jugowa, wypuszczono na wolność więźniów politycznych, a także zrehabilitowano Trajcza Kostowa[5][6]. Oficjalnie potępiono kult jednostki i skrytykowano błędy popełnione w minionych latach. Liberalne reformy Żiwkowa nie spodobały się ortodoksom partyjnym. Gdy Żiwkow w czasie rozłamu radziecko-chińskiego w 1965 roku poparł stronę ZSRR, nastawieni prochińsko, konserwatywni działacze partii, podjęli się nieudanej próby puczu, rozbitej przez rząd[7]. Od tamtego czasu utrzymywał bardzo ścisłe stosunki z ZSRR, a z szefem tego państwa – Nikitą Chruszczowem – nawiązywał znajomość, którą zachował nawet wtedy, gdy radziecki przywódca został odsunięty od władzy[4].
W trakcie jego rządów bułgarska gospodarka narodowa rozwijała się stosunkowo stabilnie do lat 80. Bezrobocie było bardzo znikome, jednak utrzymanie go na niskim poziomie wiązało się ze wzrostem biurokracji i spadkiem efektywności pracy. Utrzymanie stabilnej produkcji było możliwe dzięki współpracy z ZSRR. Związek Radziecki otworzył swój rynek dla bułgarskich wyrobów, zapewnił dostawy ważnych surowców po preferencyjnych cenach, a także niejednokrotnie udzielał Bułgarii bezzwrotnej pomocy. Ceną za te korzyści było całkowite uzależnienie polityczne i gospodarcze Ludowej Republiki Bułgarii od ZSRR, które w końcu lat 80. przyczyniło się do kryzysu gospodarczego w kraju[8].
W latach 80. po fali pogorszenia się relacji z rządem Turcji BPK zainicjował tzw. proces odrodzenia, którego przejawem była m.in. przymusowa zmiana tureckobrzmiących imion i nazwisk na bułgarskie. Represje ze strony rządu dosięgnęły znaczną część mniejszości tureckiej i tzw. Pomaków i spowodowały falę emigracji, która pogorszyła jeszcze złą sytuację ekonomiczną kraju w latach 80[4].
Po 1985, pod wpływem reform w ZSRR zainicjowanych przez Michaiła Gorbaczowa, prowadził politykę tzw. głasnosti i pieriestrojki. W jej ramach zrehabilitował ofiary stalinizmu oraz prowadził liberalizację gospodarki[9][10]. W 1987 roku z jego inicjatywy wprowadzono nową ordynację wyborczą, zezwalającą na zgłaszanie większej liczby kandydatów niż jest miejsc do obsadzenia. Mimo liberalizacji ustrojowej kontynuował politykę nieprzyjazną wobec mniejszości tureckiej, która spowodowała rozruchy z jej udziałem. 10 listopada 1989 roku pozbawiony wszystkich zajmowanych stanowisk przez plenum KC BPK. Dymisję spowodowała kolejna fala represji antytureckich przeprowadzonych w 1989 (spowodowały one wyjazd z kraju 300 tysięcy osób pochodzenia tureckiego) oraz zachwianie pozycji ZSRR[4]. Władzę w partii przejął po nim reformatorsko nastawiony Petyr Mładenow.
18 stycznia 1990 Todor Żiwkow został aresztowany i oskarżony o popełnienie szeregu przestępstw[11]. W lipcu 1990 jego tymczasowy areszt został zmieniony na areszt domowy. Prokuratura Generalna Bułgarii wszczęła przeciwko niemu aż pięć postępowań (m.in. w sprawie rzekomej defraudacji pieniędzy). Żiwkow nie przyznał się do wszystkich zarzucanych mu czynów. Został jednak uznany za winnego czwartego oskarżenia, a następnie skazany na siedem lat pozbawienia wolności. Były premier zakwestionował werdykt sądu i odwołał się od niego. Sąd apelacyjny, chociaż stwierdził „dziwactwa” w pierwotnym wyroku, postanowił go potwierdzić, jednocześnie obniżając wyrok jedynie do roku i sześciu miesięcy. Przewodniczący sądu stwierdził, że jeśli Żiwkow jest nadal niezadowolony z werdyktu, może tylko zwrócić się o ułaskawienie do prezydenta Żelu Żelewa. Żiwkow stanowczo odmówił proszenia o ułaskawienie i oświadczył, że nawet gdyby prezydent mu go udzielił, nie przyjąłby go, ponieważ uważał, że przebaczenia są udzielane tylko winnym, a on sam nie uważa się za winnego[11].
8 czerwca 1993 został uznany za niewinnego piątego aktu oskarżenia[11]. W 1994 jego wyrok w procesie dotyczącym czwartego oskarżenia wszedł w życie, ale został zastąpiony aresztem domowym z uwagi złego stanu zdrowia. Żiwkow nadal twierdził, że jest niewinny. 15 września 1995 Sąd Najwyższy Bułgarii zgodził się go wysłuchać i ponownie rozpatrzył jego sprawę. Żiwkow zagroził, że pójdzie do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, jeśli tym razem nie zostanie uniewinniony. Oskarżał również bułgarskie sądy o przyjmowanie poleceń politycznych[11]. 9 lutego 1996 bułgarski Sąd Najwyższy uznał, że prokuratura nie przedstawiła dowodów winy Żiwkowa. Uchylono wyrok w sprawie oskarżenia czwartego i uznano byłego przywódcę Bułgarii za niewinnego wszystkich zarzucanych mu czynów[9][11][12].
W 1997 udzielił ostatniego wywiadu dla Byłgarskiej nacionałnej telewiziji. W 1998 został przyjęty do Bułgarskiej Partii Socjalistycznej[13]. Todor Żiwkow zmarł 5 sierpnia 1998, z powodu powikłań oskrzelowego zapalenia płuc[14]. Polityk pochowany został na cmentarzu centralnym w Sofii. Ówczesne władze odrzuciły prośby rodziny oraz Bułgarskiej Partii Socjalistycznej o pochówek Żiwkowa z należytymi honorami państwowymi.
Ordery i odznaczenia
[edytuj | edytuj kod]Bułgaria
[edytuj | edytuj kod]- Bohater Ludowej Republiki Bułgarii (dwukrotnie, w 1971 i 1981)
- Bohater Pracy Socjalistycznej (1961)
- Order Georgi Dimitrowa (czterokrotnie)
- Order 13 wieków Bułgarii
- Medal 30-lecia zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami (1975)
- Medal 40-lecia zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami (1985)
- Medal 40-lecia socjalistycznej rewolucji w Bułgarii (1984)
- Medal 90-lecia urodzin Georgi Dymitrowa (1972)
- Medal 100-lecia urodzin Georgi Dymitrowa (1982)
- Medal 25 lat władzy ludu (1969)
- Medal „Wojna Ojczyźniana 1944–1945” (1947)
- Medal 50-lecia powstania antyfaszystowskiego (1973)
- Medal 100-lecia powstania kwietniowego (1976)
- Medal 100-lecia wyzwolenia Bułgarii spod jarzma osmańskiego (1978)
Związek Radziecki
[edytuj | edytuj kod]- Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego (1977)
- Order Lenina (trzykrotnie)
- Order Rewolucji Październikowej (1986)
- Medal jubileuszowy „Czterdziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945”
Pozostałe
[edytuj | edytuj kod]- Order Suche Batora (Mongolska Republika Ludowa, 1973)
- Order Karla Marksa (Niemiecka Republika Demokratyczna, trzykrotnie)
- Złoty Order Olimpijski
- Order Gwiazdy Jugosłowiańskiej[15]
- Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka (Portugalia, 1979)
- Order José Martí (Republika Kuby)
- Order Playa Girón (Republika Kuby)
- Order Klementa Gottwalda (Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, 1981)
- Order Republiki (Czechosłowacka Republika Socjalistyczna)
- Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (Polska Rzeczpospolita Ludowa, 1967)[16]
- Wielka Wstęga Orderu Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL, trzykrotnie)[17]
- Order Gwiazdy Rumunii (Socjalistyczna Republika Rumunii)
- Order Zwycięstwa Socjalizmu (Socjalistyczna Republika Rumunii)
- Wstęga Orderu Orła Azteckiego (Meksyk)
- Krzyż Wielki Legii Honorowej (Francja)
- Wstęga Orderu Chryzantemy (Japonia)
- Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela (Grecja)
- Wielka Wstęga z Łańcuchem Orderu Nilu (Egipt)
- Order Za Zasługi (Syryjska Republika Arabska)
Upamiętnienie, spuścizna i ocena
[edytuj | edytuj kod]Spory dotyczące osoby Todora Żiwkowa i jego rządów nie ustają w Bułgarii do dziś. Dla jednych pozostaje wielkim i pragmatycznym przywódcą, dla innych zaś dyktatorem.
7 września 2001, z okazji 90. rocznicy urodzin Todora Żiwkowa, odsłonięto jego pomnik w Prawecu, gdzie się urodził. W tym samym mieście znajduje się również poświęcone jego osobie muzeum założone w 2002[18]. W 2011 w mieście Nesebyr pojawił się billboard z okazji stulecia urodzin Żiwkowa[19][20].
Coroczne obchody urodzin byłego bułgarskiego przywódcy cieszą się od lat niesłabnącą popularnością[21][22][23]. W 2013 we wsi Odarne odsłonięto kolejny pomnik byłego premiera[24]. Do dorobku i dziedzictwa rządów Todora Żiwkowa odwołuje się Bułgarska Partia Socjalistyczna.
Również wśród zwykłych Bułgarów rośnie poziom nostalgii i sympatii do jego osoby. Według sondażu z 2014 - 55% badanych respondentów pozytywnie oceniło dorobek Żiwkowa[25]. W 2019 pozytywny stosunek do byłego przywódcy wyraziło 45% badanych[26].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: Trio, 2010, s. 206–207. ISBN 978-83-7436-252-8.
- ↑ T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: Trio, 2010, s. 338. ISBN 978-83-7436-252-8.
- ↑ People in history – The smelting of Bulgaria’s Stalin. sofiaecho.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]..
- ↑ a b c d Alex Axelrod, Charles Phillips Władcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon, wyd. Politeja, Warszawa 2000, s. 626.
- ↑ Wasilewski s. 280–281.
- ↑ Martin McCauley & Stephen Carter, Leadership and Succession in the Soviet Union, Eastern Europe, and China, M.E. Sharpe, 1986, s. 143.
- ↑ Crampton, R.J. (2005). A Concise History of Bulgaria. New York: Cambridge University Press. s. 193.
- ↑ Christo Christow: Съдебен архив разкрива фалитите на комунизма (w tłum. Archiwum sądowe ujawnia bankructwa komunizmu). Artykuł w gazecie Дневник.бг z dn. 1 listopada 2007.
- ↑ a b Oxford Wielka Encyklopedia Świata. T. 2. Poznań: Oxford Educational, 2004, s. 235–236. ISBN 83-7325-542-7.
- ↑ Bułgaria. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-03-03] .
- ↑ a b c d e На 18 януари се навършват 30 години от арестуването на Тодор Живков [online], bstv.bg [dostęp 2020-10-05] (bułg.).
- ↑ Арестуват Тодор Живков на този ден преди 30 години СНИМКИ [online], marica.bg, 18 stycznia 2020 [dostęp 2020-10-05] (bułg.).
- ↑ David Binder , Todor Zhivkov Dies at 86; Ruled Bulgaria for 35 Years (Published 1998), „The New York Times”, 7 sierpnia 1998, ISSN 0362-4331 [dostęp 2020-10-05] (ang.).
- ↑ Zhivkov, Soviet-era dictator, dies at 86 [online], The Irish Times [dostęp 2020-10-05] (ang.).
- ↑ Srpski orden na ruskim grudima [online], www.novosti.rs [dostęp 2020-06-19] (serb.).
- ↑ Trybuna Robotnicza, nr 79 (7208), 4 kwietnia 1967, str. 1
- ↑ T. Żiwkow odznaczony Wielką Wstęgą Orderu Zasługi PRL [w:] "Trybuna Robotnicza", nr 179, 8 września 1981.
- ↑ Родната къща на Тодор Живков и компютрите ”Правец” са в общ музеен комплекс [online], www.bnr.bg [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
- ↑ Bulgarian Communist Dictator Zhivkov Pops Up on Billboard in Nessebar [online], www.novinite.com [dostęp 2020-10-05] .
- ↑ Защо в България още величаят комунизма? [online], DW.COM [dostęp 2020-10-05] (bułg.).
- ↑ Balkanec.bg, 108 години от рождението на Тодор Живков (Правец, Новини) [online], balkanec.bg [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
- ↑ В Правец отбелязаха 107 години от рождението на Тодор Живков [online], botevgrad.com, 7 września 2018 [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
- ↑ В Правец отбелязаха 105 години от рождението на Тодор Живков [online], botevgrad.com, 7 września 2016 [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
- ↑ Кмет от ДПС откри паметник на Тодор Живков [online], www.24chasa.bg [dostęp 2020-06-19] .
- ↑ PowerPoint Presentation [online], bg/userfiles/file/Prehod_press_release__091114.pdf [dostęp 2024-04-26] .
- ↑ „Съсипаха я тая държава“, смятат 3 от 4 българи [online], Socialni.bg, 18 listopada 2019 [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Wasilewski T.: Historia Bułgarii. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988 ISBN 83-04-02466-7.
- ISNI: 0000000110236525
- VIAF: 31998095
- LCCN: n80126215
- GND: 118637134
- NDL: 00461825
- LIBRIS: 53hkgmqp2d94gwh
- BnF: 119088527
- SUDOC: 026938553
- NLA: 35626947
- NKC: jn19990210673
- BNE: XX986953
- NTA: 069352747
- CiNii: DA0069395X
- Open Library: OL259650A
- PLWABN: 9810557913005606
- NUKAT: n99092441
- J9U: 987007287206505171
- PTBNP: 205899
- NSK: 000266993
- BNA: 000049194
- CONOR: 20487267
Ε Β Ε : 86224, 86620- BLBNB: 000388276
- LIH: LNB:Bbgz;=CP
- Premierzy Bułgarii
- Burmistrzowie Sofii
- Politycy Bułgarskiej Partii Komunistycznej
- Politycy Bułgarskiej Partii Socjalistycznej
- Uczestnicy bułgarskiego ruchu oporu
- Bułgarscy autorzy pamiętników i dzienników
- Bohaterowie Ludowej Republiki Bułgarii
- Bułgarscy Bohaterowie Związku Radzieckiego
- Odznaczeni Orderem Georgi Dimitrowa
- Cudzoziemcy odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (1944–1989)
- Odznaczeni Orderem Lenina
- Odznaczeni Orderem Rewolucji Październikowej
- Odznaczeni Orderem Suche Batora
- Odznaczeni Orderem Karla Marksa
- Odznaczeni Orderem Olimpijskim
- Odznaczeni Orderem Infanta Henryka
- Odznaczeni Orderem José Martí
- Odznaczeni Orderem Klementa Gottwalda
- Odznaczeni Orderem Orła Azteckiego
- Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej
- Odznaczeni Orderem Chryzantemy
- Odznaczeni Orderem Zbawiciela
- Odznaczeni Orderem Nilu
- Odznaczeni Orderem Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
- Urodzeni w 1911
- Zmarli w 1998