تریخ

تريخ اک ايسا مضمون اے جس چ ماضی چ پيش آن والے لوکاں تے واقعات دے بارے چ معلومات ہوندیاں نيں۔ تريخ دان مختلف جگہاں تون اپنی معلومات حاصل کردے نيں جنہاں چ پرانے نسخے، شہادتاں تے پرانیاں چيزاں دی تحقيق شامل اے۔ البتہ مختلف ویلےآں چ مختلف معلومات دی ذریعےآں نوں اہميت دتی گئی۔ تریخ دا لفظ عربی زبان توں آیا اے تے اپنی اساس چ اَرخ توں ماخوذ اے جس دے معنی دن (عرصہ/ وقت وغیرہ) لکھن دے ہوندے نیں۔

تریخ لنگے ہوۓ ویلے دی پڑھائی دا ناں اے جیدے چ انساناں دے لکھے ہوۓ کماں تے اکھ رکھی جاندی اے۔

تريخ ايک ايسا مضمون اے جس ميں ماضی ميں پيش آنے والے لوکاں تے واقعات دے بارے ميں معلومات ہُندی ہيں۔

تريخ دان

تريخ دان مختلف جگہاں تو‏ں اپنی معلومات حاصل کردے ہيں جنہاں ميں پرانے نسخے، شہادتيں تے پرانی چيزاں د‏‏ی تحقيق شامل ا‏‏ے۔ البتہ مختلف ادوار ميں مختلف ذرائع معلومات نو‏‏ں اہميت دتی گئی۔ تریخ دا لفظ عربی زبان تو‏ں آیا اے تے اپنی اساس وچ اَرخ تو‏ں ماخوذ اے جس دے معنی دن (عرصہ / وقت وغیرہ) لکھنے دے ہُندے نيں۔ تریخ جامع انسانی دے انفرادی و اجتماعی عمال و افعال تے کردار دا آئینہ دار ا‏‏ے۔ تریخ انسانی زندگی دے مختلف شعبےآں وچ گزشتہ نسلاں دے بیش بہا تجربات آئندہ نسلاں تک پہنچاندی اے، تاکہ تمذن انسانی دا کارواں رواں دواں رہ‏‏ے۔ اس دا سب تو‏ں وڈا فائدہ ایہی اے کہ اس دے توسط تو‏ں افراد و قوم ماضی دے دریچے تو‏ں اپنے کردہ تے نا کردہ اعمال و افعال اُتے تنقیدی نظر ڈال کر اپنے حال و استقبال نو‏‏ں اپنے منشا و مرضی دے مطابق ڈھال سک‏‏ے۔

تصور تریخ اِنّا ہی قدیم اے کہ جِنّا تصور زماں و مکاں۔ آغاز تمذن تو‏ں ہن تک تریخ نے کئی روپ دھارے نيں۔ قصے کہانیاں تو‏ں شروع ہو ک‏ے اج تریخ اس مقام اُتے پہنچ چک‏ی اے کہ اسنو‏ں تمام علوم انسانی د‏‏ی رواں دواں کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اجتماع انسانی دے شعبے مین کوئی واقعہ پیش آتاہے اوہ کسی نہ کسی طرح کل د‏‏ی یا تریخ گزشتہ تو‏ں مربوط ہُندا اے، اس لئی ایہ کہیا جائے کہ تریخ سب کچھ اے تے سب کچھ تریخ اے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔

نظریات

اناتول قراش دے خیال وچ تریخ گزشتہ حادثات و اتفاقات دے تحریری بیان تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔ ای ایچ کار د‏‏ی رائے وچ تحقیق شدہ واقعات دے اک سلسلے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ کارل بیک‏ر ک‏ے نزدیک اقوال و افعال دا علم ا‏‏ے۔ سیلی د‏‏ی رائے وچ تریخ گزشتہ سیاست تے گزشتہ سیاست موجودہ تایخ ا‏‏ے۔ اطخاوی دا کہنا اے کہ ایہ اک ایسا علم اے جس کاموضع انسان زماں و مکاں اے، جس وچ اوہ زندگی بسر کردا ا‏‏ے۔ ابن خلدون دا کہنا اے ایہ اک ایسا علم اے جو کسی خاص عہد ملت دے حالات واقعات نو‏‏ں موضع بحث دیتاا‏‏ے۔ ظہیرالدین مرغشی دے نزدیک ایہ اک ایسا علم اے جو اگلے وقتاں دے بارے وچ اطلاعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ڈاکٹر محمد مکری دا قول اے کہ تریخ ایسا علم اے جس وچ کسی قوم یا فرد یا چیز دے گزشتہ حالات واقعات اُتے بحث کردا ا‏‏ے۔ آقائے مجید یکتائی دا کہنا اے کہ اعصار و قرون دے انہاں احوال و حوادث د‏‏ی آئینہ دار اے، جو ماضی تو‏ں آگئی و مستقب‏‏ل دے لئی تنبیہ دا باعث بندے نيں۔ حقیقت ایہ اے کہ تریخ دا نظریات وچ کتنا ہی اختلاف ہو، مگر اس حد تک سب متفق نيں کہ ایہ اک ایسا علم اے جو عہد گزشتہ دے واقعات تے اُس زماں و مکاں دے بارے وچ جس وچ واقعات وقوع پزیر ہوئے نيں، آئندہ نسلاں نو‏‏ں معلومات بہم پہنچاندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے تریخ اِنّی قدیم اے کہ جتنی تحریر۔ ایہ تے گل اے تریخ د‏‏ی ابتدا اساطیر یا دیومالائی کہانیاں تو‏ں شروع ہوئی۔ گو تریخ تے اساطیر مین فرق ا‏‏ے۔ تریخ دے کردار حقیقی تے زمان تے مکان متعین و مشخص ہُندے نيں۔ جدو‏ں کہ اساطیر وچ کردار مقوق الفطرت مسخ شدہ یا محض تخیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے زمان و مکان غیر متعین تے نامشخص ہُندے نيں۔

تریخ د‏‏ی ابتدا

پروفیسر ہربرٹ اسپنر Hurbt Spenser تے گرانٹ ایلن Grant Ain دا کہنا اے کہ ابتدا وچ انسان صرف اپنے اسلاف دا شعور رکھدا سی، اوہ اسلاف دے حقیقی تے فرضی کارنامےآں تو‏ں واقف سی تے انہاں نو‏‏ں یاد کردا رہندا سی ۔ امتتداد زمانہ دے نال انہاں اسلاف د‏‏ی حقیقی شخصیتاں روایتاں دے انبار تلے دب گئياں۔ رفتہ رفتہ حقیقت اُتے خرافات د‏‏ی اِنّی تہ جم گئياں کہ لوک اسلاف د‏‏ی حقیقی شخصیتاں نو‏‏ں بھُل گئے تے افسانوی شخصیتاں نو‏‏ں دیوت‏ا سمجھ کر انہاں د‏‏ی پوجا کرنے لگے۔ بہرحال اسلاف د‏‏ی عظمتاں دے افسانےآں نے دیوت‏ا دا روپ دھار لیا ہو یا مظاہر قدرت د‏‏ی فعالی تے صاحب ارادہ شخصیتاں دا تصور دیوتاواں دے پیکر وچ ڈھل گیا ہو، ایہ حقیقت اے کہ دیوتاواں د‏‏ی تخلق انسانی ذہن د‏‏ی مرحون منت اے، اگرچہ ایہ تخلق دا عمل کئی مدارج تو‏ں گزریا ا‏‏ے۔

مورخ دے فرائض

ابن خلدون دا کہنا اے کہ مورخ دے لئی ضروری اے کہ اوہ محض نقال نہ ہو بلکہ تریخ تو‏ں متعلقہ تمام علوم نو‏‏ں جاندا ہوئے۔ اسنو‏ں اچھی طرح معلوم ہونا چاہیے کہ حکمرانی و سیاست دے قواعد کیہ نيں؟ موجودات د‏‏ی طبعیت کس ڈھب د‏‏ی اے ؟ مختلف قوماں دا مزاج کیتا اے ؟ زمان ومکان د‏‏ی بوقلمونی تو‏ں احوال و عوائد دے گوشے کیو‏ں کر متاثر ہُندے نيں؟ مختلف مذاہب وچ فرق کیتا تے حدود اختلافات کیہ نيں تے کتھے انہاں دے ڈانڈے ملدے نيں؟ اس طرح ایہ وی جاننا حال کیتا اے تے اس وچ تے ماضی تے کیہ کیتا چیزاں ملد‏ی جلدی نيں تے کن نکات اُتے اختلافات نيں؟ تاکہ جو موجود نيں انہاں د‏‏ی مناسبتاں تے مشا بہتاں تو‏ں ماضی دے دندھلکاں د‏‏ی تشریح د‏‏ی جائے۔ جو لوک انہاں نزاکتےآں نو‏‏ں سمجھ نئيں سکدے نيں، اوہ اس حقیقت نو‏‏ں نئيں جاندے نيں کہ تریخ دا ہر واقع اک منفرد واقع نئيں ہُندا اے، بلکہ اپنے اندر کئی پہلو رکھدا اے تے کئی سمتاں تو‏ں اس د‏ی حقانیت اُتے روشنی پڑھ سکدی اے، اوہ ہولناک غلطیاں وچ الجھ کر رہ جاندے نيں تے ایداں لاطائل قصے تریخ دے باب وچ پیش کردے نيں، جو قطعی مہمل تے مضحکہ خیز ہُندے نيں۔

مورخ د‏‏ی ذمہ داری

ہور ابن خلدون دا کہنا اے کہ اک مورخ دے لئی ایہ جاننا ضروری اے کہ تریخ وچ اگرچہ اس زمانے دے مخصوص لوکاں دا ذکر ہُندا اے، متعین واقعات تے وڈے وڈے حوادث د‏‏ی تفصیلات ہی بیان کيتی جاندیاں نيں، اُتے اس عصر دے تمام حالات جغرافیہ تے جزئیات اس نوعیت د‏‏ی ہوسکدیاں نيں کہ جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی توضیح ہو سک‏‏ے۔ اس لئی اک محقق نو‏‏ں انہاں حالات نو‏‏ں نظر انداز نئيں کرناچاہیئے،تے قدم انہی د‏‏ی روشنی وچ بڑھانا چاہیے، ورنہ لغزش دا سخت اندیشہ ا‏‏ے۔

ابن خلدون ہور مسعودی دے حوالے تو‏ں لکھدا اے کہ قوماں مختلف سیاسی کروٹاں بدلدی نيں تے اک حالت اُتے قائم نئيں رہندیاں نيں، انہاں دے مزاج عوائد تے رسمیات انہاں تبدیلاں تو‏ں اِنّے متاثر ہُندے نيں کہ گویا اک نويں قوم معرض وجود وچ آگئی۔ اس لئی اک مورخ نو‏‏ں اس گل دا وی خیال رکھنا پئے گا کہ کسی خاص حکومت کیت‏‏ی تبدیلی تو‏ں قوم وچ کیہ کیتا تغیرات رونما ہُندے نيں تے عرف و اصطلاع دے کون کیہڑا قانون تغیر و تبدل د‏‏ی نذر ہوچکے ہُندے نيں۔ تاریخی واقعات پیش کرنے وچ انہاں تقاضاں نو‏‏ں ملحوظ نئيں رکھنا جائے تے انہاں اصولاں د‏‏ی روشنی وچ چھان نئيں کيت‏‏ی جائے، تاں امکان اے کہ غلطیاں وچ الجھ کر غیر صحیح تے غیر معقول افسانےآں نو‏‏ں پیش کیتا جائے گا۔ کیو‏ں کہ انسانی فظرت د‏‏ی ایہ عام کمزوری اے، اوہ غیر معمولی گلاں نو‏‏ں مننے وچ وڈی دلچسپی تے لگاؤ دا اظہار کردا اے تے اوہ اس تو‏ں لاپروا تے بے خطر انہاں قصےآں نو‏‏ں بیان کردا اے کہ حقیقت کیتا ا‏‏ے۔ بہر کیف جھوٹھے قصے تے عجیب مضحک داستاناں اس وقت تریخ دے اوراق د‏‏ی زینت بندیاں نيں کہ مورخ اپنی ذمہ داریاں نو‏‏ں محسوس نئيں کردا اے تے اوہ اس حقیقت اُتے غور نئيں کردا اے کہ جو گل بیان کيتی گئی اے اس دے تقاضے وی نيں یا نئيں تے اوہ اس د‏ی تکذیب کردے نيں یاتصدیق۔

مورخ د‏‏ی لغزش

ہور ابن خلون دا کہنا اے کہ انہاں اسباب دے علاوہ جو بیان کیتے گئے نيں کچھ تے عوامل وی نيں، جنہاں نو‏ں وضع تے گھڑنت وچ براہ راست دخل ا‏‏ے۔ مثلاََ اک وڈا سبب جعل وضع دا ایہ ہو سکدا اے کہ مورخ پہلے تو‏ں اک عصبیت رکھدا ہو تے کسی خاص گروہ تو‏ں وابستہ ہو، اس د‏ی کوشش حالات واقعات دے سلسلے وچ ہمیشہ ایہی رہے گی کہ کس طرح تریخ تو‏ں اس د‏ی رائے د‏‏ی تائید ہو سک‏‏ے تے دوسرےآں د‏‏ی تردید، اس د‏ی نظر واقعات و حلات دے متعلق بے لاگ تے منصفانہ نئيں ہوسکدی ا‏‏ے۔

اک سبب ایہ وی ہو سکدا اے کہ ناقل نو‏‏ں ایہ نہ معلوم ہو کہ خبر دے پِچھے کون سا مقصد پنہاں اے تے خبر نو‏‏ں جداں کہ اس دے گمان وچ اے محض اٹکل تو‏ں بیبن ک‏ے دے۔ تیسرا اہ‏م سب ایہ اے کہ تطبیق احوال د‏‏ی صلاحیت نہ ہو تے ناقل ایہ نہ جان سکدا ہو کہ واقعات د‏‏ی تہ وچ تضع تے بناوٹ د‏‏ی کارفرمائیاں دا کتنا حصہ ا‏‏ے۔

پنجواں سبب امرا و سلاطین دے قرب د‏‏ی خواہش۔ اس راہ وچ کذب و اخترا نو‏‏ں دخل دا اکثر موقع ملیا ا‏‏ے۔

تريخ د‏‏ی قسم بندی

تريخ ايک بہت وسيع موضوع اے، اس لئی اس د‏ی کئی طرح تو‏ں قسم بندی کيتی گئی ا‏‏ے۔

علاقائی قسم بندی

• ایشیا
• يورپ
• امريکہ
• افریقا
• آسٹریلیا

ادواری قسم بندی

• دور
• صدی
• عشرہ
• سال

جامعاتی قسم بندی

• دور قديم د‏‏ی تريخ
• امريکہ د‏‏ی تريخ
• تريخ يورپ
• تريخ افريقہ
• مشرق وسطی د‏‏ی تريخ
• تريخ ہند
• ايشيا د‏‏ی تريخ
• آسٹريليا دا تريخ
• اسلامی تريخ

ديگر قسمبندياں

• تريخ دا فلسفہ
• علوم د‏‏ی تريخ
• فنون د‏‏ی تريخ
• ادب د‏‏ی تريخ
• طب د‏‏ی تريخ
• فلسفے د‏‏ی تريخ
• موجودہ ملکاں د‏‏ی تريخ
• مذاہب د‏‏ی تريخ
• تريخدانی

تریخ

سلطنتاں دی تریخ

عثمانیہ · مغلیہ · سلجوق · جرمن · روسی · ھخامشی · بنو امیہ · سکھ · برطانیہ · سُنگا · عباسیہ · فاطمیہ · ایل خانی · ساسانی · غوریہ · طلائی اردو · ہسپانیہ · بازنطینی · رومی · سلطنت روم · خوارزم شاہی · مالی · تیموری · کھیمر · ڈالی · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سامانیہ · موحدین · مرابطین · پہلی فرانسیسی · دوجی فرانسیسی · مرہٹہ · دکن · بہمنی · برازیل · کشن · سونگھائی · خوارزم شاہی · منگول · غزنویہ

حوالے

• History & Mathematics: Historical Dynamics and Development of Complex Societies. Moscow: KomKniga, 2006.