Vesair il code da funtauna da Cristof Columbus

=== Viadis da scuverta ===
[[Datoteca:The_Four_Voyages_of_Columbus_1492-1503_-_Project_Gutenberg_etext_18571.jpg|thumb|220px|Ils quatter viadis da Columbus]]
Ils proxims onns ha Columbus fatg per incumbensa da la curuna castiliana quatter viadis da scuverta. Il decurs da l’emprim viadi ha el nudà en in cudesch da navigaziun, il qual exista oz be pli en furma da la copia fatga da [[Bartolomé de las Casas]] (cf. sutvart). Las chartas che Cristof Columbus ha duvrà per ses viadi da scuverta n’èn betg sa mantegnidas.<ref>Peter Mesenburg: ''Kartometrische Untersuchung und Rekonstruktion der Weltkarte des Piri Re’is (1513).'' En: ''Cartographica Helvetica'' 24 (2001), p. 3–7.</ref>

===== Emprim viadi (avust 1492 fin mars 1493) =====
[[Datoteca:Primer_viaje_de_Colón.svg|thumb|220px|Emprim viadi da scuverta]]
L’emprim viadi è vegnì finanzià cun radund 2 milliuns maravedís (stgars 2500 ducatas), quai ch’è ina pitschna summa en congual cun expediziuns da pli tard. La gronda part dals daners (1,4 milliuns maravedís) ha contribuì la Santa Hermandad, in’organisaziun ch’era responsabla per la segirezza publica sin las vias. Administraturs da la cassa per finanziar il viadi èn stads il tresorier Luis de Santángel ed il commerziant d’origin talian Francisco Pinelo. Ils contacts da Pinelo han segirà a l’expediziun ulteriurs 250&nbsp;000 maravedís che commerziants genuais han inscrit sut il num da Columbus. Tar quests finanziers da l’expediziun sa tractavi d’amis, promoturs ed anteriurs patruns da Columbus.<ref>Hermann Kellenbenz: ''Die Finanzierung der spanischen Entdeckungen.'' En: ''Vierteljahrschrift der Sozial- und Wirtschaftsgeschichte'' 69 (1982), p. 155ss.</ref>

Columbus è ì a mar ils 3 d’avust 1492<ref>Christoph Columbus. ''Bordbuch der ersten Fahrt'', ([http://www.ewetel.net/~norbert.fiks/ebooks/bordbuch.pd PDF]) 2002, p. 8.</ref> cun sia nav principala, la Santa Maria, e las duas caravellas Niña e Pinta, e quai davent dal port da Palos de la Frontera sper [[Huelva]]. Las duas caravellas han ils dus frars Martín Alonso (Pinta) e Vicente Yáñez Pinzón (Niña) da Palos mess a disposiziun e cumandà. 

In defect vi dal timun da la Pinta e meglieraments vi da la vela principala da la Niña, ch’era stada fin qua la pli plauna da las trais navs, han sfurzà ils exploraturs da sa fermar in mais sin l’Insla Canaria Gomera. La vela triangulara da la Niña han ins remplazzà tras ina vela quadratica, la quala è pli adattada per vents che vegnan da davos. Columbus era pia al current davart ils vents da l’ost che prevalan suenter avair passà las Canarias. E cun raschun era el er persvas che questa midada da la vela haja medemamain avantatgs per il viadi da return, damai ch’el spetgava tenor sias experientschas da pli baud vents dal vest sin grads da latituda pli nordics.<ref name="fuson_logbuch_103" />

Suenter la reparatura da la Pinta e la midada da la vela vi da la Niña, quai ch’ha augmentà la sveltezza da la furmaziun, han las navs cuntinuà ils 6 da settember lur viadi. En il cudesch da navigaziun da quest emprim viadi ch’è sa mantegnì descriva Columbus il decurs da quel sco ordvart stentus. Pliras giadas ha existì durant il viadi il privel d’ina rebelliun da marinars, ma er d’uffiziers sceptics e fin al chapitani da la Pinta cun sia moda intriganta. Il viadi vers il nunenconuschent ha sveglià grondas temas. Bunamain mintga spectacul da la natira vegniva interpretà sco nausch indizi (p.ex. il nivel da fim dal vulcan Teide a [[Teneriffa]] ch’era activ l’onn 1492). La mancanza d’ina costa a l’orizont daventava di per di pli inquietanta.

Ils 13 da settember para la situaziun d’esser stada spezialmain precara, cur che la guglia dal cumpass divergiava adina pli fitg dal nord.<ref>Nadja Podbregar, Dieter Lohmann: ''Im Fokus. Meereswelten. Reise in die unbekannten Tiefen der Ozeane.'' Springer, Berlin/Heidelberg 2013, ISBN 978-3-642-37720-4, p. 171. </ref> Damai che la scienza n’enconuscheva da quel temp anc betg il magnetissem dals dus pols e la declinaziun, ha la squadra interpretà quest fenomen sco cumprova ch’ins penetreschia en ina regiun, en la quala las leschas fundamentalas da la natira na sajan betg pli en vigur. Che schizunt il cumpass na pudeva betg pli gidar da s’orientar, ha fatg vegnir malruassaivels ils navigaturs. Gist cur che la squadra vuleva cuntanscher cun la forza da returnar vers l’Europa, uschia scriva Columbus, saja sa mussà in utschè sur la nav. Sinaquai ha il cumandant insistì da cuntinuar il viadi, damai ch’in utschè na s’allontaneschia mai dapli che 100 miglias da la riva, quai ch’ha la finala persvas ils marinars. Ultra da quai hai dà ils proxims dis adina dapli indizis ch’ins sa chattia en vischinanza da la terra, sco per exempel roma u plantas. Tuttina hai durà anc in entir mais, fin ch’in marinar sin il post d’observaziun ha pudì annunziar d’avair vis terra.

[[Datoteca:Kolumbus-landet-auf-guanahani_1-860x1315.jpg|thumb|180px|Columbus sbartga a Guanahani]]
Ils 12 d’october 1492 han las navs cuntanschì il Nov Mund. Columbus è ì a terra sin in’insla da las [[Bahamas]], las qualas ils indigens numnavan Guanahani. El ha dà a quella in num San Salvador (spagnol per ‹sontg salvader›). Tranter scienziads vegn discutà a moda cuntraversa, schebain i sa tracta da l’insla odierna [[San Salvador]], la quala ha survegnì quest num il 1926. Il 1986 ha il magazin ‹National Geographic› calculà da nov la ruta a basa dal schurnal da navigaziun; quai ha manà a la tesa che Columbus saja l’emprim ì a riva sin l’insla [[Samana Cay]]. In pau pli tard è questa tesa puspè vegnida refutada faschond diever da models basads sin computers; resguardond en questa calculaziun er il current da la mar è resultà in lieu da sbartgada situà 24&nbsp;km en il sid da San Salvador. 

Sco ch’ins po leger en las endataziuns fatgas da Columbus sin ses emprim viadi, sut la data dals 21 d’october, crajeva el da sa chattar en il sid da Cipango (Giapun) e vuleva cuntanscher sin via directa vers vest la citad Quinsay a la costa da l’ost da la China. El scriva: «Là vegn jau a surdar al grond khan las brevs da vossa maiestad, dumandar per ina resposta e turnar enavos.»<ref name="fuson_logbuch_156">Robert H. Fuson (ed.): ''Das Logbuch des Christoph Kolumbus. Die authentischen Aufzeichnungen des großen Entdeckers.'' Gustav Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 1989, ISBN 3-404-64089-6, p. 156.</ref>

Cuntinuond il viadi ha Columbus er scuvert [[Cuba]] e [[Hispaniola]], las pli grondas inslas da las Antillas. Davant Hispaniola, nua che Columbus è vegnì retschet dal retg Guacanagari, è la Santa Maria urtada ils 25 da december sin il fund; da las restanzas da la nav ha Columbus laschà eriger l’emprima fortezza spagnola en il Nov Mund ed ha numnà quella La Navidad (spagnol per ‹Nadal›). La Isla Española, latinisà ad Hispaniola, è daventà l’emprima colonia dal reginavel en il Nov Mund e Columbus il guvernatur e viceretg da quella.

Ils emprims contacts cun il pievel indigen dals Arawak èn stads paschaivels. Tenor il cudesch da navigaziun han ils Arawaks tranter auter offert mangola, la quala ils navigaturs han barattà per curals da vaider ed auter. Columbus descriva ils indigens sco naivs e generus: «Els offran a mintgin da parter [lur rauba].»<ref>Howard Zinn: ''A People’s History of the United States.'' Harper Perennial, 2005, p. 3.</ref> El als ha da l’entschatta ennà considerà sco ses subdits futurs.

Ils 16 da schaner 1943 è Columbus sa mess en viadi vers l’Europa cun las duas navs restantas. Ina part da sia squadra ha el, pervi dal naufragi, laschà enavos sco abitants da la colonia La Navidad. Quels èn bainbaud vegnids en conflict in cun l’auter. Els èn sa repartids dapertut sin l’insla, han mess en sclavaria e mazzà divers Indios ed en la finala tuts, probablamain pervi da la resistenza dals Indios ed atgnas charplinas, vegnids per la vita. Columbus è vegnì en la regiun da las [[Azoras]] en terribels stemprads, en il decurs dals quals el ha pers il contact cun la Pinta, il segund bastiment. El ha cuntanschì cun la Niña ils 4 da mars [[Lissabon]] ed ha cuntinuà da là il viadi a [[Palos]]. Là è el arrivà ils 15 da mars, per casualitad precis il medem di sco la Pinta.

Columbus è sinaquai vegnì celebrà sin in cortegi triumfal tras la Spagna. Ses privilegis han ins confermà e papa Alexander VI ha affirmà ils dretgs da la Castiglia sin ils territoris scuverts ed anc da scuvrir situads en l’occident dal grad da longhituda da 100 miglias spagnolas en il vest da las Inslas dal Cap Verd. In onn pli tard è questa repartiziun vegnida modifitgada en il Contract da Tordesillas e renconuschida tras il Portugal. Gia curt suenter ses return ha Columbus cumenzà a s’occupar cun las preparativas per ina segunda expediziun, la quala dueva segirar ils territoris scuverts e conquistar per la Castiglia ulteriurs. Surtut vuleva el cuntinuar a tschertgar il pajais dad aur sin il qual ins aveva sperà.

==== Segund viadi (settember 1493 fin zercladur 1496) ====
[[Datoteca:Columbus2.PNG|thumb|220px|Segund viadi da scuverta]]
En ses rapport per mauns dals regents spagnols ha Columbus declerà per sbagl ch’el haja scuvert l’Asia (en vardad: Cuba) ed in’insla a la costa da la China (en vardad: Hispaniola). El ha empermess en ses rapport ch’el possia purtar a las maiestads or da quests territoris «tant aur sco che vus duvrais» e «tants sclavs sco che vus dumandais».<ref name="z2">Howard Zinn: ''A People’s History of the United States.'' Harper Perennial, 2005, p. 3s.</ref>

La flotta da Columbus è sinaquai vegnida munida cun 17 navs e radund 1500 persunas. Ils 25 da settember 1493 è Columbus partì da [[Cádiz]] sin ses segund viadi cun l’intenziun da colonisar ils territoris situads da l’autra vart da l’Atlantic e transportar la rauba ed ils sclavs ch’el aveva mess en vista a las maiestads. L’emprim ha la flotta scuvert l’insla Dominica, nua che Columbus n’ha però betg sbartgà. En il decurs da l’ulteriur viadi è Columbus ì a terra sin las inslas Guadeloupe, Montserrat, Antigua e Nevis. El ha prendì en possess questas inslas da las Pitschnas Antillas per il reginavel castilian e las ha battegià. 

Il november 1493 è el navigà en direcziun da la colonia La Navidad sin l’insla Hispaniola. La pitschna fortezza ch’ins aveva fundà qua a chaschun da l’emprim viadi era però vegnida destruida tar cumbats cun ils Arawak e tut ils Spagnols eran vegnids mazzads. Sinaquai ha Columbus fundà il december en in auter lieu sin l’insla la colonia La Isabela. Fin l’avrigl 1494 è la flotta restada là, entant che Columbus ha recognoscà la retroterra en tschertga dad aur.

L’avrigl 1494 è el puspè ì a mar, per tschertgar en il vest la terra franca chinaisa, da la quala el supponiva ch’ella sa chattia en vischinanza da l’insla. El ha explorà la costa dal sid da l’insla Cuba ch’el aveva scuvert sin l’emprim viadi – la quala el attribuiva a la terra franca chinaisa – ed ha scuvert Jamaica e Puerto Rico. La terra franca da l’America Latina n’ha el però betg cuntanschì. 

Tar ses return en la colonia La Isabela ils 25 da settember 1494 ha el chattà en quella relaziuns caoticas, damai ch’ils colonisaturs eran vegnids en charplina in cun l’auter. Ultra da quai eran ils Indians, ch’eran l’emprim sa mussads amiaivels envers ils colonisaturs, daventads ostils, damai ch’ins als tractava mal. Quai ha intimà Columbus da far ina campagna militara cunter la populaziun indigena; en rom da quella ha el mess en sclavitid 1600 Taíno.<ref name="Troy Floyd">Troy Floyd: ''The Columbus Dynasty in the Caribbean 1492–1526''. University of New Mexico Press, Albuquerque 1973; Stuart B. Schwartz: ''The Iberian Mediterranean and Atlantic Traditions in the Formation of Columbus as a Colonizer''. University of Minnesota Press, Minneapolis 1986.</ref> Quest proceder steva en cuntradicziun cun la voluntad e las ordinaziuns da la regina Isabella e dal retg Fernando. Quels avevan incumbensà Columbus da tractar ils indigens a moda amiaivla, perquai ch’els vesevan en quels cristians futurs. Tuttina ha Columbus manà cun sai en Spagna 550 sclavs. Sin il viadi èn bunamain la mesadad dals Indians morts. Ils survivents èn vegnids laschads libers en Spagna sin cumond dad Isabella e puspè manads enavos en lur patria. 

Suenter ch’era arrivada l’october 1495 a La Isabela ina cumissiun d’inquisiziun roiala, ha Columbus bandunà la colonia. El ha laschà enavos ses frar Bartolomeo sco cumandant ed è partì ils 10 da mars 1496 vers la Spagna, per dar rapport al pèr roial. Ils 11 da zercladur ha el cuntanschì la Spagna ed igl è reussì ad el da recuperar il sustegn da Fernando II ed Isabella I. Cuntrari a quai che Columbus aveva mess en vista, n’eri betg reussì a l’expediziun da chattar gronds giaschaments dad aur. E quai dueva er restar uschia, malgrà ch’ins ha engaschà per quest intent sclavs, als quals vegnivan tagliads giu ils mauns sch’els na chattavan nagin aur.<ref name="Howard Zinn">Howard Zinn: ''A People’s History of the United States.'' Harper Perennial, 2005, p. 4.</ref>

Fin il terz viadi da Columbus en l’America èn, pervi da la mancanza dal success economic da las expediziuns d’enfin qua, passads bunamain dus onns.

==== Terz viadi (matg 1498 fin november 1500) ====
[[Datoteca:Columbus3.PNG|thumb|220px|Terz viadi da scuverta]]
Sin ses terz viadi, il qual ha cumenzà ils 30 da matg 1498, ha Columbus elegì ina ruta situada pli en il sid che fin qua. El è navigà sper las [[Inslas dal Cap Verd]] ora ed alura vers vest sur l’[[Atlantic]]. 

Ils 31 da fanadur ha el scuvert l’insla [[Trinidad]] ed en l’ulteriur decurs dal viadi l’insla vischina [[Tobago]] (la quala er vegnida battegiada dad el Bella Forma). Cuntinuond il viadi ha l’expediziun vis en la regiun d’in dals bratschs da sbuccada settentriunals da l’Orinoco il continent sidamerican ed ha scuvert qua la costa da la nav anora. L’emprim ha Columbus scrit en ses cudesch da navigaziun che quest pajais furmia in Nov Mund, anc dal tuttafatg nunenconuschent en l’Europa. Pli tard è el però puspè stà da l’avis che questa regiun tutgia tar l’Asia. 

Suenter esser navigà sper intginas inslas ora vers nord, ha el cuntanschì ils 31 d’avust la citad [[Santo Domingo]] che ses frar aveva fundà en il fratemp sin ses cumond a la costa meridiunala da l’insla Hispaniola. Ils colonisaturs dal lieu eran malcuntents e rebellavan cunter ses frar Bartolomeo. Columbus ha empruvà da metter perina las partidas ed è er sa stentà da convertir ils Arawak al cristianissem. A medem temp ha el intensivà la tschertga suenter aur. Ultra da quai ha el cumenzà a reparter terren cultivabel ed ad attribuir Indios als singuls colonisaturs spagnols. Talas distribuziuns da terren han manà a partir dal 1503 al sistem da las Encomiendas, las qualas èn degeneradas en la pratica ad ina furma da sclavaria. 
 
Colonisaturs ch’èn turnads a chasa han accusà Columbus avant la curt spagnola da betg esser patrun da l’administraziun da las colonias. Perquai ha la curt destituì el il matg 1499 sco guvernatur e nominà en ses lieu Francisco de Bobadilla, il qual ha cuntanschì la colonia ils 23 d’avust 1500.

Il nov guvernatur ha fatg manar Columbus e ses frar en chadainas en Spagna. Columbus ha refusà da prender giu las chadainas avant ch’el è sa preschentà davant la regina. Il pèr regent ha danovamain grazià omadus, ma Columbus n’ha betg survegnì enavos ses uffizis e ses bun num è stà ruinà. Ultra da quai aveva [[Vasco da Gama]] chattà l’onn 1498 sin la ruta dal sid enturn l’Africa la via maritima desiderada per arrivar en l’India, uschia ch’ils Portugais avevan la finala gudagnà la concurrenza.

==== Quart viadi (matg 1502 fin november 1504) ====
[[Datoteca:Columbus4.PNG|thumb|220px|Quart viadi da scuverta]]
Ils 26 da favrer 1502 ha Columbus supplitgà [[Isabella I da Castiglia e Fernando II d’Aragon]] per ina flotta, ed ils 14 da mars ha la chasa roiala approvà la nova expediziun. 

Ils 9 da matg u tenor autras funtaunas ils 11 da matg 1502 è Columbus partì cun ses figl Fernando nà da la [[Spagna]] per ses ultim viadi, il qual el ha numnà El Alto Viaje (‹il viadi aut›).

Cun sia flotta che consistiva da quatter caravellas cun vela gronda traversala ha Columbus explorà la costa da la terra franca da l’[[America Centrala]] tranter [[Honduras]] e [[Panama]]. Ils 14 d’avust 1502 ha el mess sper Cap Honduras l’emprima giada pe sin la terra franca americana. El vuleva cumprovar ch’i dettia là in passagi en la [[China]]. 

Ina da las navs, la Vizcaína, ha stuì vegnir dada si damai ch’il lain era infizà cun il garlogn da navs. Tar il vrac ch’è vegnì scuvert il 2001 en il Golf da Nombre de Dios sper Portobelo sa tracti probablamain da questa caravella. 

Cur che Columbus e sia squadra han fatg naufragi, ha el surtut survivì cun far commerzi cun ils indigens. Engianond però ils Spagnols intgins indigens, han ils insulans smess da far cun els commerzi. Sco astronom versà saveva Columbus ch’i vegnia a dar ils 29 da favrer 1504 ina stgiradetgna da la glina cumpletta. Als indigens ha el ditg che lur cumportament haja fatg vegnir grit ils dieus e che quels als vegnian perquai a rubar la glina. Cur che la stgiradetgna ha propi cumenzà, han ils indigens agitads empermess da reprender il commerzi, sche be la glina als vegnia puspè dada enavos. Columbus è sa mussà generus ed ha ‹terminà› la stgiradetgna.

Suenter cumbats cun ils indigens ed ina rebelliun da vart da sia squadra ha Columbus, perquai ch’i entrava aua en las navs, passentà radund in onn en la fortezza [[Jamaica]] avant ch’el – malsaun dals strapazs – è returnà vers la Spagna.