Vesair il code da funtauna da Ungaria

=== Litteratura ===
[[Datoteca:Kertész Imre (Frankl Aliona).jpg|thumb|180px|Imre Kertész]]
Dal temp ch’ils Magyars n’eran anc betg cristianisads (fin ca. 950–1000) èn sulettamain sa mantegnidas intginas inscripziuns en runas ungaraisas. Dapi la cristianisaziun tras [[Steffan I]] (Szent István) han ins fatg diever da l’alfabet latin. La lingua litterara ha medemamain furmà il latin. Il pli vegl text sacral ch’è sa mantegnì dal tuttafatg è il ‹pled da funeral› (‹Halotti beszéd›) ed in’uraziun agiuntada che derivan da ca. 1200. En il 13avel e 14avel tschientaner ha dominà l’istoriografia latina. Qua è surtut da menziunar la ‹Gesta Hungarorum› dal 13avel tschientaner. Silsuenter è daventada impurtanta la poesia en furma dad imnis. L’emprima poesia en lingua ungaraisa ch’è sa mantegnida dal tuttafatg è la ‹Lamentaschun da Maria› vegl ungaraisa (‹Ómagyar Máriasiralom›) ch’ins ha scuvert pir il 1922.

Cun il retg da la renaschientscha [[Matthias Corvinus]] (1458–1490) ha l’Ungaria enconuschì ina fluriziun culturala e per la Bibliotheca Corviniana han ins redigì divers codices represchentativs cun passaschas ungaraisas. Impurtants auturs ungarais ch’han scrit latin èn stads [[Janus Pannonius]] (1434–1472) e [[Bálint Balassi]] (1554–1594). Il pli impurtant represchentant da la cuntrarefurmaziun è stà [[Péter Pázmány]] (1570–1637), el ha gì ina funcziun d’exempel per l’ulteriur svilup da la prosa ungaraisa. Sia capodovra, il ‹Guid a la vardad divina› (1613), ha furmà in impurtant pass vers ina lingua filosofica ungaraisa. Pir da quel temp è l’ungarais sa fatg valair definitivamain sco lingua da scrittira. [[Miklós Zrínyi]] (1620–1664) ha scrit l’epos naziunal ‹L’assedi da Sziget› (‹Szigeti veszedelem›, 1645/46) che furma l’emprim epos en lingua ungaraisa insumma.

Sper [[Sándor Baróczi]] (1735–1809) ed [[Ábrahám Barcsay]] (1742–1806) ha surtut [[György Bessenyei]] (ca. 1747–1811) sa fatg in num dal temp da l’illuminissem e da la romantica e tegnì pass cun ils svilups europeics. Pest è daventà il center litterar da l’Ungaria. La curt viennaisa n’è però betg stada laschenta ed ha endrizzà ina spessa rait da censurs. [[Mihály Csokonai Vitéz]] (1773–1805) è stà in grond poet ch’ha introducì en l’Ungaria novas furmas liricas sco per exempel las emprimas poesias jambicas. El ha scrit l’emprim epos ironic, ‹Dorottya› (1795), en il qual el carichescha la moda da viver da l’aristocrazia.

Ils onns tranter il 1823 ed il 1848 han furmà in temp da fluriziun da la litteratura ungaraisa. Cun [[Mihály Vörösmarty]] (1800–1855), [[János Arany]] (1817–1882) e [[Sándor Petőfi]] (1823–1849) èn stads activs da quel temp in’entira retscha d’impurtants poets. La poesia ‹Szózat› (1838) da [[Mihály Vörösmarty]], ch’ha servì durant la Revoluziun dal 1848 sco imni naziunal ungarais, ha furmà ina da las impurtantas ovras da ses temp. [[Mór Jókai]] (1825–1904) è medemamain stà in represchentant da la romantica. E [[Ferenc Kölcsey]] ha scrit il 1823 l’imni naziunal ‹Himnusz›.

L’ovra la pli impurtanta dad [[Endre Adys]] (1877–1919) èn las ‹Novas poesias› dal 1906. El è stà la persuna centrala da la litteratura ungaraisa a l’entschatta dal 20avel tschientaner. [[Gyula Krúdy]] (1878–1933) è stà il prosaist ch’ha fullà via a la moderna ungaraisa; si’ovra litterara cumpiglia radund 100 toms cun romans e raquints. [[Géza Csáth]] vegn considerà sco in dals impurtants represchentants da la litteratura moderna en l’Ungaria en il 20avel tschientaner. En sias novellas, raquints e diaris ha el rut cun ils tabus da ses temp e tematisà er las varts sombras da la psica umana. Si’ovra dueva influenzar numerus scripturs ungarais. [[Mihály Babits]] (1883–1941) ha translatà la ‹Divina Commedia› da Dante e scrit romans, lirica ed essais. [[Dezső Kosztolányi]] (1885–1936) ha translatà ovras contemporanas da la litteratura mundiala. [[Ferenc Molnár]] (1878–1952), il pli impurtant dramaticher ungarais, è surtut vegnì enconuschent cun ses toc da teater ‹Liliom› (1909). Il 1937 ha el stuì ir en l’exil en ils Stadis Unids. [[Sándor Márai]] (1900–1989) è stà sfurzà suenter la Segunda Guerra mundiala da viver en l’exil. 

Suenter ch’ils communists èn arrivads a la pussanza, han numerus scripturs ungarais taschì, ubain ch’els èn emigrads. Al dogma dal realissem socialistic n’èn betg tut ils scripturs stads pronts da dar suatientscha. Sa confruntads en lur ovra a moda critica cun il communissem èn [[Péter Nádas]], [[Tibor Déry]] e [[Magda Szabó]].

[[Imre Kertész]] (1929–2016) ha elavurà sias experientschas sco survivent dal holocaust en ils champs da concentraziun dad Auschwitz-Birkenau e Buchenwald en ses roman ‹Sorstalanság› (1975), per il qual el è vegnì undrà il 2002 cun il Premi Nobel da litteratura. 

Ulteriurs auturs contemporans èn [[Ferenc Juhász]] e [[György Konrád]] e lirichers sco [[László Nagy]], [[Sándor Weöres]] e [[János Pilinszky]]. [[István Eörsi]] e [[László Krasznahorkai]] èn sa confruntads suenter la fin dal reschim communistic en l’Ungaria cun la moda e maniera co che vegn exequida la pussanza en sistems totalitars. Spezialmain enconuschent è daventà l’autur [[Péter Esterházy]] (1950–2016) cun sia ‹Harmonia Caelestis› e l’‹Ediziun revedida› da quella.