|
|
Page de la photographie et du ciné Pådje e walon sol cinema |
|
|
Page de la photographie et du ciné Pådje e walon sol cinema |
dierin rapontiaedje - last update: 2006-12-05.
Dressêye:
Gaztaedje da Lucyin Mahin.
Gaztaedje da Yves Paquet.
"So les toeles" : les corwaitaedje di fimes da Marcel Slangen.
Pådje eciclopedikes.
"L'enfant endormi", co-production marocco-wallonne
Li djoké påpåd
Li fime est rashiou so ene doûce croeyance, ki mo des djins, e Marok, dinèt co po vraiye. Ça s' pout foirt bén k' ene comere åye èn efant, et k' ele n' a pus coûtchî avou si ome dispu bråmint di pus d' 9 moes. Adon, on dit kel påpåd s' a djoké dins l' vinte del mame. En arabe, on dit "ar-ringued" (الراگد), k' on ratoûne voltî "edoirmou efant" ki nos avans tradû "djoké påpåd".
Cial, ene des deus eroyenes, Zineb (Mounia Ousfour), va dmander a on curé-rbouteu (fqih), di lyi fé on talisman po-z "edoirmi" si efant, cwand ele ratind d' troes moes. Paski pocwè ? Paski si ome a "broûlé" come on dit avårla. Dj' ô bén k' il a passé e stoumeligne e l' Espagne, po waitî d' aveur di l' ovraedje. Il a ndalé li londmwin des noices. Come nosse Zineb n' a waire di cwårs, et ele vôreut bén ki si ome rivegne po vey eskepyî l' efant.
Li fjheuse do fime, Yasmine Kassari, c' est ene tote djonne reyalijheuse, k' a ddja siné on documintaire. Elle a studyî a l' INSAS, a Brussele. Li produjheu, c' est Jean-Jacques Andrien, on vî rôlî do cinema walon.
Li fime a ddja stî fwait e 2004. C' est on fime d' oteur, ki s' passe cåzu tot dins on ptit viyaedje dilé Tawrirt, inte Fes et Oujda, å Marok. Gn a cåzu pus k' des femes, lavola. Tos les omes sont-st evoye come clandestins. I n' î fwait nén åjhey viker.
A rilever : tot l' fime est cåzé dins les deus lingaedjes ki s' praticnut podbon dins ç' payis la : l' arabe marokin est djåzé di tos les djonnes acteurs. Les pus vîs djouweus d' role pårlèt amazir (berbere) a môde do Rif.
"Voeyoz bén ces 2 langues la" a dju dit a Fadila Laanan, ki dj' a rescontré a Cazablanca, po li dvant-l'-prumire do fime, ebén, dins 100 ans, "elle åront disparexhou. S' i gn a nole fele politike linwistike po lzès schaper."
Li fime a rascodou ene cåkêye di rcompinses, inte di zeles, li prumî pris del fiesse do fime marokin a Tandjî e moes d' decimbe 2005, li pris del meyeuse feme fijheuse di fimes al 3inme fiesse do fime di Copenhague et eto a Nape, a Mar Del Plata (Årdjintene), a Andjî (Angers), eyet, pol cougnet, li pris do publik al fiesse do cinema d' Nameur.
Ene des grandès cwålités di l' ouve da Yasmine, c' est di wårder l' suspinse, mågré k' i n' si passe cåzu rén dins l' fime. Et minme li fén, la ki Zineb va disfé li talisman, et l' taper li scrijhaedje a l' aiwe, po rewoeyî l' edoirmou efant. Sabaye si ça reyussixhrè ?
Lucyin Mahin, li 10 di fevrî 2006.
Nonna, dji n' vos va nén djåzer do CRLE, k' on spote cobén, inte waloneus, "ås Indigènes".
Dji vos cåze do fime da Rachid Bouchareb k' a vudî e moes d' octobe so les toeles el Walonreye. Il esteut ddja rlomé, ca les cénk mwaisses acteurs, Jamel Debbouze, Samy Naceri, Sami Bouajila, Roschdy Zem et Bernard Blancan avént rascodou, tertos eshonne, li pris do meyeu role d' ome å dierin fiestival di Cane.
Li spoûle kimince e Marok ey e l' Aldjereye e 1943.
Divant çoula, e 1942 gn ava l' operåcion "Toitche", ki ç' aveut stî l' prumî disbarcumint des Amerikins e l' Afrike bijhrece.
Adon, les hôts mwaisses francès d' Aldjereye, do Marok et del Tunizeye vont rtourner cazake et n' pus schoûter l' redjime di Vichy ki fjheut avou ls Almands. I passèt dins l' camp da De Gaulle. Et, do côp fé egadjî les djins d' låvå come sôdårds di l' årmêye francesse. C' est les RTA (redjimint des Tirayeus Aldjeryins) et RTM (Marokins).
"Come di djusse" c' est po ls evoyî al moirt, dins les missions les pus traites del conte-ofinsive des Aloyîs e 1943 et 1944. Po cmincî, e l' Itåleye, la k' on lzî fwait griper les tienes dizo l' calonaedje des mitrayetes almandes.
Et cwand l' gaztî militåre dimande å djenerå francès, "kibén d' moirts?", ci-cial tape li côp foû, tot respondant "C' est l' prumire victwere del France dispu li petaedje-evoye di 1940."
E 1944, les Tirayeus nôr-Afrikins disbårkèt el Provance, et rmonter eviè l' front elsacyin. C' est co zels ki vont esse les prumîs a rprinde li controle di l' Elsace. Li maneuve diveut aidî les Amerikins ki, so ç' tins la, estént ecramyîs dins l' Ofinsive da Van Runschtedt. End a-t i co morou des cåkêyes, di Marokins, d' Aldjeryins et d' Tunizyins, dins les dierinnès batreyes d' Elsace, li 15 di djanvî 1945.
Å coron do fime, li seu des cwate sôdårds-eros k' a schapé å macsådaedje va priyî sol tombe di ses soçons. Adonpwis, i reboirdêye si fayeye pitite tchambe, ene sadju dins on forbot d' ene veye francesse.
C' est l' dierinne imådje do fime, avou on scrijhaedje k' aparexhe sol toele :
"Dispu 1959, li govienmint francès n' a pus rmonté les pinsions des ancyins combatants d' Afrike."
I toutchént 20 € par moes e 1995, et 50 € asteure.
Li Consey d' Estat (li pus hôt tribunå d' France) a codåné l' govienmint e 2002 di n' pont fé d' djalots inte les sôdårds di France et d' Afrike, et d' elzî payî a tertos l' minme pinsion. Mins, disk' asteure, les govienmints francès ont fwait les cis k' oyént deur et s' n' ont i pont yeu d' schoûte.
Deus sacwès a ritni dins l' fime : li cåzaedje en arabe des sôdårds nôr-Afrikins inte di zels, eyet li mostraedje del grande fwè rlidjeuse (islamike) di ces djins la. A tot côp bon, i priynut po les moirts, reciter leu-z "ake di contricion" (chahada), et rmete leu destinêye dins les mwins do Bon Diu.
On voet bén kel fime n' a nén stî adjinçné pa des Francès. I mostere tofer ki les "Indidjinnes" ont stî emantchîs pås politikîs francès. On lzî djheut k' i s' batént pol liberté et l' ewalisté. Mins les Afrikins n' avént nén l' droet di monter e gråde. Les cis k' avént fwait camaeråde avou des femes francesses al liberåcion del Provance, leus letes estént cinsurêyes, et tapêyes ås mannestés.
C' est l' sôre di cinema, tuzé pa les djins ki tnèt avou les pôves payis, k' on s' rafeye di vey pus sovint so nos toeles. Copurade k' i gn a troes societés bedjes k' ont bouté å fime, bråmint pol prindaedje do son. Elle ont yeu droet å sistinme di baxhaedje des contribucions "(Tax Shelter)". C' est plaijhi di rtrover dins l' djenerike des nos d' avå rci come Tellin, Bronchaert, Laurent, Simonet.
L. Mahin, li 5 di nôvimbe 2006, eplaidî dins l' Rantoele l° 40, ivier 2006-2007.
Ci calcaedje la di l' inglès a stî fwait e walon pa Jean Goffart, dins "les avinteures da Raymond Hure". C' est eto on fime da Lexi Alexander k' a rexhou lanawaire so les toeles.
C' est l' paskeye da Matî Buckner (Elijlah Wood), onk k' aprind do gaztî a l' univ di Harvard, et ki s' fwait cayî a l' ouxh. Si cocotcheu ["cokotteur"], c' est on fissapapa, ki s' drouke, mins k' est toursiveus assez po muchyî li tchedinne [tchène d' Inne, chanvre indien] eyet l' "blanke" dins l' årmå då Matî.
Nosse soçon si va rassåver addé s' sour Shannon (Claire Forlani), a Londe. C' est la k' i s' va leyî ehertchî d' ene binde di Woliganes ki sotnèt l' ekipe di fotbal di Westham, et kel boss, c' est Piete (Charlie Hunnam), li fré do sorodje da Matî.
"Han-do-Coûtchant" (Westham), c' est ene fayeye ekipe di fotbale. Mins si a-t ele ene des meyeusès "soce di Woliganes" di tote l' Inglutere. Dj' ô bén, c' est des cis k' on rcrind. Et si houwer lon erî d' zels cwand i fjhèt do ronflant tot passant ene sadju, sol voye d' on terén d' fousbale u di leu cåbaret la k' i s' rapoûlnut divant l' match.
Emey ces castårs la, nosse Matî, c' est on blanc djonne [blanc-bec]. Mins, après si prumire dispoûslêye, vo l' la tot candjî. Lu ki s' aveut todi leyî spotchî, vo l' la ki s' ricrestêye. Et s' mete a shuve come on ptit tchén li Piete et ses randaxheus. I boet come on ragognasse avou les "Green Street Elite", li soce des ecoraedjeus d' Westham. Et tuzer al dobleure k' i vont fote a l' ekipe vijhene di Mawleigh, k' i n' ont pus toumé el cope d' Inglutere avou zels dispu 10 ans.
Tot rwaitant l' fime, on n' si pout espaitchî di rtuzer ås djonnesses des viyaedjes, dinltins, k' alént sketer l' barake al dicåce do viyaedje vijhén. Djusse pol plaijhi di s' bate, et fé les ravacholes. Et di ç' tins la eto, i s' ridinguént kécfeye a côps d' schinetes [bûches].
Li binde di soçons, c' est ene vraiye famile, avou ses djoyes et ses djalozreyes, ses rafiyances et ses toursiveuzreyes. Disk å djoû k' i vont trop lon et k' i gn a onk k' est coixhî pår. Et-z î leyî les hozetes. Adon, c' est dins les deus bindes k' i sont tot disbåtchîs.
Mins nodidju - k' i m' fijhèt si må dire - ké grossir lingaedje ! Si on dvreut ratourner l' fime e walon, on-z ôreut peter les "mildju !", les "clô t' gueuye !"; les "vî cougneu !", les "grosse tapete !".
Lacobén k' c' est do francès (redjårbé d' l' inglès). On n' ôt ki des "fais pas chier, putain d' merde!" Et çoula, dai, come c' est do francès; dabôrd, ci n'est nén grossir.
Lucyin Mahin, li 07 di djulete 2006.
Li "Cwacwa Linåd", li fime avou l' pus u l' moens di rclame e 2006 ?
(cwacwa : énigme Linåd = Léonard = Leonardo da Vinci)
Avou l' pus di rclame !
Et portant, on-z a disfondou åzès gaztîs di esse la tins des filmaedjes. Li rlomêye do live di minme no, sicrît pa onk k' on lome Dan Brown e 2003, k' i gn a ddja 40 miyons d' djins k' ont lî, esteut grande assez.
Les filmaedjes si fjhît a Paris, a Londe ey e Scôsse.
Li pus bea di djeu, c' est kel produjheu amerikin, les studios Sony (dinltins "Colombia Picture") ont relî des acteurs francès po les sinnes di France et des Inglès po les cenes del Grande-Burtaegne. C' est a rilever, po les fimes amerloxhes ki n' sont nén a l' après d' ene piceye tant k' ås lingaedjes des djins. Gn a minme on mimbe di l' Opus Deyi ki djåze espagnol tot l' fime å long, et k' c' est sortitré padzo.
Li paskeye do "cwacwa Linåd" est cnoxhowe dispu l' vudindje do live. Li wårdeu do Muzêye do Louve a Paris est rtrové moirt on bea côp. Kî çki l' a-st ahessî ?
Les mwaisses persounaedjes, c' est èn istoryin, fén cnoxheu des simboles, Robiet Langdom (Tom Hanks), eyet li ptite-feye di l' ome k' a stî acsû (li wårdeu do Muzêye), Sofeye Neveu (Andrey Tautou). Tot fjhant leu-z inkete, i discovrèt des droles di messaedjes dins les pondeures da Linåd da Vinci. Insi, sol pondeure del dierinne cene da Linåd da Vinci, on trove Mareye-Madlinne astok di Djezus.
Tot discramiant l' lonxhea [en démêlant l'écheveau], i vont trover, pitchote a midjote, on scret k' a stî catchî pa l' Eglijhe Catolike dispu 2000 ans : Djezus-Cri esteut maryî a Mareye-Madlinne et il ont yeu èn efant.
Ça fwait k' il årént co des dischindants so tere. Mins l' ci ki discovere li potêye doet esse eschafyî. Paski tote li doctrene di l' Eglijhe, dispu l' Concile di Nicêye e 310, riclame li contråve. Les cis ki dvèt touwer les (swè-djhant) dischindants da Djezus, c' est l' Opus Dei, ene sicrete soce k' a egzisté dispu les prumîs tins. Les cis ki dvèt waeranti les dschindants, c' est ene ôte soce k' on lome "li Priyuré d' Siyon". Come di djusse, on n' sait nén todi, les noveas persounaedjes, di ké costé k' i sont.
C' est on roman, on vraiy roman, la k' on texhe ene edvintêye sipoûle so des sacwès istorikes, dabôrd ki shonnèt vraiyes. Portant, ene djin so troes k' a léjhou l' live croet ki çou k' i gn a di scrît dvins, c' est l' veur.
C' est po ça ki les eglijhes catolikes et protestantes, come ene seule djin, ont criyî Barabasse. Dire ki Djezus esteut èn ome come èn ôte, c' est ene erezeye, sapinse zels. Li Campus Croisade for Christ , ene soce rilidjeuse amerikinne, a-st eplaidî on livret di 20 pådjes, imprimé a on miyon d' egzimplaires, po rdire les mwaissès croeyances des crustins.
"Sabaye kibén k' il ont toutchî des studios Sony po spåde leus foyous !?" ont i dit les xhinåds. Come d' efet, li fime n' a cåzu rén costé pol mårcutigne. Dabôrd ki, po des tournaedjes noû-zelandès come "King-Kong" u "Li signeur des aneas", gn ava ostant d' costindjes po les rclames ki pol fijhaedje do fime lu-minme.
C' est l' pus malén k' atrape l' ôte !
Lucyin Mahin, li 27 di may 2006.
L' Ådje des Glaece II : li rlén
On miket c' est on fime avou des persounaedjes di bindes d' imådjes ki bodjèt. On l' pôreut lomer "mouwant dessin". Cwè ndè djhoz ?
Come les spirous (bindes d' imådjes), ça a divnou ene industreye avou des gros sôs padrî.
Insi, li deujhinne boket di l' "Ådje des glaeces" - ki s' lome e l' inglès li rlén (the meltdown) -, so les 3 prumîs djoûs del rexhowe ezès Stats-Unis, il a aråvlé 70;5 miyons d' dolårs US. Li "20th Century Fox", les fjheus do fime, si rafiyént do ragregnî 55 miyons. Il ont stî a bon reyusses [positivement étonnés].
Avou leu prumî fime, l' Ådje des glaeces I, e 2002, les studios amerikins avént "djusse" ramassé 46 miyons les troes prumîs djoûs. Mins li fime, so tote si veye, aveut rapoirté 176 miyons d' US $.
Cwè çk' i gn a tant a vey laddins, ki les djins di 7 a 77 ans abizèt aviè l' noeristé des såles di cinema, come des moxhes so on pot al låme ?
Li fime est basti sa ene dobe istwere ki s' passe e minme tins.
Li prumire, c' est l' cene di totès biesses ki vicnut dins ene vå preyistorike, adon k' i gn a-st ene astantche di glaece, metowe d' on costé del valêye, ki va rlignî, et lzès neyî tertotes.
Li deujhinme sipoûle, c' est l' cene d' on spirou ki saye d' apicî on gland, ki lyi schipe tofer foû des pates.
Emey les biesses ki s' såvèt, gn a ene trope di soçons avou on mamoute, on tigue, on paresseus et troes opossomes, deus frés et leu sour. Apus kel sour, c' est èn "efant adoptûle", ey elle est cint et cint côps pus grosse ki ses frés. Po dire li veur, elle rishonne come deus gotes d' aiwe a ene comere di mamoute ! Mins leye si croet opossome et i n' fåt nén contraryî les comeres, endon ?
Les deus paskeyes si vont rdjonde al fén, mins dji n' vos di nén comint, po n' vos nén oister vosse plaijhi.
Lucyin Mahin, li 15 d' avri 2006.
Boune nute et boune tchance!
C' esteut come ça kel djournå d' 8 eures al nute atchevéve sol tchinne C.B.S., ezès Stêsses, dins les anêyes 1950.
C' ere vey li cayet avou totès rôzes et totès viyoletes, ca li politike US esteut dins ene des pus noerès termenes di si istwere.
C' ît les trevéns do maccartisse, e 1953. Li må-rlomé senateur Josef Mac Carty, del Wisconsene, aveut fwait vôter ene lwè po mete a l' awaite tos les fonccionnaires US. Et taper a l' ouxh les cis k' årént polou tni avou les comunisses.
C' est l' decor do dierin fime da Georges Clooney. Li tinme : gn a on gaztî, Edward R. Murrow, ki saye di mete des xhames el voye del politike do prezidint Truman, k' aveut ene hisse do comunisse.
Kî çki va bén poleur djouwer l' role do senateur Mc Carty? C' est ci acteur la ki va fé l' succès do fime, sins manke. Udonbén ki lyi va fé fé berwete ! Sapinse a Afred Hitchcock, dipus kel metchant est hisdeus, dipus kel fime årè adiercî s' côp.
Georges Clooney ni fjha ni ene ni deus: li role da Mc Carty serè djouwé... pa Mc Carty lu-minme.
Kimint çoula ?
Tot biesmint tot bastixhant on sinnariou avou mitan des documints istorikes (noer et blanc) et mitan on vraiy fime avou des vraiys acteurs, inte di zels li ci djowe li gaztî. Ci-cial va sinti l' agnon cwand i va fé on rapoirtaedje so on fotaedje a l' ouxh d' on militaire, paski s' fré esteut rindou après les idêyes comunisses.
Nén co on fime po rfé vey voltî les Amerloxhes !
Lucyin Mahin, li 10 di djanvî 2006, divins : Li Rantoele lº 37 (Bontins 2006)
Cinéma wallon : le budget de "l'enfant".
Cinema walon : 150 miyons po fé èn efant.
Cint céncwante miyons di nos vîs ptits francs po fé èn efant. C' est bråmint dpus ki cwand vosse pa et vosse mame vos ont fwait, la, ça, paret !
Mins c' est nén tolminme kén efant ! Li ci des frés Dardenne, k' ont rascoyî pol deujhinme côp li påme d' ôr å festival di Cannes avou "L' enfant"
C' est l' istwere d' ene djonne cope nén maryîs k' ont-st èn efant. Mins, dji n' vos è dirè nén dpus, po k' vos djéryîxhe après come mi.
*********
Ça fwait k' les frés Dardenne, après Rosetta e 1999, vinèt d' fé doblete, dabôrd.
Portant, après l' prezintaedje di "l' Efant", les gaztîs cinematreces k' estént sol Croejhete -- li Croejhete (1) di Cannes, nén l' cene di Rdû, ni l' cene da Léonard --, les gaztîs do cinema, di dj', estént lon d' esse efoufyîs.
"Les caracteres sont trop kitoirdous, d' on costé ou d' l' ôte, end alént i. Trop andje pol djonnete, trop diale pol napea !"
Rén do tot d' tot ça djudja-t i l' djuri. Et rinde bon dvwer ås filmisses walons.
*********
Après l' påme d' ôr, "l' Efant" a rascodou ene peclêye di påréns et d' mårenes. Dj' ô bén : toplin des politikîs et politicresses walons k' ont vnou pretchî leus djins, et tchaeconk fé si ptit spitch, pår po s' vanter lu-minme (leye-minme). Des Vîs-Catolikes ås Noû-Liberås, tot passant pås Socialisses et pås Ecolos, i vnît tertos acertiner ki c' esteut bråmint a cåze di zels, et d' leu sûteye politike d' ecoraedjmint po l' odiovizuwel, kel fime aveut polou esse tourné.
Ci n' est k' ça s' i n' roviént ddja do djåzer då Luk et då Djan-Pire Dardenne.
*********
C' est l' veur ki, so les 3,6 miyons d' uros k' il falou po "fé l' efant", end a sacwants ki provnèt d' idêyes, nén trop biesses, di sacwants omes politikes. Come li "Tax Shelter", l' ahoute ås contribucions.
Cwè çki c' est d' ça po ene biesse ?
C' est on rabat po les contribucions des societés k' investixhèt dins l' produjhaedje odiovizuwel. I monte a 150 åcint des cwårs estitchîs dins li fjhaedje d' on fime. Par egzimpe : dji prustêye 10.000 uros po fé on fime et, po mes papîs d' contribucions, dji conte ki dj' a dispinsé 15.000 uros.
Li "Tax Shelter", l' åvrûle ås taeyes, dabôrd, ça a rapoirté 700.000 uros a "l' Efant".
Po nuker les deus dbouts, il a eto falou:
Pôreut vali k' el Kiminålté et l' RTBF serént ossu midone po l' produjhaedje di stroetès plakes e walon. A ç' moumint la, ci sereut kécfeye Mimile et les Bribeus d' Toubak ki wangnrént l' côp ki vént a l' Urovizion.
Lucyin Mahin, li 31 d' may 2005, eplaidî dins : Li Rantoele et Coutcouloudjoû.
Esplikêyes.
(1) Croejhete : sous forme régiolectale "Croûjète" : toponyme de Redu, de Wellin (petit croisement); sous forme régiolectale "Creûjète" : titre d'une petite grammaire de Lucien Léonard : One saye di creûjète di nosse patwès" (petite croix des anciens abécédaires). Ici : la Croisette : toponyme de Cannes."
Da Hiner Saleem, France 1998.
Vola seur on fime ki candje di çou k' on est afaiti do vey.
La k' on djåze di Kurdes, c' est po mostrer ç' peupe la (ki les Trouks ont tant fwait sofri - et l' fijhèt co asteure - tot nel volant nén ricnoxhe) po çou k' il est, avou s' droet do fé çou k' il a-st idêye.
On a dvant ses ouys les djins foû d' leu payis, leus sofrances, les touwreyes, les bateas k' on n' ritrove pus, trop tcherdjîs so les mers la k' i sayént di s' mete a houte des dandjîs...
Cial, c' est ene tote ôte imådje des cis k' ont reyussi a s' fé ene novele veye a Paris, tot sayant d' aidî les cis ki sont todi la, e Kurdistan. Des cis ki tuzèt co k' leu payis doet viker et, po çoula, aveur des efants kures, avou des feumes kures.
Et c' est insi ki Cheto, èn ovrî, tchoezixh so des imådjes videyos ene feme k' est la, bén lon, e Kurdistan, po l' fé rivni. Mins vola, cwand ele dischind d' l' avion, ci n' est nén l' cene k' il a tchoezi so l' fime ! Po nel nén revoyî e s' payis, çou k' åreut stî teribe po l' båshele, i s' mareye. Mins come il aveut ene crapåde francesse, i n' prind nole asteme a s' feme.
Mins ene feme kure, k' est a Paris dispoy lontins, ki vike tote seule, k' overe et ki disfind les droets des femes, s' ocupe del båshele, lyi fwait aprinde li francès, lyi trove di l' ovraedje et l' pôve halene divént bén vite on roslant påwion.
Noste ovri, k' a tot po s' fé haire (i n' aduze nén les bounès eurêyes k' ele lyi aponteye, lyi fwait tos les afronts do monde...) s' aporçût trop tård do candjmint : ele n' el vout pus.
So les dierinnès imådjes do fime, c' est leye, avou des djonnes camaerådes, ki rloukèt les omes so l' videyo, po trover on marieu ... tant k' ele voeye Cheto, målureuse, ki lyi dmande do rivni.
Erirè-t ele ? On n' e sårè måy rén, et c' est bén insi : on happy end, come on dit e francès, areut gåté l' potêye.
L' interesse do fime, c' est do mostrer l' veye di tos les djoûs d' ces djins la k' ont pierdou leu payis, d' ene ôte manire ki l' cene k' on voet trop sovint, avou des djonnes ki hapèt ou ki touwèt, adon k' cial il ovrèt, i s' plaijhèt, minme s' i n' rovièt nén leu payis et k' i n a co a s' bate po s' liberté.
Bea fime po les femes, ki mostrèt ås omes ki l' liberté, c' est por zeles ossu. Et ma fwè, les omes, tot veyant l' fime djoyeus et vicant, sopoitront do vey onk di zels si pô amiståve... et k' a l' air si biesse, pu si målureus po fini.
Marcel SLANGEN, foû di "Walo+ gazete", l° 2
Rosetta Eco Rosetta ? Ou : Seulmint Rosetta ? On nd a tant djåzé dvant d' l' aveur veyou ki ns avans-st avou ptchî del vey dvant d' endè djåzer.
Et c' est bén vraiy k' on doet dner on grand côp d' tchapea å Djuri d' Cane po-z aveur oizou aler disconte les gosses k' on saye do dner, di foice, å public asteure.
Ca, s' on hoûte les grands rmouweus d' çansses ki fjhèt les fimes a côps d' miyons, cwand ç' n' est nén pé, c' est l' publik ki dmande des gueres, des moudes et des foircixhaedjes, adon k' Rosetta, avou ses ptits moyéns, s' camera so si spale, a-st assaetchî des cints d' meyes di rwaitants, k' ont vnou foû d' la les dints et l' cour serés, c' est seur, mins avou ene ôte ritchesse ki d' aveur veyou les grands spawtas des fimes ås grossès çansses.
Po dire on mot so l' costé, çoula fwait tuzer a nosse teyåte walon, la wice k' on s' catche padrî l' publik, tot lyi prustant des gosses k' i n' a nén, po n' pus mostrer k' des rireyes et des adaptåcions sovint bén flåwes di "boulvårds" francès.
Po ndè rivni a Rosetta, li reyussite des frés Dardenne, ç' a stî do mostrer ene istwere did cial, d' amon nozôtes, avou des ptitès djins d' amon nozôtes, ki vikèt come tos les djoûs, inte li Pont d' Serè et l' Campagne Ladzeu, houte do bwès, et d' endè fé on fime k' on publik eternåcionål voet do minme ouy ki les frés Dardenne, ki nozôtes nos l' voeyans. I fåt vey cisse pitite crapåde si bate, o ! nén po-z atchter des gågåyes, ni po fé des voyaedjes mins po-z aveur on lodjisse ôte k' ene barake, po-z aveur èn ovraedje, ni sereut ç' ki po vinde des wåfes.
Si bate minme tot rôlant al tere, tot fjhant ene laide keure a on valet k' el voet portant voltî.
Cwand on djåze des " grands moumints " d' on fime, ci n' est nén sovint come cial, la ki l' cour sitrind do vey ramasser s' mame, sôle, e hourlea. Ou, les låmes ås ouys, do vey ses prumirès låmes da ley, k' il a falou rawårder li fén do fime po lzès vey, å moumint k' ele discouve ôte tchoi ki s' guere po viker come ene sakî. K' i n a des ôtes so l' tere ki n' sont nén tertos a bouxhî djus po-z avni a çou k' ele cwirt.
On critike francès scrijheut ki Rosetta esteut-st on fime ki " demande a son spectateur d' être lui aussi un athlète et de faire travailler a plein régime les muscles de ses yeux. On î pôreut radjouter : di s' cour et di s' cervea.
Nos estans seurs ki vos ndè mankez nin.
Rosetta 1999 (Les Fimes du Fleuve/RTBF/ART Selection)
Fijhaedje, sinnariou & metaedje el sinne : Luc et JeanPierre Dardenne.
Prindaedje des poirtraits : Alain Marcoen.
Emantchaedje : Marie Helene Dozo.
Djouweus d' role :
Rosetta..........Emilie Dekende
Riket.........Fabrizio Rongione
Li patron.......Olivier Gourmet
Li mame..........Anne Yernaut
Marcel SLANGEN, foû di Walo+ gazete, l° 4.
Un film dénonçant les magouilles du présiden Bush primé à Cannes.
Farenheit 9/11.
Après les imådjes des margougnaedje del prijhon d' Aboughrayb, li popularisté da Bush est l' pus basse dispu k' il a moussî al "Blanke Måjhon" (40 åcint).
I n' mankéve pus k' ça: Li påme d' ôr do mostra d' fimes di Cannes, c' est èn Amerikin ki l' a yeu, mins avou ké fime ! Farenheit 9/11. Ça raconte les toûs d' rossea tchén del nindje da Bush, ostant po-z aråvler des cwårs nén trop catolikes dins leus traeyéns -- leu biznisse --.
L' oûsse piede ses poyaedjes mins i n' scheut nén ses laidès manires. Li pårti da Bush n' a rén fwait d' ôte, po manaedjî li guere e l' Irak, ki di rcopyî leus margouyaedjes å livea di l' Estat amerikin.
Çou ki rind tolminme ene miete d' espwer, c' est ki, les critikeus da Bush, tant li produjheu do fime, Michael Moore, ki li prezidint do djuri d' Cannes, Trentin Tarentino, sont tos els deus des Amerikins. Mins ni criyans nén trop foirt ! Gn a nou distribouweu k' a volou vinde li fime azès såles di cinema US. Li prumî a zoupter evoye, c' est les Walt Disney, ki l' prezidint Michaël Eisner, n' a nén volou esse riwaitî come on critikeu do govienmint. On få-cou, et on froteu d' mantche, gn a rén avou ça !
Çou k' gn a d' novea, c' est k' on fime politike (cobén ki Tarentino dit ki l' rindaedje do pris n' a rén a vey avou l' politike), so on tot tchôd sudjet, wangne li bate. Co on sene ki les gueres do 21inme sieke, ci serè eto des gueres d' imådjes.
Des marenes cachnut d' egadjî des djonnes bineus (sinne do fime).
Li waibe da Michael Moore (en inglès).
Lucyin Mahin, li 2 d' djun 2004, riprind dins "Walo+ gazete", esté 2004.
Un film avec un script en wallon normalisé et des acteurs qui pratiquent différents accents ?
Do cinéma e rfondou walon ?
Po vos sohaitî l' boune anêye, a vos les soçons d' Djåzans Walon et del Rantoele gazete, dji vôreu responde a l' årtike da Monsieu François Duysinx, paretou dins l' dierin "Djåzans walon" ki dji lî todi avou bråmint d' agrès, djusse po l' plaijhi di dvizer so on sudjet ki m' tént a cour : li plaece po nosse walon dins l' boesse a imådjes et å cinéma, et l' idêye k' est co trop må comprijhe do rfondou walon.
Li walon et l' odiovizuwel.
Dji passe mes tins libes a mete so pîs avou les soçons d' Canalzoom ene pitite emission e walon k' on lome "Kè diss ?" et dj' a bråmint d' plaijhi a fé cisse buzogne la. Adon, avou l' André Baijot, directeur tecnike da Canalzoom, nos propôzans po l' moumint a nos soçons Rantoelîs et ds ôtes soçons del Federåcion d' Nameur di fé on coût-metraedje e walon et piane miyane nos avançans so ci idêye la. Les contaks ki dj' a pris avou les grands d' l' imådje po-z aprester l' soçnaedje so l' plaece po l' walon dins l' odiovizuwel n' ont dné k' des responses a môde di kessions come : " Ké walon î cåzrè-t on, comint fé on casting di 100 acteurs e walon ? Kî dins les rwaitants des såles ki sont des djonnes va comprinde on fime e walon ? Ki va payî l' metaedje so pîs d' on fime belje, e walon å dzeu do marchî ? " et vos nd åroz.
So ç' pont la, li Minisse Miller, priyî dins l' cåde des soçnaedjes del Rantoele a Djiblou, n' a rén dit et rén dins l' contrat d' manaedjmint di l' RTBF ni mostere k' i gn a d' l' espwer di vey nosse walon metou e fime.
Adon, les contaks avou les ptits reyalizeus dinnut ene sacwè come : " oyi, dji vou bén fé l' metaedje en imådjes d' on coût-metraedje mins nén l' produre. Po l' produccion, i fåt des cwårs, on ptit 1200 euroliårds po on coût-metraedje di 7 munutes, ene ekipe po fé l' ovraedje, des ptitès mwins, des acteurs, des rwaitants et ene ekipe tecnike, ene anêye d' aprestaedjes et ene samwinne di condjî po filmer.
K' è diss, Batisse: sondjreye ou reyålité ?
Bén seur ki c' est possibe puski Monsieu Wieers end a dedja fwait onk po achever ses studes a l' IAD. Li fime si lome " Li rote do Walon ". Avou mes eleves di l' atelié walon del sicole di Såvnere, ont-z a yeu l' plaijhi d' î aler tourner ene secwance. Tot çoula po dire k' on té pordjet tént d' astampé. Nos avans dedja rçû on prumî sinnario åtoû d' on concours di coyon et ki dji cache après l' aspale et les brokes ki fåt.
Adon po responde a l' kession da Monsieu Duysinx dins si artike do dierin "Djåzans walon", p.12 : " Ké walon vôrîz vs fé djåzer å cinéma ? Li ci d' Lidje ? Vos frîz hawer les djins d' Nameur, di Châlerwè ou d' ôte påt. "
A çoula Monsieu Duysinx respond : " On pout fé on fime wice k' on djåze tot l' minme ké walon, do moumint k' i n åye des sortites".
Disk' a la dji so byin d' acoird, i fåt mete des sortites e francès po esse didactike. Dj' a mågré tot eveye do dire ki l' tchén ki hawe ni hagne nén.
Li rfondou.
Ewou çki ça mi schôpeye ene miete, c' est dins l' roye ki shût ewou çki l' oteur cåze do rfondaedje : " On consey tot passant, xhufele Monsieu Duysinx dins si årtike, ni tchoezixhoz nén li rfondou walon : ci sereut pår aprume ki ç' sereut målåhey a comprinde po tot l' monde ".
Tén la rén tén ! Dispu ki dji shû l' cours di rfondou walon da nosse Lorint Hendschel å Noû-Lovin, dji comprind ki l' rifondaedje do walon est ene manire di cachî après ene unificåcion do scrijhaedje mins k' ça n' candje rén a l' manire di dire li walon di s' payis. Li rfondou n' candje nén l' manire di cåzer d' nos tayons, li rfondou walon ni candje nén l' accint, li rfondou walon ni candje nén li langue walone. Li rfondou walon propoze des noûs mots po cåzer d' cayets d' asteure, saye di trover ene manire pus åjheye di scrire, saye di fé l' mestî ki l' Bon Diè n' a nén vlou fé : rashonner et comeler les waloneus, c' est tot.
Li fime k' on vôreut mete en alaedje serè e rfondou si vos vloz et on pôreut riscrire li scrip e spepieus rfondou, mins vos n' el såroz rconoxhe å cinéma wice ki tchaeke acteur wådrè s' accint ki ça fouxhe do payis d' Lidje, di Nameur, di l' Årdene, ou d' Châlerwè. Dj' espere bén k' on-z årè so l' tournaedje des djins di pattavå l' Walonreye et mostrer k' on pout s' rashonner etur waloneus po comeler ses pårlaedjes pus rade ki di s' dispetroner po des cawes di ceréjhes. C' est çoula l' maisse idêye do rfondaedje.
Dji n' voe nén d' abôrd douvént k' on té fime e rfondou sereut "målåjhey a comprinde po tot l' monde ".
Kécfeye ki l' eformåcion so l' rifondaedje doet esse rimetowe å djoû d' ouy et k' vos avoz dins l' idêye, come bråmint des cis k' i gn a, les prumirès sayes ki les rfondeus ont fwait dins l' passé et ki come vos, Monsieu Duysinx, dji trove trop målåjheyes. Asteure, li cayet a dedja bén candjî et si vos l' permetoz di vos dner a m' toû on ptit consey : vinoz on mårdi so deus å Noû-Lovin a 7 eures å niût a l' oditwere Croes do Sud n° 17, vos estoz l' bénvnou å cours di rfondaedje, diné pa l' Lorint Hendschel. Après scole, dji serè todi binåjhe di rcåzer avou vos d' l' idêye do rfondaedje ou non po fé on fime.
Asteure mi pus grand espwer, c' est d' aler vey eshonne li coût-metraedje e walon dins ene vraiye såle di cinéma, mins ça serè motoit po l' an ki vént.
Yves Paquet, Rantoelî, li 10 di janvî 2002.
(Back liste des articles journalistiques de L. Mahin) Ralans è sol djivêye des scrijhaedjes di papîs d' gazete da Louline Voye.
(Back page de Marcel Slangen) Ralans è sol pådje Marcel Slangen.
