ہندی
ہندی | |
---|---|
हिन्दी या मानक हिन्दी ہندی یا مانک ہندی | |
دیوناگری وچ "ہندی" | |
اچارن | ہندوستانی اچارن: [ˈmaːnək ˈɦin̪d̪iː] |
مقام | شمالی، جنوبی تے مغربی بھارت |
بولن والے | 180 ملین (1991)[۱] |
ہند-یورپی
| |
دیوناگری (برہمی لپیاں) ہندی بریل | |
سرکاری حثیت | |
سرکاری بولی | بھارت[۳] |
Regulated by | سینٹرل ہندی دریکٹوریٹ[۴] |
بولی کوڈ | |
ISO 639-1 | hi |
ISO 639-2 | hin |
ISO 639-3 | hin |
Linguist list | hin-hin |
Glottolog | hind1269 [۵] |
Linguasphere | 59-AAF-qf |
Areas (red) where Hindustani (Khariboli/Kauravi) is the native language, compared to all Indo-Aryan languages (dark grey) |
ہندی اک بولی دا ناں اے جیہڑی اتلے تے وچکارلے بھارت وچ بولی جاندی اے ۔ ایہدا تعلق ہند یورپی بولیاں دی ٹولی نال اے ۔ ہندی بھارت وچ 41 فیصد آبادی دی ماں بولی اے ۔ ایہنوں بھارت توں علاوہ فیجی، پاکستان، ماریشیس، نیپال، سورینام تے گویانا وچ وی بولیا جاندا اے۔
ہندی بھارت وچ بولی جانے والی بولی اے جس دے ماخد اوہی نيں جو اردو دے نيں، بلکہ حقیقت ایہ اے کہ ہندی تے اردو ہندوستانی زبان توں نکلے نيں۔ فرق ایہ اے کہ ہندی دا جہکاو سنسکرت دی طرف بہت زیادہ اے۔ ہندی آم طور اُتے اردو اے۔ ہندی دی پرانی اشکال اپبھرامسہ اے، جو دے شوراسنی پراکرت دی قسم اے۔ اردو نوں عرب دے علاوہ زیادہ تر ہندی منیا جاندا اے، کیونکے اوتھے اُتے زیادہ ہندوستانیاں نے اپنی بولی ہندی دسی۔
تریخ
سودھوہندی بولی سورسانی پراکرت وچوں نکلی اک بولی اے ۔ برج بھاشا ، اوداھی تے کھڑی بولی ایہدیاں پڑبولیاں نیں ۔ ایہدے لولݨ آلے لوک بڑی گݨتی وچ نیں ۔ دہلی سلطنت تے مغل سلطنت ویلے کھڑی بولی وچ عربی تے فارسی دے لفظ شامل ہوئے سی ۔
ہندی کے حروف تہجی(اکشر مالا) یہ ہیں۔
سوَر(حروفِ عطف) :۔
اَ अ
آ आ
اِ इ
اِیْ ई
اُउ
اُوْ ऊ
اےए
اَے ऐ
اوओ
اَوْऔ
اَنْ अं
اَہْ(صرف سنسکرت کے لیے) अः
رِ (صرف سنسکرت کے لیے) ऋ
_________________________
وینجن (صیحیح حروف):۔
کَ क
کھَ ख
گَ ग
گھَ घ
اَنْگَ ङ
۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔
چَ च
چھَ छ
جَ ज
جھَ झ
نِیاں ञ
۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔
ٹَ ट
ٹھَ ठ
ڈَ ड
ڈھَ ढ
اَنْڑَ ण
۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔
تَ त
تھَ थ
دَ द
دھَ ध
نَ न
۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔
پَ प
پھَ फ
بَ ब
بھَ भ
مَ म
۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔۔۔ ۔ ۔
یَ य
رَ र
لَ ल
وَ व
شَ श
ششَ ष
سَ ۔ ثَ स
ہَ ۔ ھَ ۔ حَ ह
_________________________
سینیُکت وینجن(مرکب صیحیح حروف):۔
क्ष کْشَ त्र تْرَ श्र شْرَ ज्ञ گْیَ
ہندی لفظ (دیوناگری) | ہندی لفظ (اردو تلفظ) | اردو معنی |
---|---|---|
विषय | وِشے | موضوع |
संबंध | سنبندھ | تعلق |
इतिहास | اِتہاس | تریخ |
धर्म | دھرم | مذہب |
सफल्ता | سپھلتا | کامیابی |
विशवास | وِشواس | یقین |
राज्य | راجیہ | ریاست |
उचित | اُچِت | مناسب |
विश | وِش | زہر |
महिला | مہِلا | عورت |
अधर्मी | ادھرمی | کافر |
प्रेम | پریم | محبت |
धर्ती | دھرتی | زمین |
मिलाप | مِلاپ | ملاقات |
अंधकार | اندھکار | اندھیر |
मुक्त | مُکْت | آزاد |
स्वयम | سْوَیَم | خود /اپنے آپ |
تریخ
سودھولفظِ ہندی اُردو بولی دے پُرانے ناواں وچوں اک اے۔ اس لفظ دا معنیٰ بھارتی یا بھارت توں متعلّق اے۔ ہندی بولی 19 ويں صدی دے اوائل وچ اُردو توں بنائی گئی۔ انگریزاں دی نفسیاتی پالیسی 'ونڈ کر حکومت کرنا' دے تحت اُردو بولی توں اُردو-فارسی لفظاں کڈ کے انہاں دی جگہ سنسکرت دے لفظاں رکھنے توں ہندی بولی وجود وچ آئی۔ برصغیر دے بوہت سارے لوکاں دا خیال اے کہ اردو اک نويں بولی اے تے اس دے مقابلے وچ ہندی اک قدیم بولی اے۔ حالانکہ ایسا ہرگز نئيں اے۔ اردو اگرچہ بہت پرانی بولی نئيں اے بلکہ ہندی بالکل اک نويں بولی اے تے اس دے وجود وچ آئے ہوئے مشکل توں دو سو سال ہوئے نيں۔ پرانے وقتاں وچ ہندوواں دی بولی سنسکرت سی، لیکن ایہ بولی کسی نوں بولنے نئيں دتی جاندی سی، کیوںکے ایہ انہاں دے خداواں دی بولی سی، نتیجہ سنسکرت ختم ہونے لگی، ہندوواں نے اپنی بولی بچا نے دے لئی۔ اردو نوں ہندی بنا لیا. تے اس وچوں اردو-فارسی لفظاں ہٹا کر اس دی جگہ سنسکرت دے کچھ لفظاں ملیا نے توں ہندی بولی وجود وچ آی۔[۶] انیہويں صدی دے آخر وچ ، ہندی نوں اردو توں وکھ ہندوستانی دی اک معیاری شکل دے طور اُتے ہور ترقی دینے دی تحریک دا آغاز ہويا۔ 1881 وچ ، بہار نے ہندی نوں اپنی واحد سرکاری بولی دے طور اُتے قبول کيتا، اردو دی جگہ لے لی، تے اس طرح ہندی نوں اپنانے والی بھارت دی پہلی ریاست بن گئی۔
ہندوستانی
سودھوجب انگریز برصغیر وچ آئے تاں انہاں نوں جس بولی توں واسطہ پيا اوہ اردو سی جسنوں اوہ ہندوستانی کہندے سن ۔ انہاں نے ابتدا وچ عدالدی تے دفتری بولی فارسی رکھی۔ مگر اردو دی مقبولیت نوں دیکھدے ہوئے اردو نوں رائج کرنے دا فیصلہ کيتا۔ کیوں کہ ایہ طبقہ ايسے نوں اپنی بول چال وچ استعمال کردا سی۔ اس وچ مذہب دی بنا اُتے کوئی امتیاز نئيں سی تے ہندو و مسلمان سب اسنوں لکھدے تے پڑھدے سن ۔ جسنوں انگریز ہندوستانی Hubdistanee کہندے سن ۔ جس دے بارے وچ گلکرسٹ نے اپنی کتاب Oriental Liinguig وچ ہندوستان وچ مقبول عام بولی لکھدا اے تے ایہ کہندا اے مقامی سطح اُتے بعض بولیاں ضرور رائج نيں لیکن اوہ چھوٹے چھوٹے علاقےآں تک محدود نيں۔ رابطہ دی بولی دے طور یا اسنوں لنگوافرنیکا کہہ سکدے نيں پورے شمالی ہندوستان وچ پنجاب تاں بہار اردو رائج سی۔ سنیندی چٹرجی اپنی کتاب Indo Aryan and Habdi لکھدے نيں کہ انیہويں صدی توں اردو ہندوواں دی خاص توجہ دا خاص مرکز بن گئی سی۔ کیوں کہ ایہ عدالتاں دی بولی سی تے اسکولاں وچ اس بولی وچ تعلیم دتی جاندی سی۔ جس دے پڑھنے توں قانون، طب، انجینئری وغیرہ پیشےآں دی راہاں کھلدیاں سن۔۔ شمالی ہندوستان وچ یونیورسٹیاں دے قائم ہونے توں پہلے جو کچھ وی تعلیم دستیاب سی اوہ اردو دے ذریعہ ممکن سی۔ ہندوواں نوں جدوں ہندستانی نثر دی ضرورت ہوئی تاں انہاں نے پنجاب توں لے کے بہار تک اسکولاں تے کالجاں وچ اردو نوں اپنایا۔ پنجاب، یوپی تے بہار دی عدالتاں وچ مشکل توں ایسا کلرک ملدا سی جو ناگری وچ عرضی دعویٰ یا کوئی دستاویز لکھ سکے۔ کیوں کہ بیشتر تعلیم یافتہ ہندو اردو پڑھدے سن ۔ اس وقت توں پہلے ہندی اپنا وجود نئيں رکھدی سی۔ سنسکرت تے کچھ مقامی زباناں دیو ناگری وچ استعمال ہُندی سی۔ عدالتاں تے دفتراں وچ ناگری وچ درخواستاں لکھنے والے محرر نئيں ملدے سن ۔
ابتدا
سودھو1800ء وچ فورٹ ولیم دی ڈاغ بیل پائی گئی کہ برطانوی اہلکاراں نوں اردو بولی سیکھادی یا جائے۔ جان گلکرسٹ جس نے اردو دی بیش بہا خدمت کيتی اے نے 1803ء وچ للوجی نے نوں پریم سجے دیوناگری رسم الخط وچ لکھنے نوں کہیا گیا تے اس نے فورٹ ولیم دے احاطے وچ اک نويں بولی دی بنیاد رکھ دتی۔ فورٹ ولیم دے باہر وی کچھ ہندو کھڑی بولی وچ دیوناگری وچ لکھنے دا تجربہ کرنے لگے تے عربی فارسی دے لفظاں کڈ کے سنسکرت دے لفظاں استعمال کرنے لگے۔ سنیندی کمار چٹرجی نے اس بولی نوں سنسکردی ہندی دا ناں دتا۔
جارج اے گریرسن نے ہندی دی للوجی دی نثری تصنیف لال چندرکا دے دیباچے وچ لکھدا اے کہ اس بولی دا بھارت وچ اس توں پہلے پتہ نئيں سی۔ اس لئی للوجی نے جدوں پریم سجے لکھی تاں اوہ بالکل اک نويں بھاشا گھڑ رہے سن ۔ اپنی اک ہور تصنیف لسانی جائزہ وچ لکھدا اے کہ ہندی بالائی ہندوستان دے ہندوواں دی نثری بولی اے جو اردو استعمال نئيں کردے نيں۔ ایہ زمانہ حال دی پیداوار اے تے اس دا رواج گزشتہ صدی دے آغاز توں انگریزاں دے زیر اثر شروع ہويا۔ جدوں کوئی ہندو نثر لکھدا سی تاں اوہ اردو استعمال کردا سی تاں اپنی بولی اودھی۔ بندیلی، برج بھاکا وغیرہ لکھدا سی۔ للوجی نے ڈاکٹر گلکرسٹ دے جوش ڈالانے اُتے معروف کتاب پریم سجے لکھ کے سب کچھ بدل ڈالیا۔ جتھے تک اس نثری دا تعلق اے ایہ عملاً اردو وچ لکھی گئی اے تے اس وچ عربی، فارسی الفاظاں دی جگہ ہند آریائی لفظاں استعمال کیتے گئے نيں۔ آر ڈبلیو فریزر وی لٹریری ہسٹری آف انڈیا وچ لکھیا اے کہ جدید ہندی بھاشاہ نوں دو پنڈتاں للو لال تے سدل مشر دی اختراع سمجھنا چاہیے۔ اک ہور انگریز مصنف اپنی کتاب ہندی دی تریخ وچ لکھدا اے کہ جدید ہندی اردو وچوں عربی لفظاں خارج کرکے انہاں دی جگہ سنسکرت یا ہند دے خالص ہندوستانی نژاد لفظاں رکھ دتے گئے۔ اوہ ہور لکھدا اے کہ للوجی لال اک برہمن سن ۔ جنہاں دے خاندان دا تعلق گجرات تاں۔ لیکن اوہ عرصہ دراز توں شمالی ہند وچ سکونیت رکھدے سن ۔ ڈاکٹر جان گلکرسٹ دی ہدایت اُتے انہاں نے سدل مشر دے نال مل کے جدید اعلیٰ ہندی دی تخلیق کيتی۔ للوجی دی ہندی درحقیقت اک نويں ادبی بولی سی۔ ایہ اعلیٰ ہندی یا معیاری ہندی اک نويں ادبی بولی سی تے ایہ بولی بعد وچ کافی مقبول ہوئی۔
انگریزاں دی ناکامی
سودھو1804ء نوں جان گلکرسٹ فورٹ ولیم کالج توں مستعفی ہوئے گئے تے 1808ء وچ ولیم ٹلیر دا تقرر ہويا۔ انہاں نے ہی دیوناگری رسم الخط لکھی جانے والی بولی دے لئی ہندی دا لفظ اپنی اک رپوٹ 1812ء نوں کالج دی کونسل نوں پیش کيتی گئی استعمال کيتا۔ ورنہ اس توں پہلے ہندی فارسی رسم الخط وچ لکھی جانے والی بولی دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ ولیم ٹیلر دے جانے دے بعد 1823ء آئے جو سن ہندوستانی شعبہ دے سربراہ مگر خود نوں ہندی دے پروفیسر کہندے تے لکھدے سن ۔ ايسے زمانے وچ لفٹنٹ ڈی رڈیل کالج دی کونسل دے سیکٹریری بنے۔ اوہ وی اردو دے سخت خلاف سن تے اردو نوں اک مغلاں دی رائج کردہ بدیسی بولی کہندے سن ۔ انہاں دا خیال سی کہ تن چوتھائی آبادی اس بولی نوں نئيں سمجھدی اے۔ ایہی وجہ اے فورٹ ولیم کالج دی سفارش اُتے گورنر جنرل ایسٹ انڈیا کمپنی وچ بھرتی ہونے والے نويں ملازمین نوں بجائے ہندوستانی دے برج بھاشا دی تعلیم دتے جانے دی منظوری دی۔ حقیقت وچ نہ صرف فورٹ ولیم کالج بلکہ انگریزی وی اردو دے خلاف معاندانہ روش اختیا کرلئی سی۔ فورٹ ولیم کالج وچ ہندی دا شعبہ قائم نئيں سی تے نہ ہی کوئی ملازم سی ایتھے۔ کیوں کہ اس وقت تک ہندی کوئی بولی نئيں سی۔ للوجی نوں وی بھاکا منشی دی حثیت توں تقریری ہوئی سی۔
برطانیوی احکام دی رپوٹاں توں بخوبی واضح ہُندا اے کہ انیہويں صدی دے نصف اول تک ہندی نوں اہمیت حاصل نئيں سی لیکن اوہ اردو دے مقابلے وچ ہندی نوں اگے ودھانے دے درپے سن ۔ سر جارج ابراہم گریزسن جس نے ہندوستانی لسانیات اُتے اک کتاب لکھی ہندی دا زبردست حمایتی تے اس دی ترقی و ترویح دے لئی کم کيتا۔ ایہ ناگری پرچارنی سبھا دا رکن وی سی۔ بقول حکیم چند نیر دے اس نے یوپی وچ عدالتاں تے دفتراں وچ ہندی نوں اردو دے برابر دا درجہ دینے وچ اہم رول ادا کيتا۔
ہندی دی تحریکاں
سودھورفتہ رفتہ سب بدل گیا تے انگریز احکام دیاں کوششاں رنگ لاواں۔ اردو تے اس دے رسم الخط دے خلاف ہندوواں دی جارحانہ سرگرمیاں تے تحریکاں زور پکڑدتیاں گئیاں۔ ہندوواں دی سماجی و اصلاحی تحریکاں نیر احیاء پرست تنظیماں اردو دی مخالفت تے سنسکرت آمیز ہندی تے ناگری رسم الخط دے پرچار دے لئی کھل دے سامنے آگئياں۔ اس دے لئی فرقہ وارانہ جذبات و رجحانات نوں ہويا دے کے ہندی اردو کشمکش پیدا کيتی گئی۔ اس دی زرد وچ پورا شمالی ہندوستان آگیا۔ برہمو سماج جو بنگال دی سماجی تحریک سی لیکن اس نے ہندی دے پرچار دا کم نہایت تندہی توں انجام دتا۔ دوسری طرف پنجاب وچ 5781ء وچ آریہ سماج دے ناں توں اک سماجی تنظم قائم ہوئی۔ جو درحقیقت وچ ہندوواں دی اک احیاء پرست تنظیم سی۔ اس دا مقصد ہندوواں دی اصلاح دے علاوہ ہندی بولی دا پرچار شامل سی۔ جس دے رہنما سوامی دیانند سرسوتی نے آریا سماجیاں دے لئی ہندی جاننا لازمی قرار دے دتا سی۔ پنجاب دے اک ہور سماجی کارکن شردھا رام پھلواری اپنیاں تحریراں تے تقریراں دے ذریعے اردو دے خلاف زہر اگلدے سن ۔ چنانچہ ہندوواں دی اک وڈی تعداد نے اردو یعنی مسلمانی پربھاوا تے بھاشا نوں چھڈ کے ہندی بھاشا تے ہندو دھرم کیتے انہاں پرتی شردھا کرنا سکھیا۔ ایہ گل شتی کنٹھ مشر پھلوری لکھدے نيں تے انہاں ہور لکھیا اے کہ پنجاب دی ہندو آبادی نے مسلم اثرات تے نوں ترک کرکے ہندی بولی تے مذہب دے لئی ایمان و عقیدت پیدا کرنا سکھیا۔ آریہ سماجی رہمنا لالا لاجپت رائے نے اعتراف کيتا کہ آریہ سماج توں وابستگی توں پہلے اوہ ہندی توں نابلد سن ۔ اس دے بعد انہاں نے پنجاب وچ ہندی دے فروغ وچ نہایت سرگرمی توں حصہ لیا۔ اس توں پنجاب وچ فرقہ وارنہ فضا پیدا ہوئے گئی تے پنجابی ہندو جو اردو لکھدے پڑھدے سن ہندی دی طرف مائل ہوئے گئے۔
نويں بھاکا
سودھوہندی جو اردو دے بطن توں پیدا ہوئی اے اوہ ہن بوہت سارے ہندی ادیب اردو نوں ہندی دی شیلے یعنی اسلوب کہندے نيں۔ اوہ ایہ حقیقت بھُل گئے کہ کھڑی بولی وچ انیہويں صدی توں پہلے نثری ادب دی کوئی روایت نئيں سی۔ ایہ گل ہندی دے ممتاز ادیب دھیر ورما تے بوہت سارے ہندی ادیباں نے کہی اے۔ بشتر ہندو ادیب کھڑی بولی تے اردو نوں اک ہی سمجھدے سن تے اوہ اس بولی وچ شاعری دے حق وچ نہ سن تے انہاں دا خیال اے سی اوہ شاعری اردو اکھوائے گی۔ للوجی نے اردو نوں بنیاد بنا کے اس وچوں عربی فارسی دے لفظاں کڈ کے اس دی جگہ سنسکرت دے الظاظ رکھ دے اسنوں دیوناگری وچ لکھ کے اک نويں بولی اختراع کيتی۔ اس وچ جو لسانی طریقہ کار استعمال کيتا سی وو اک نويں بولی دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ اس لئی بھار تیندر ہریش چندر نے اپنی کتاب ہندی بھاشا وچ للوجی دی کھڑی بولی ہندی نوں نويں بھاشا کہندا اے۔
مذہبی حمایت
سودھوللو جی دی اس دی وجہ توں لسانی افتراق تے علحیدیگی دی بنیاد پئی تے اردو دے بنیادی دھارے توں ہٹ کر اک علاحدہ بولی دی تعمیر و تشکیل عمل وچ آئی جس دے لئی دیوناگری رسم الخط اختیار کيتا گیا۔ اس توں پہلے سنسکرت تے چند بولیاں دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ اس لسانی افتراق تے لسانی علاحدگی پسندی نوں انیہويں صدی دی ابتدا وچ ہندو احیا پرست تنظیاں تے ناگری پرچارنی سبھا نے خوب ہويا دی۔ چنانچہ اس نے بہت جلد اک تحریک دی شکل اختیار کرلئی- ہندی تحریک نوں جارحانہ انداز وچ چلایا گیا تے اسنوں مذہب تے قومیت توں جوڑ دتا گیا۔ چنانچہ 1885ء دے آس پاس ہندی دے پرجوش حامیاں دا نعرہ سی۔
جپو نتر اک زبان
ہندی ہندو ہندستان
چٹرجی اپنی کتاب ہند آریائی تے ہندی وچ لکھدے نيں کہ قوم پرستانہ تے وطن پرستانہ مزاج رکھنے والے تے سنسکرت نال محبت کرنے واہے ہندو سوچ سمجھ کر اس دی جانب مائل ہونے لگے۔ اس سلسلے وچ انہاں نوں بنگال تے پنجاب وچ آریہ سماج توں بہت مدد ملی۔ دھیرے دھیرے ہندو ایہ محسوس کرنے لگے کہ ناگری رسم الخط دا احیاء بہت ضروری اے۔ 1890ء وچ ناگری پرچارنی سبھا دا قیام عمل وچ آیا تے اک نويں عہد دی ہندی دی حقیقی نشاۃ ثانیہ دا آغاز ہويا۔ ۔
اور کانگریس دے ممتاز رہمنا پنڈت مدن موہن مالویہ دی قیادت وچ ہندوواں دی اک تنظیم ہند سماج 0881 وچ قائم ہوئی۔ اس نے ہندی تے ناگری رسم الخط دے پرچار دی ذمہ دار سنبھال لئی۔ اس تنظیم نے یوپی دی حکومت تے حکومت ہند نوں ہندی دے حق وچ عرضداشتاں بھیجنے دا سلسلہ شروع کيتا تے 1884ء وچ الہ آباد وچ اک کانفرنس منعقد ہوئی جس وچ ہند نوں سرکاری دفتراں تے عدالتاں رائج کرنے دے پرگراماں اُتے غور و فکر کيتا۔ ایہ تنظیم اردو دی مخالفت وچ تے ہندی دے حق وچ جلسہ، مذاکرات منعقد کردے رہے۔ 1894ء وچ پنڈت مالویہ بنارس دی ناگری پرچارنی سبھا توں منسلک ہوئے گئے۔
انفرادی تے اجتماعی سطح اُتے اردو دی مخالفت تے ہندی نوں نشلزم تے ہندو ازم توں جوڑنے دا سلسلہ جاری رہیا۔ انیہويں صدی دی آخری چھوتھائی وچ پرتاب نارائن مشر دا دتا ہويا نعرہ ’ہندی، ہندو، ہندوستان’اسی رجحان دی عکاسی کردا اے۔ پرتاب نارائن مشر، سوامی دیانند سرسوتی، شردھا رام پھلوری، لالا لاجپت رائے، پندت موہن مالویہ، ایودھیا پرساد کھتری، بابو شیو پرساد تے بھار تیندو ہریش چند ہندی دے پرچار اردو دے خلاف جدو جہد کردے رہے۔ انہاں نے اس دے لئی ہندی آندولن دی تحریک دا آغاز کيتا۔ ایہ اردو نوں ہندی دا اک روپ مندے سن تے مسلماناں نوں مشورہ دتا کہ اردو دیوناگری وچ لکھنا شروع کر دتیاں۔
ہندی دے احیا دیاں کوششاں
سودھویاں ہندی جس دا آغاز اردو وچ عربی و فارسی لفظاں دی جگہ سنسکرت دے لفظاں توں ہويا سی تے ہندی نوں سنسکرت آمیز بنانے دا رجحان جلد ہی پروان چڑھا اس وچ آگرے دے راجا لکشمن سنگھ پیش پیش سن ۔ انہاں نے کئی سنسکرت دیاں کتاباں دے ترجمہ کیتے۔ راجا لکشمن سنگھ نے کالی داس دی سنسکرت تصنیف رگھواش دا ہندی ترجمہ جو 1878ء شائع کيتا اس دے دپباچے وچ لکھیا ہندی تے اردو دو مختلف زباناں نيں۔ ہندو ہندی بولے تے مسلمان فاری۔ ہندی وچ سنسکرت دے لفظاں کثرت توں استعمال ہُندے نيں تے اردو وچ عربی تے فارسی اے۔ اس لئی ایہ ہندوواں دی بولی نئيں اے۔ ہور سرکاری تے تعلیمی سطح اُتے ہندی دے نفاذ دی تحریک دا آغاز کيتا گیا۔ اس تحریک وچ بنارس دے راجا بابو شیو پرساد سرکاری دفتراں تے عدالتاں دا نفاذ چاہندے سن ۔ اس لئی انہاں نے انگریز حکومت نوں اک میمورنڈم پیش کيتا۔ جس وچ اردو نوں مسلماناں توں منسوب کرکے اردو تے مسلماناں نوں ہدف ملامت بنایا گیا۔ جس وچ ایہ لکھیا گیا سی کہ مسلم حکمراناں نے اس گل کيتی قطعی زحمت نہ دی کہ اوہ ہندوستانی زباناں سیکھدے۔ بلکہ انہاں نے ہندوواں نوں فارسی سیکھنے اُتے مجبور کيتا۔ ہور ہندی کہی جانے والی بولیاں وچ فارسی تے عربی دے لفظاں داخل کرکے اک نويں شکل قائم کيتی جو اردو یا نیم فارسی کہلائی۔ اس طرح دی لسانی پالیسی وضع دی کہ اک غیر ملکی بولی تے فارسی رسم الخط نوں عوام الناس اُتے جبرم تھوپ دتا گیا اے۔ اس پالیسی توں تمام ہندوواں نوں نیم مسلمان بنانے تے ہندو قومیت نوں نیست و نابود کرنے دی کوشش اے۔ حکومت توں استدا اے کہ اوہ فارسی رسم الخط نوں ختم کرکے ہندی نافذ کرے۔ اس توں ہندو قومیت بازیاب ہوئے گی۔ بھار تیندو ہریش چندر جو خود وی اردو دے شاعر سن تے رسا تخلص کردے سن ۔ اس دے باوجو اپنیاں تحریراں وچ اردو دا مزاق و تضحیک کردے سن ۔
اس تحریک وچ ہندی نوں ہندتو تے ہندی قومیت توں جوڑ دتا گیا سی۔ ہندی نوں ہندی رہتل دی علامت تے اردو نوں اس دا رقیب بناکر پیش کيتا گیا۔ بقول کرسٹوفر کنگ ہندی تحریک ہندوستان دی آزادی توں پہلے کدرے زیادہ وسیع پیمانے اُتے فرقہ وارنہ بیداری نوں بڑھاوا دینے دے عمل دا حصہ بن چکی سی۔ اس عمل توں نسلی گروہ فرقےآں تے قوماں وچ بٹ گیا تے انجام کار 1947ء وچ پاکستان دا قیام عمل وچ آیا۔
وہ ہور لکھدا اے کہ اس تقسیم کادوسرا رخ 1860ء وچ سامنے آیا جدوں بعض ہندوواں نے ایہ کہنا شروع کيتا کہ کوئی شخص اک چنگا ہندو تے اردو دا وکیل وی ہوئے ایسا نئيں ہوسکدا اے۔ ہندو، ہندو تے ہندوستان جسنوں نعراں نے اپنی انتہا نوں پہنچادتا۔ انہاں دے نذدیک ہندی نہ بولنے والےآں دے لئی ہندوستان وچ کوئی جگہ نئيں سی۔ اسيں اس عمل جس وچ اردو نوں سنسکرتیا بنائے جانے دا ناں دین گے۔
اردو دی ہندوواں مخالفت
سودھوہندوواں دا اک وڈا طبقہ اردو وچ پیشہ ورانہ مہارت رکھدا سی۔ اس وچ کایستھ، کھتری تے کشمیری برہمناں دے اردو توں نہایت گہرے رابط سن ۔ سرکاری ملازمتاں اُتے انہاں دا غلبہ سی۔ اس لئی سرسید احمد خان نے بابو شوپرشاد دی تحریک اُتے کہیا اردو نہ رہی تاں ہندو مسلماناں دے درمیان اتفاق نئيں رہ سکدا اے۔ اس دور وچ اردو اُتے برابر حملے جاری سن تے اسنوں کدی غیر ملکی تے کدی مسلمانی بھاشا کہہ کے ہندوواں نوں اردو توں دور کرنے دی مہم جاری سی۔ ایتھے تک انتہا پسند ہندوواں نے اسنوں طوائفاں دی بولی کہنا شروع کر دتا۔ اس دے نہ صرف لسانی بلکہ سماجی، سیاسی تے تہذیبی منظر نامے اُتے دور رس نتائج مرتب ہوئے۔
انیہويں صدی دے آخر وچ ہندی تحریک وچ شدت تے اس نے جارحانہ رخ اختیار کر ليا۔ اک نويں تنظیم ناگری پرچانی سبھا دا 1893ء بنارس وچ عمل وچ لیایا گیا۔ جس نوں وڈے وڈے ہندو راجاواں تے رئیساں دی سرپرستی تے ہمدردی حاصل ہوئی۔ اس نے عدالتاں تے دفتراں وچ ہندی تے ناگری رسم الخط دے نفاذ نوں اپنا مقصد بنایا۔ چنانچہ 1895ء وچ اودھ دے گورنر بنارس آئے تاں انہاں دی خدمت اک وفد بھیجیا گیا۔ جس وچ اجودھیا کہ مہاراجا پرتاب نارائن سنگھ سربراہ تے پنڈت موہن مالویہ، سر سندر لال، راجا ماڑا تے راجا آوا گڑھ وغیرہ شامل سن ۔ اس وفد نے ہندی نوں تعلیمی ادارےآں، عدالتاں تے دفتراں وچ رائج کرنے دی استدعا کيتی گئی اس دے بعد گورنر جدوں 1898ء الہ آباد آئے تاں اوتھے وی سبھا دا اک وفد ملیا جس نے ہندی نوں سرکاری تے سطح اُتے رائج کرنے دے لئی میکڈانل دی خدمت وچ سٹھ ہر دستخطےآں توں اک یاداشت پیش کيتی۔ پنڈت مالویہ نے 1897ء وچ اک کتاب Court Character and Primaru Education in the N w P and Oudh شائع دی جس وچ اردو رسم الخط دی خامیاں نوں بیان کردے ہوئے ہندی تے دیو ناگری دی پرزور وکالت کيتی۔
انگریزاں دی اردو دی مخالفت
سودھوجے دیکھیا جائے تاں پوری انیہويں صدی اردو مخالف جذبات و رجحانات تے معصبانہ نظریات توں اُتے نظر آندی اے۔ ٹھیک اک سو سال بعد یوپی دے گونر سر اینٹونی میکڈانل نے شمال مغربی صوبہ جات تے اودھ وچ عدالتاں تے سرکاری دفاتر وچ ناگری رسم الخط نوں جاری کیتے جانے دا حکم صادر کيتا۔ اردو مخالفاں وچ ہندوواں دے نال انگریزی حکومت کیتی بے مہری تے مخالفانہ روش دا شکار ہوئے گئی۔ اس اُتے مسلماناں نے سخت احتجاج کيتا، مگر انہاں دی نئيں سنی گئی تے انہاں نوں نظر انداز کر دتا گیا۔ سرسید نے انگریزاں دی ايسے روش دے خلاف سخت احتجاج کيتا سی تے بالآخر ایہ جھگڑا اِنّا ودھیا کہ ہندو اردو نوں مسلماناں دی بولی کہنے لگے۔
ہندی سرکاری بولی
سودھوسر میکڈونل دا رویہ اردو دے نال انتہائی مخالفانہ سی تے اوہ دیوناگری تے ہندی دے حامی سن ۔ اس توں پہلے انہاں نے بہار وچ ہندی نوں رائج کرنے وچ اہم کردار ادا کيتا سی۔ جنانچہ 81 اپریل1900ء انہاں نے اک حکم نامہ جاری کيتا جس دی رو توں عدالتاں تے سرکاری دفتراں وچ اردو دے نال دیوناگری رسم الخط تے ہندی جاری کر دتا۔
گورنر دے اس فیصلے توں اردو داں خاص کر مسلماناں وچ سخت بے چینی پھیلی تے جگہ جگہ اس دے خلاف احتجاجی جلسے منعقد کیتے گئے۔ نواب محسن المک جو علی گڑھ کالج دے جنرل سکیٹری سن اک وڈے جلسے توں خطاب کردے ہوئے اس فیصلے اُتے احتجاج کيتا تے اس جلنال کیندی کارروائی کيتی نقل حکومت نوں بھیجی گئی۔ گورنر اس اُتے سخت برہم ہويا تے اسنوں اپنی گورنمٹ دی پالیسی اُتے اک حملہ سمجھیا۔
جب مسلم رہنماواں دے وفد نے گورنر نال ملن دی کوشش کيتی تاں گورنر نے ملنے توں انکار کر دتا۔ لکھنؤ وچ اک شاندار احتجاجی جلسہ نواب محسن المک دی صدارت وچ ہويا۔ جدوں اس دی اطلاع گورنر نوں ملی تاں اوہ علی گڑھ آیا تے کالج دے ٹرسٹیاں نوں جمع کرکے انہاں جلساں اُتے اپنی سخت ناراضی دا اظہار کيتا۔ اس نے ایہ وی الزام لگایا کہ کالج توں طلبہ ایجی ٹیشن دے لئی بھیجے گئے نيں۔ اس نے ڈھمکی دتی جے ایہی طریقہ جاری رہیا تاں کالج نوں حکومتی امداد بند کردتی جائے گی۔ اس دی وجہ توں نواب محسن المک نے اپنے نوں کالج دی ٹرسٹی توں علحیدہ کر ليا۔
فاصلے
سودھووقت دے نال بولی دی تلخی اِنّی ودھدتی گئی تے اردو توں مراد مسلماناں دی بولی تے ہندی توں مراد ہندوواں دی بولی لی جانے لگی تے ہندو و مسلم جو وکھ وکھ مذہب دے باوجود اک سبھیاچار رکھدے سن انہاں دے درمیان ڈراراں پڑگئياں۔ جو بالآخر تقسیم دا باعث بنی۔ اج بھارت دی سرکاری بولی پاکستان دی طرح انگریزی اے۔ مگر اوتھے دی قومی بولی ہندی اے، جدوں کہ پاکستان دی قومی بولی اردو اے۔ ایتھے سوال پیدا ہُندا اے کہ کیہ بھارت وچ عام بولنے والی بولی ہندی اے ؟۔ اس سوال دے جواب دے لئی اک تفصیلی بحث کيتی ضرورت اے۔
ہندی دا استعمال
سودھودوسری اہم گل ایہ اے ساڈے ایتھے اردو میڈیم اعلیٰ تعلیم حاصل کرنے والےآں دی اکثریت انہاں لوکاں دی جنہاں دی مادری بولی اردو نئيں اے۔ لیکن بھارت وچ ہندی وچ اعلیٰ تعلیم حاصل کرنے والےآں وچ دوسرےآں بولی بولنے دی تعداد آٹے وچ نمک دے برابر اے۔ ایہ بولی شمالی ہند وچ ہی ادبی، سیاسی تے مذہب وچ استعمال کیتی جاندی اے تے دوسرے علاقہ وچ رہنے والے اپنی اپنی زباناں استعمال کردے نيں۔ ایہ ہندی نہ ہی فلماں، ٹی وی ڈرامےآں تے گیتاں وچ استعمال کیتی جاندی اے۔ اس بولی دا تعلق ہندی توں کم تے اردو توں زیادہ نیڑےی رشتہ اے۔ اس دا اک ثبوت ایہ وی ہندی بولی وچ ف، خ، ق، ز وغیرہ استعمال ہُندے نيں۔ جدوں کہ عام لوک فیر وی فارسی عربی الفاظاں نوں بولدے نيں تے ایہ فلماں، ٹی وی ڈرامےآں تے گیتاں انہاں دا استعمال عام اے۔
شاعری
سودھوہندوواں دی شاعری توں دلچسپی کم رہی اے۔ مقامی زباناں وچ کچھ شاعر دے ناں ملدے نيں مثلاً برج بھاکا یا بنگلہ یا پنجابی وچ ۔ ویدک تے دوسرے گرنتھ وی منظوم لکھے گئے مگر اس دی باوجود ہندو شاعری وچ دلچسپی نئيں رکھدے نيں۔ مگر اردو دے ہندو شاعر وچ وڈے نامی گرامی شاعر گزرے نيں۔ شاید اردو دا مزاج ایسا رہیا کہ اوہ لوکاں نوں شاعری وچ دلچسپی لینے اُتے مجبور کردیندی اے۔ اس طرح مقامی زباناں وچ مسلم شاعر دی تعداد ہندوؤ توں کم نئيں ہوئے گی۔ ہندوواں وچ کلاسیکل ہمیشہ موسیقی مقبول رہی اے۔ کیوں کہ اسنوں مذہبی تقدس رہیا اے۔ انہاں دے مذہب وچ رقص تے گیت نوں عبادت دا درجہ حاصل اے۔ اس لئی گھر گھر وچ اس چرچا رہیا اے۔ مگر اس دے باوجود انہاں دے گیت بھجن یا لوک گیتاں تک محدود رہے نيں۔ غزل جو اردو دی مقبول ترین اصناف اے اوہ ہندوواں وچ نہایت پسند کيتی جاندی اے۔ بھارت وچ ہر دور وچ ایداں دے گلوکار ملدے نيں جو اردو بول نئيں سکدے نيں۔ مگر اردو غزل تے گیت نہایت خوبصورت گاندے نيں تے گیتاں دی طرح غزلاں نوں نہایت پسند کيتا جاندا رہیا اے۔ بوہت سارے ہندو گلوکاراں نے شہرت محض غزل دی گائیگی توں حاصل کيتی۔
ہندی دی مقبولیت
سودھوتاریخی طور اُتے ، برصغیر دے شمالی ہند وچ بولی جانے والی بولی نوں ہندی کہیا جاندا سی۔ مغل دور دے دوران ، ہندی بولی فارسی تے عربی لفظاں دے نال گھل مل گئی۔ غیر ملکی اس بولی نوں اردو کہندے نيں جس دا مطلب فوج اے کیونجے ہندی بولنے والے لوک مقامی ہندوستانی سن ۔ اردو عربی رسم الخط وچ لکھی جانے والی ہندی بولی دے سوا کچھ نئيں اے۔
پاکستان وچ فلماں دیکھی جاندیاں نيں مگر اس شوق یا ذوق توں نئيں جداں کہ بھارت وچ ۔ اوتھے اُتے فلماں فلاپ وی ہوجاندیاں نيں مگر اپنی لاگت کڈ لیندی نيں۔ اس لئی اوتھے تجربات وی ہُندے رہے نيں تے ہر بولی وچ فلماں کثیر تعداد وچ بنائی جاندی رہیاں نيں۔
ماخذ
سودھومرزا خلیل احمد۔ اک بھاشاہ جو مسترد کردتی گئی
عبدالستار دلوی۔ دو زباناں دو ادب
گیان چند جین۔ اک بھاشا دو لکھاوت
- ↑ سانچہ:Ethnologue16
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ Hindustani (2005). in Keith Brown: Encyclopedia of Language and Linguistics, 2, Elsevier. ISBN 0-08-044299-4.
- ↑ «Sequence of events with reference to official language of the Union». بایگانیشده از اصلی در ۲ اگست ۲۰۱۱.
- ↑ «Central Hindi Directorate: Introduction». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۲-۰۵-۰۴. دریافتشده در ۲۰۱۵-۱۲-۳۰.
- ↑ (2013) "Hindi", Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
- ↑ http://www.rekhta.org/ebooks/ek-bhasha-jo-mustarad-kar-di-gai-mirza-khalil-ahmad-beg-ebooks/
سانچہ:بھارت دیاں زباناں سانچہ:متضاد بین الویکی سانچہ:وارانسی سانچہ:ہند ایرانی زبانیں سانچہ:اترپردیش موضوعات سانچہ:جنوبی افریقا دیاں زباناں سانچہ:ہند آریائی زباناں
حوالا: اردو سے ہندی سیکھیے