Antička Grčka

Antička Grčka (često nazivana i kao stara ili drevna Grčka) je naziv koji se koristi za opisivanje sveta u kojem se govorilo grčkim jezikom u antičkim vremenima. Taj naziv se ne odnosi samo na područje današnje grčke države, nego i na područja naseljena Grcima u antičkim vremenima: Kipar, egejska obala Turska (tada poznata kao Jonija), Sicilija i južna Italija (poznata kao Velika Grčka), te razbacana naselja na obalama današnje Albanije, Bugarske, Egipta, Francuske, Hrvatske, Libije, Španije i Ukrajine.

Serija članaka o historiji Grčke
Heladski period	oko. 3200–1050. pne.
Egejska civilizacija	prije 1600. pne.
Mikenska Grčka	oko. 1600–1200. pne.
Mračno doba	oko. 1200–800. pne.
Antička Grčka	776–323. pne.
Helenistička Grčka	323. pne.–146. pne.
Rimska Grčka	146. pne.–330 n.e.
Bizantska Grčka	330. n.e.–1453.
Osmanska Grčka	1453–1832
Moderna Grčka	poslije 1832.
Teme
Grčki jezik	Grčka književnost
Vojna historija	Imena Grka

Ne postoje određeni ili opšte prihvaćeni datumi početka i kraja razdoblja antičke Grčke. U uobičajenoj upotrebi to se razdoblje odnosi na cijelu grčku istoriju prije osnivanja Rimskog Carstva, međutim istoričari taj termin koriste preciznije. Tako neki autori u taj period uključuju i razdoblja minojske i mikenske civilizacije (od oko 1600. pre n.e. do oko 1100. godine pne.), dok drugi to osporavaju smatrajući da su te civilizacije, iako s grčkog govornog područja, dosta različite od kasnijih grčkih kultura, pa bi se trebale odvojeno svrstavati.

Prema tradiciji razdoblje antičke Grčke počinje prvim Olimpijskim igrama 776. pre n.e., ali većina današnjih istoričara proširuju taj termin do oko 1000. pre n.e. Tradicionalni datum kraja razdoblja antičke Grčke smatra se smrt Aleksandra Velikog 323. pre n.e., a razdoblje koje slijedi naziva se helenističkim dobom.

Ovi su datumi dogovoreni među istoričrima dok neki autori smatraju civilizaciju antičke Grčke neprekinutim razdobljem koje je trajalo sve do dolaska Hrišćanstva u 3. veku poslije Hrista.

Antičku Grčku neki istoričari smatraju temeljom kulture zapadnoevropske civilizacije. Grčka kultura je izvršila snažan uticaj na Rimsko Carstvo, koje je prenijelo njen oblik po mnogim dijelovima Evrope. Civilizacija antičke Grčke je neizmjerno uticala na jezik, politiku, obrazovanje, filozofiju, umjetnost i arhitekturu modernog svijeta, posebno tokom renesanse u zapadnoj Evropi i ponovo tokom procvata neoklasicizma tokom 18. i 19. veka u Evropi i objema Amerikama.

Grčko poreklo

Lavlja vrata

Vjeruje se da su se Grci, krećući se prema jugu, doselili na grčko poluostrvo u nekoliko talasa pred kraj tri hiljade godine pre nove ere, a poslednja je bila navala Dorana. Razdoblje od 1600. do oko 1100. je doba mikenske Grčke, a poznato je po vladavini kralja Agamemnona i ratovima protiv Troje kao što je prikazano u Homerovim epovima. Razdoblje od 1100. godine do 8. veka pre Hrista naziva se "mračnim dobom" jer iz tog razdoblja nema nikakvih zapisa, a arheološki dokazi su oskudni. Istorija antičke Grčke se završava vladavinom Aleksandra Velikog koji je umro 323. pne. Slijedeći događaji čine doba helenističke Grčke.

Pri korišćenju izvora iz istorije antičke Grčke potrebna je velika opreznost. Grčki istoričari i politički pisci čija su djela preživjela, a među kojima su posebno ugledni Herodot, Sokrat, Ksenofon, Demosten, Platon, Aristotel bili su uglavnom Atinjani ili njeni simpatizeri, a svi su bili politički konzervativci. Stoga znamo daleko više o istoriji i politici Atine od bilo kojeg drugog grada i njegove istorije. Štaviše, ovi su se pisci usredsredili gotovo samo na cijelokupnu političku, vojnu i diplomatsku istoriju, a zanemarili su ekonomsku i socijalnu. Sva se istorija antičke Grčke mora boriti s tim pristrasnostima u svojim izvorima.

Uspon Grčke

Grčka je u 8. veku pre Hrista počela izlaziti iz mračnog doba koje je slijedilo nakon propasti mikenske civilizacije. Pismenost se izgubila i mikensko pismo je zaboravljeno, pa su Grci prilagodili feničansko pismo grčkome i od oko 8. veka počinju se pojavljivati pisani zapisi. Grčka je bila podijeljena na mnogo malih samoupravljajućih zajednica čiji je oblik uzrokovan grčkom geografijom gdje su sva ostrva, doline i nizije odsječeni od susjeda morem ili planinskim lancem.

Dok se Grčka ekonomski oporavljala, njeno se stanovništvo povećalo više nego što je bilo obradive zemlje. Zbog toga su Grci od oko 750. pne. započeli širenje koje je potrajalo 250 godina naseljavajući kolonije u svim pravcima. Na istoku su prvo kolonizovali egejsku obalu Malu Aziju, a onda Kipar i obale Trakije, Mramorno more i južna obala Crnog mora. Grčka je kolonizovala sve do dalekog sjeveroistoka Ukrajine. Na zapadu su naseljene obale Albanije, Hrvatske, Sicilije i južne Italije, a onda i južna obala Francuske, Korzika pa čak i sjeveroistočna Španija. Grčke kolonije su također osnovane u Egiptu i Libiji. Današnji gradovi Sirakuza, Napulj, Marselj i Istanbul u svom početak su bili grčke kolonije Syracusa, Neapolis, Massilia i Byzantium.

Do 6. vek pne. Helada (kako Grci zovu svoju zemlju) je postala kulturno i jezičko područje mnogo veće od geografskog područja Grčke. Grčki gradovi nisu politički nadzirali kolonije koje su osnivali, ali su često ostajali povezani s njima u religiji i trgovini. Grci su se i u otad�bini i u inostranstvu organizovalii u nezavisne zajednice, pa je grad (polis) bio osnovni oblik grčke vladavine.

Akropolja, u ruševinama, još je uvijek u centru moderne Atine. Ona je bila najveće arhitektonsko delo 5. veka u Grčkoj.

Socijalni i politički sukobi

Grčki su gradovi u početku bili monarhije, iako su mnogi gradovi bili jako mali pa naziv "kralj" za njihove vladare lako može zavarati zbog današnjeg značenja te riječi. U unutrašnjosti zemlje, uvijek blizu obradivih površina, mali sloj zemljoposjednika je imao moć. Oni su oblikovali ratničku aristokratiju boreći se često u malim međugradskim ratovima oko zemlje. Međutim uspon trgovačkog sloja (koji se pojavio uvođenjem kovanog novca oko 680.) započinje klasni sukob u većim gradovima. Od 650. pa nadalje, aristokratije su zbačene i zamijenjene narodnim vođama nazvanim tiranima (τγρρανοι), riječ koja nije imala današnje značenje za okrutne diktatore.

Do 6. veka pojavilo se nekoliko dominantnih gradova u grčkim poslovima. To su bili gradovi Atina, Sparta, Korint i Teba. Svaki od njih je stavio okolna seoska područja i manje gradove pod svoju upravu, a Atina i Korint su pak postali glavna pomorska i trgovačka sila.

U Sparti se aristokratija održala na vlasti, a Likurgov ustav (oko 650.) koji je dodatno učvrstio njenu snagu, dao je Sparti trajni militaristički režim pod dualnom monarhijom. Sparta je dominirala nad ostalim gradovima na Peloponezu, pa je stvorila savez s Korintom i Tebom.

Suprotno, u Atini je monarhija zabranjena 683., a Solonove reforme uvele su poluustavni sastav aristokratske vladavine. Aristokrate je zamijenila tiranija Pizistrata i njegovih sinova, koji su grad učinili velikom pomorskom i trgovačkom silom. Kad su Pizistratidi zbačeni, Klisten je utemeljio prvu svjetsku demokratiju (500.) čiju vlast je imalo vijeće svih muških građana.

Grčko-persijski ratovi

Glavni članak: Grčko-persijski ratovi

U Joniji (današnja egejska obala Turske) grčki gradovi, koji su uključivali velika središta poput Mileta i Halikarnasa, nisu mogli održati svoju nezavisnost i došli su pod vlast Persijskog Carstva sredinom 6. veka. Grci su 499. podigli Jonski ustanak, pa su im Atina i neke Grčke oblasti pristigle u pomoć.

Persijski Veliki vladar, Darije prvi, ugušio je 490. pobunu jonskih gradova, poslavši flotu da kazni Grke. Persijanci su se iskrcali na Atici, ali ih je grčka vojska pod vodstvom atinskog vojskovođe Miltijada porazila u Maratonskoj bitci. Posmrtni grob atinskih poginulih boraca još se uvijek može vidjeti na Maratonskom polju.

Deset godina kasnije Darijev naslednik Kserks prvi poslao je kopnom znatno veću silu. Spartanski kralj Leonida zaustavio ga je kod Termopila. Leonida je poražen, a Kserks je nastavio napredovanje prema Atici gdje je osvojio i spalio Atinu. Atinjani su predhodno napustili grad sklonivši se na ostrvo Salamini i pod vodstvom Temistokla su porazili persijsku mornaricu u bitci kod Salamine. Godinu dana kasnije Grci su pod vodstvom Spartanca Pauzanija porazili persijsku vojsku kod Plateje.

Atenska se mornarica tada okrenula goneći Persijance sa Egejskog mora i 478. Atinjani su zauzeli Vizantium. Dok su napredovali stvorili su Delski savez u kojem su bile sve ostrvske i neke kontinentalne države. Savez je nazvan po svetom ostrvu Delu na kojem se čuvala zajednička riznica. Spartanci, iako su odigrali važnu ulogu u ratu, povukli su se nakon toga u izolaciju dopuštajući Atinjanima da uspostave pomorsku i trgovačku silu kojoj nije bilo ravne.

Prevlast Atine

Periklo

Grčko-persijski ratovi su najavili vek atinske prevlasti u grčkim poslovima. Atina je bila neizazvan gospodar mora i takođe vodeća trgovačka sila, iako je Korint ostao njen ozbiljni protivnik. Vodeći državnik tog perioda bio je Periklo koji je iskoristio porez koji su plaćali članovi Delskog saveza za izgradnju Partenona i ostalih velikih spomenika klasične Atine. Do sredine 5. veka Savez je preimenovan u Atinsko Carstvo, simbolizujući prijenos zajedničke riznice s Dela na Partenon 454.

Bogatstvo Atine je privlačilo mnoge talentovane ljude iz svih dijelova Grčke, te je stvorilo bogati besposleni sloj koji su postali zaštitnici umjetnosti. Atinska država je podupirala i nauku i umjetnost, a naročito arhitekturu. Atina je postala centar grčke književnosti, filozofije (vidi grčku filozofiju) i umjetnosti (vidi grčko pozorište). Neka od najvećih imena zapadnoevropske kulturne i intelektualne istorije živjela su u Atini tokom toga perioda: dramatičari Eshil, Aristofan, Euripid i Sofoklo, filozofi Aristotel, Platon i Sokrat, povjesničari Herodot, Tukidid i Ksenofon, pjesnici Simonid i kipar Fidija. Grad je postao, po Periklovim riječima, "škola Helade".

Ostale grčke države u početku su prihvatile atinsko vodstvo u nastavku rata protiv Persijanaca, ali nakon pada konzervativnog političara Kimona 461., Atina je postala sve izraženije imperijalistička sila. Nakon grčke pobjede u bitci kod Eurimedonta 466., Persijanci više nisu bili prijetnja, pa su neke države, poput Naksosa, pokušali istupiti iz saveza, ali su bili prisiljeni da se pokore. Nove atinske vođe, Perikle i Efijalt, pustili su da se odnosi između Atine i Sparte pogoršaju, pa je 458. izbio rat. Nakon nekoliko godina beskrajnog rata potpisan je 30-godišnji mir između Delskog i Peloponeskog saveza (Sparta i njeni saveznici). To se podudarilo sa pomorskom bitkom kod Salamine na Kipru, zadnjom bitkom između Grka i Persijanaca, a nakon koje je zaključen Kalijin mir (450.) između Grka i Persijanaca.

Peloponeski rat

Glavni Članak Peloponeski rat

Alkibijad

431. ponovo je izbio rat između Atine i Sparte i njenih saveznika. Povod ratu bio je spor između Korinta i jedne od njegovih kolonija, Korkire, u kojem je Atina posredovala. Pravi uzrok bilo je rastuće nezadovoljstvo Sparte i njenih saveznika zbog atinske prevlasti u grčkim poslovima. Rat je trajao 27 godina, dijelom zbog Atine koja je kao pomorska sila imala prevlast na moru i Sparte koja je kao najjača kopnena sila pobjeđivala na kopnu.

Spartanska početna strategija bila je invazija Atike, ali su se Atinjani sklonili iza svojih čvrstih zidina. Tokom opsade u gradu je izbila kuga koja je uzrokovala velike gubitke, a od koje je stradao i sam Perikle. U isto vrijeme atinska mornarica je iskrcala vojsku na Peloponez, te je pobjedila u bitkama kod Naupakta (429.) i Pila (425.). Takav način ratovanja nijednoj strani nije uspio donijeti odlučujuću pobjedu, pa je nakon nekoliko godina beskonačnog ratovanja umjereni atinski vođa Nikija zaključio Nikijin mir (421.).

Neprijateljstvo između Sparte i atinskog saveznika Arga je ipak dovelo do nastavka borbe 418. Sparta je porazila združene vojske Atine i njenih saveznika kod Mantineje. Nastavak borbe donijelo je radikalnu stranku, koju je vodio Alkibijad, ponovo na vlasti u Atini. 415. Alkibijad je uvjerio Atinsko vijeće da pokrene glavni pohod protiv Sirakuze, peloponeskog saveznika na Siciliji. Pohod je bio potpuni promašaj i ekspedicijska sila je izgubljena. Nikija je zarobljen, a Alkibijad je otišao u progonstvo. To je bila prekretnica u ratovanju.

Sparta je tada sagradila mornaricu da izazove atensku pomorsku silu, te je pronašla odličnog vojskovođu Lisandra koji je iskoristio prvi strateški potez zauzevši Helespont, izvor atinskog uvoznog žita. Pod prijetnjom gladi, Atinjani su poslali svoju zadnju mornaricu da se suoči s Lisandrom koji ih je odlučno porazio kod Egospotama (405.). Gubitak vlastite mornarice zaprijetila je Atini propašću. Zato je 404. Atina zatražila mir, a Sparta je to uslovljavala očekivano teškom pogodbom: Atina je izgubila vlastite zidine, mornaricu i sve prekomorske posjede. Uz spartansku pomoć antidemokratska stranka je zavladala u Atini.

Prevlast Sparte i Tebe

371. pne.-362. pne.

Kraj Peloponeskog rata učinio je Spartu gospodarom cijele Grčke, ali uski vidokrug spartanskih elitnih ratnika nije ih prilagodio toj ulozi. U nekoliko godina demokratska stranka je povratila vlast u Atini i ostalim gradovima. 395. spartanske vođe su oduzele službu Lisandru, pa je Sparta izgubila pomorsku nadmoć. 387. Sparta je sablaznila grčko mišljenje zaključivši sporazum s Persijom kojim su Persijanci okružili grčke gradove u Joniji i na Kipru, tako izvrgavajući sto godina grčkih pobjeda nad Persijom. Sparta je tada pokušala oslabiti moć njene bivše saveznice Tebe, što je dovelo do rata u kojem je Teba sklopila savezništvo sa starim neprijateljem, Atinom. Tebanski vojskovođe Epaminonda i Pelopida izvojevali su odlučujuću pobjedu u bitci kod Leuktre (371.).

Posljedica te pobjede bio je kraj spartanske i uspostavljanje tebske nadmoći. Takođe je i Atina obnovila velik djeo svoje prijašnje snage. Prevlast Tebe bila je kratkog vijeka. Epaminondinom smrti kod Mantineje (362.) grad je izgubio svog najvećeg vođu, a njegovi naslednici učinili su veliku grešku započevši neuspješni desetogodišnji rat s Fokidom. 346. Tebanci su pozvali Filipa drugog Makedonskog da im pomogne protiv Fokiđana, te su tako po prvi put uvukli Makedonce u grčke poslove.

Uspon Makedonaca

Demosten - protivnik Filipu

Kraljevstvo Makedonaca stvoreno je u 7. veku. Neki Grci su smatrali Makedonce varvarima, ali bez obzira na njihovo etničko porijeklo, oni su od 5. veka govorili grčkim jezikom i bili dijelom grčke kulture. Makedonci su imali neznatnu ulogu u grčkoj politici prije početka 4. veka, te je Filip drugi, preduzimljiv čovjek koji se školovao u Tebi, htjeo imati veću ulogu. Naročito je htjeo biti prihvaćen za novog grčkog vođu u vraćanju slobode grčkim gradovima u Aziji koji su bili pod persijskom vlašću. Zauzevši grčke gradove Amfipol, Metonu i Potideju, stekao je upravu nad makedonskim rudnicima zlata i srebra. To mu je dalo izvore da ostvari svoje namjere.

Filip je uspostavio makedonsku prevlast nad Tesalijom (352.) i Trakijom, a do 348. je nadzirao sve sjevernije od Termopila. Koristio je svoje veliko bogatstvo da potkupi grčke političare i stvori "makedonsku stranku" u svakom grčkom gradu. Njegova intervencija u ratu između Tebe i Fokide donijelo mu je prepoznatljivost grčkog vođe i dalo mu je mogućnost da postane vodeća sila u grčkim poslovima. Ali bez obzira što je njegovo iskreno divljenj bilo prema Atini, atinski je vođa Demosten u svojim slavnim govorima (filipikama) podsticao grčke gradove da se odupru njegovoj moći.

339. Teba, Atina, Sparta i ostale grčke države stvorile su savezništvo da se odupru Filipu i da ga izbace iz grčkih gradova koje je zauzeo na sjeveru. Međutim Filip je napao prvi, napredujući po Grčkoj gdje je kod Heroneje porazio združene grčke gradove 338. Taj događaj tradicionalno označava kraj ere grčkih gradova-država kao samostalnih političkih jedinica iako su Atina i ostali gradovi preživjeli kao samostalne države sve do rimskih vremena.

Filip je pokušao pobjediti Atinu dodvoravanjem i darovima, ali nije uspeo. Organizovao je gradove u Korintski savez i proglasio da će voditi napad na Persiju kako bi oslobodio grčke gradove i osvetio persijske invazije u prethodnom veku. Prije nego što je to mogao učiniti ubijen je 336.

Osvajanja Aleksandra Velikoga

Filipa je naslijedio 20-godišnji sin Aleksandar koji je odmah nastavio sprovoditi očeve planove. Otputovao je u Korint gdje su ga okupljeni grčki gradovi priznali za vođu Grka. Nakon toga krenuo je na sjever da skupi vojsku. Vojska kojom je napao Persijsko Carstvo je uglavnom bila sastavljena od Makedonaca, ali su se također prijavili i mnogi zanesenjaci iz grčkih gradova. Dok je Aleksandar ratovao u Trakiji, čuo je da su se grčki gradovi pobunili. Pojurio je ponovo na jug, osvojio i razorio Tebu do temelja kao upozorenje svim grčkim gradovima ako bi se pokušali oduprijeti njegovoj snazi.

334. Aleksandar je krenuo u Aziju gdje je porazio Persijance na rijeci Granik. Time je stekao kontrolu nad jonskom obalom, te je napravio pobjedničku povorku kroz oslobođene grčke gradove. Nakon što je dogovorio poslove u Anatoliji nastavio je napredovanje južno kroz Kilikiju do Sirije gdje je porazio Darija trećeg kod Isa (333.). Onda je nastavio kroz Fenikiju do Egipta kojeg je osvojio bez ikakvog otpora. Egipćani su ga dočekali kao osloboditelja od persijskog ugnjetavanja.

Darije je sada bio spreman da sklopi mir, gde bi se Aleksandar pobjednički vratio kući, ali Aleksandar je odlučio da osvoji Persiju i postavi sebe za vladara čitavog svijeta. Napredovao je sjeveroistočno kroz Siriju i Mesopotamiju, te je opet porazio Darija kod Gaugamele (331.). Darije je krenuo u bijeg, ali su ga ubili vlastiti vojnici. Aleksandar se proglasio gospodarom Persijskog Carstva, zauzevši Suzu i Perzepol bez otpora.

U međuvremenu grčki gradovi su pokušavali obnoviti napore da se oslobode makedonske moći. Kod Megalopola 331., Aleksandrov regent Antipater porazio je Spartance koji su odbili da se pridruže Korintskom savezu i priznaju makedonsku prevlast.

Aleksandar se žurio napredujući kroz današnji Avganistan i Pakistan do doline rijeke Ind i 326. je dosšao do Punjaba. Mogao je lako napredovati sve do Gangesa i Bengala ali je njegova vojska odbila ići dalje uvjerena da su na kraju svijeta. Aleksandar se nerado vratio nazad. Umro je od groznice u Vavilonu 323.

Aleksandrovo Carstvo se raspalo ubrzo nakon njegove smrti, ali njegova osvajanja zauvijek su promijenila grčki svijet. Hiljadu Grka su putovale s njim ili za njim da se nasele u novim grčkim gradovima koje je osnovao dok je napredovao. Najvažniji grad bila je Aleksandrija u Egiptu. Kraljevstva u kojima se govorilo grčkim jezikom osnovana su u Egiptu, Siriji, Iranu i Baktriji. Započelo je helenističko doba.

Politika i društvo

Politička struktura

Herodot, rimska kopija

Antička Grčka se sastojala od nekoliko stotina manje-više nezavisnih (u zavisnosti od pojedinog perioda u kojem su se sklapali i rušili savezi, potpadalo pod vlast stranih ali i domaćih osvajača i sl.) gradova-država, tzv. polisa. Ovakva struktura činila je Grčku veoma različitom od drugih zajednica tadašnjeg vremena koje bile ili plemenske zajednice ili kraljevstva čija se vladavina prostirala često velikim područjima. Uprkos velikim udaljenostima i geografskim preprekama čak i između relativnog bliskih gradova, stari Grci su osjećali da pripadaju jednom narodu; imali su zajedničku religiju, jednake kulturne osnove i govorili istim jezikom.

S druge strane, oni su bili svjesni i svog plemenskog porijekla, Herodot je veoma dobro kategorisao grčke polise prema plemenima. Iako su postojali i takvi odnosi, čini se da oni nisu igrali značajniju ulogu u grčkoj politici. Nezavisnost polisa je bila odlučno branjena a ujedinjenje je bila tema koja se rijetko razmatrala. Čak i kada se nekoliko polisa udružilo u odbranu Grčke prilikom druge invazije Perzijanaca, veliki dio njih je ostao neutralan, a nakon Perzijskog poraza, ponovo su se vratili međusobnim sukobima.

Dakle, osnovne posebnosti političkog sistema antičke Grčke bila je fragmentiranost koja nije bila posebno uslovljena plemenskim porijeklom i fokus na urbana središta u tim, inače malim, gradovima-državama. Dodatne dokaze ovakve strukture čine i kolonije koje su, doduše, ostajale u "prisnom" odnosu sa gradovima iz kojih su kolonizatori otišli ali su ipak bile i potpuno nezavisni od njih. Naravno, manji polisi su mogli biti pod dominacijom svojim većih i moćnijih susjeda ali osvajanja ili direktna vladavina jednog polisa nad drugim je bila rijetka. Umjesto toga, polisi su se udruživali u saveze ili lige čije je članstvo bilo veoma promjenljivo po broju i trajanju. Tokom klasičnog perioda broj liga je postao manji a one same veće i to pod dominacijom jednog od tri najznačajnija grada; Atine, Tebe ili Sparte.

Vlada i zakon

U pocetku su mnogi grčki polisi bili mala kraljevstva na čijem čelu je bio gradski zvaničnik u ceremonijalnoj ulozi kralja - bazileusa, npr. archon basileus u Aitni. Već u arhajskom periodu većina su postali aristokratske oligarhije. Prelazak vlasti s jednog čovjeka na veću grupi bio je postepen i vjerovatno trajao nekoliko stotina godina (oko X-VII vijeka p. n. e.). Aristokratske grupe su se često sukobljavale oko pojedinačnih interesa i povremeno držale vlast. Tada su se pojavljivali i tzv. tirani koji su vladali po vlastitom nahođenju.

Atina je "zapala" u tiraniju u drugoj polovini VI vijeka p. n. e. Kada je tiranija okončana Atinjani su osnovali prvu demokratiju na svijetu kao rješenje kojim su spriječili aristokratiju da ponovo osvoji vlast. Nakon Solonove reforme početkom V vijeka p. n. e., svi osim najsiromašnijih građana su se mogli obratiti skupštini ili kandidovati za službenu poziciju. Sa uspostavom demokratije, skupština je postala de jure mehanizam vlasti sa podjednakim pravima svih građana u vlasti. Ipak, stranci i robovi (imati u vidu da je antička Grčka i dalje bila robovlasnička)nisu imali politička prava. Po uzoru na Atinu, i ostali polisi su uspostavili svoje demokratije sa određenim posebnostima i izuzecima. Najočitiji primjer posebnosti i izuzetaka je bila Sparta kojom su vladali monarsi po nasljednom pravu.

Struktura društva

Teritorija antičke Sparte

Građani su bili samo oni slobodni ljudi rođeni u Grčkoj koji su posjedovali zemlju i kao takvi su uživali puna prava i zaštitu polisa i zakona kasnije je Perikle uveo izuzetke od uslova da se mora biti rođen u Grčkoj). U većini polisa, za razliku od antičkog Rima, društveni status nije značio i posebna prava. Pojedine porodice su kontrolirale religiozne funkcije ali im to uglavnom nije davalo veću moć u vlasti. U Atini je stanovništvo bilo podijeljeno u četiri klase, prema bogatstvu. Prelazak u višu klasu je bio moguć ako se imalo više novca. U Sparti su svi muškarci bili jednaki nakon što bi dobili potrebno obrazovanje. Spartanski kraljevi imali su ulogu i vojnih i religioznih vođa i dolazili su iz dvije različite porodice. Robovi nisu imali, status, moć ili politička prava ali su mogli zasnivati porodice i posjed. Robovi u Sparti se gotovo nikada nisu bunili jer su imali previše brojno i različito porijeklo i bili previše "raštrkani" da mi se mogli organizovati.

Većina porodica, čak i one najsiromašnije, držala je robove kao sluge u domaćinstvima i radnu snagu. Ipak, vlasnici robova nisu imali pravo tući ili ubiti roba. Često su im obećavali slobodu kao poticaj za bolji rad. Za razliku od Rima, oslobođeni robovi nisu mogli postati građani.

I polisi su, prema zakonu, posjedovali robove. Ti "javni" robovi su uživali nešto više sloboda od onih čiji su vlasnici bile porodice, živjeli su samostalno i obavljali različite specijalizovane poslove. U Atini, na primjer, javni robovi su bili obučeni da prepoznaju krivotvoreni novac ili su služili u hramovima.

U Sparti su postojali posebni robovi - heloti. Oni su bili ratni zarobljenici u vlasništvu države i dodijeljeni porodicama kod kojih su morali ostati, brinuti se o hrani i kućnim poslovima dok su se spartanske žene posvećivale odgoju djece a muškarci uvježbavanju ratnničkih vještina. Prema ovim robovima postupalo se grubo pa su ponekad pokušavali bizati bune.

Obrazovanje

Tokom većeg dijela antičke grčke historije, obrazovanje je bio privatno, osim u Sparti. Samo bogate porodice su mogle priuštiti nastavnike. Dječaci su učeni čitati, pisati i citirati dijelove književnih djela. Učili su i pjevanje i sviranje te trenirani kao atlete ili obučavani kao ratnici. Ovo obrazovanje nisu sticali radi kvalifikovanja za neki posao već da bi stekli pravo da budu punopravni građani. I djevojčice su učile čitati, pisati i jednostavan račun potreban za vođenje domaćinstva. Nakon djetinjstva gotovo nikada nisu dobijale dodatno obrazovanje.

Sa sedam godina života dječaci su odlazili u školu, ili vojnu kasarnu aku su živjeli u Sparti. Nastava se sastojala od aritmetike, muzičkog i sportskog programa.

O dječacima iz bogatih porodica koji su išli u privatne škole brinuli su se pedagozi - paidagogos, kućni robovi koju su bili odabrani posebno za to i bili pratioci tim dječacima. Nastava se održavala u kućama nastavnika u kojima su dječaci učeni navedenim predmetima. Od dvanaeste godine dječaci su vježbali hrvanje, trčanje i bacanje diska i bacanje koplja. A Atini su stariji dječaci učeni i prefinjenijim disciplinama poput kulture, nauke, muzike i umjetnosti. Obrazovanje se završavalo sa 18 godina nakon čega je slijedila vojna obuka u trajanju od 1-2 godine.

Veoma bitan dio obrazovanja za bogate dječake predstvaljalo je učenje pod okriljem mentora. Učenik je sticao znanja prateći političke govore svog mentora u agori, pomažući mu u obavljanju javnih poslova, vježbajući sa njim u gimnaziji i prisustvujući simpozijumima. Najbogatiji mladići su nastavljali svoje obrazovanje kod najučenijih Grka, naročito na Akademiji.

Amfore - antički sudovi za čuvanje i transport vina, ulja, žitarica i dr.

Ekonomija

Na vrhuncu svoje ekonomske moći, u V i IV stoljeći p. n. e. antička Grčka nije imala premca u tadašnjem svijetu. Prema nekim historičarima ekonomije, Grčka je imala jednu od najnaprednijih ekonomija prije pojave industrije. Navodno je prosječna dnevna plata grčkog radnika bila, u protivvrijednosti izraženoj u žitu, oko 12 kg pšenice. To je bilo više od tri puta od onog što je dobijao npr. egipatski radnik u rimsko doba.

Kultura

Filozofija

Filozofija u staroj Grčkoj zasnivala se na razumu i preispitivanju. Grčka filozofija (Sokrat, Platon, Aristotel) je imala mnogostruk uticaj na razvoj moderne filozofske misli i nauke općenito "u zapadnom svijetu". Postoji jasna neprekinuta veza grčkih uticaja na savremenu sekularnu nauku koja vodi od antičkih grčkih i helenističkih filozofa preko srednjovjekovne arapsko-islamske filozofije i nauka, evropske Renesanse i Doba prosvjetiteljstva.

Razum i preispitivanje kao temelje, sredstva i metode promišljanja svijeta i čovjeka nisu "izmislili" Grci. Mnogi teoretičari civilizacije već dugo se bave istraživanjima kojima pokušavaju odrediti razlike između grčke žudnje za znanjem i sličnih žudnji starijih civilizacija poput staroegipatske i babilonske.

Literatura

U društvu antičke Grčke literatura je zauzimala veoma značajno mjesto. Nije neopravdano smatrati da književna tradicija u kulturama zapadnih zemalja počinje sa Homerovim epovima Ilijada i Odiseja u kojima je autor vješto opisao i živo predočio rat i mir, čast i sram, ljubav i mržnju.

Eshil, tragičar, je dao temelje u kategoriji drame uvođenjem dijaloga i interakcije između likova. Eshilova trilogija Orestija smatra se njegovim najznačajnijim djelom. Sofoklu se daju zasluge za uvođenje ironije u spektar književnih tehnika, posebno u djelu Kralj Edip. Euripid je koristio drame kako bi kritikovao društvene norme i običaje, njegova Medeja i nakon više od 2.000 godina ostaje aktuelna. Aristofan, komediograf, oblikovao je komediju kao umjetničku formu i jednako je vrijedan svojoj suprotnosti - Eshilu. Najpoznatija djela su mu Lizistrat i Žabe.

Filozofija je našla svoje mjesto u književnosti u formi Platonovih dijaloga, kojima je zapravo predstavio Sokratova pitanja i odgovore u pisanom obliku. Slijedeći u nizu je Aristotel, koji je napisao na desetine radova na temu mnogih naučnih disciplina. Njegov poseban doprinos književnosti je Poetika, u kojoj je objasnio svoje razumijevanje drame i time vjerovatno postavio temelje književnoj kritici.

Nauka i tehnologija

Matematičari antičke grčke su dali značajan doprinos razvoju matematike, postavili osnove geometrije, matematičkog dokazivanja, teoriji brojeva, matematičkoj analizi, primijenjoj matematici i zamalo se približili integralnom računu. Otkrića Pitagore, Euklida i Arhimeda i danas se izučavaju u škkolama.

Grci su razvili i astronomiju do veoma sofisticiranog nivoa, a smatrali su je dijelom matematike. Već u IV vijeku p. n. e. predstavili su prvi trodimenzionalni model kojim su objasnili prividno kretanje planeta. U III vijeku p. n. e. predložili su heliocentrični sistem. Eratosten, je procijenio obim zemljine kugle sa velikom preciznošću.

Antički Grci su i na polju medicine dali značajan doprinos. Posebno se isticao Hipokrat koji se smatra ocem medicine zbog velikog doprinosa na tom polju i ustanovljenja škole medicine. Danas medicinsko osoblje polaže tzv. Hipokratovu zakletvu.

Umjetnost i arhitektura

Doriforos, usporedba mramorne i bronzane verzije.

Diskobolos, uočiti umjetnikov napor ka vjernosti prikaza ljudskog tijela.

Ostaci Artemidinog hrama.

Ostaci Erehtejona

Apolonov hram u Delfima

Umjetnost antičke Grčke imala je ogroman uticaj na kulture mnogih zemalja, naročito na polju skulpture i arhitekture. Umjetnost starog Rima se temeljila na grčkoj; izrađeni su mnogi umjetnički objekti po uzoru na grčke, zahvaljujući takvim rimskim umjetninama, koji su često bili "samo" kopije, danas je poznat dio opusa grčkih umjetnika. Osvajanja Aleksandra Velikog na Istoku započela su viševjekovnu kulturnu razmjenu kojom su grčki uticaji doprli i do Japana, preko Indije i budizma. Grčki humanizam i estetika te visoki tehnički standardi u umjetnosti inspirirali su generacije evropskih umjetnika.

Stvaralački duh grčke umjetnosti može se pratiti kroz nekoliko perioda: arhajski period, prijelazno doba, klasični period, period IV vijeka i helenizam.

Grčka arhitektura skoro isključivo je vezana za izgradnju hramova. Postojala su dva osnovna stila: dorski i jonski. Njihov uticaj na rimsku arhitekturu bio je veliki, a kasnije i na renesansu i klasicizam. Najstariji hramovi bili se sa građeni su od drveta i ćerpiča, s vremenom je i kamen bio djelimično korišten. Kasnije su hramovi u potpunosti bili izgrađeni od mramora.

Od značajnijih građevina treba pomenuti atensku Akropolu na kojoj se posebno ističu Partenon, Erehteon, hram boginje Nike, i Propileji. Umjetnik Fidija, autor kipa Zeusa u Olimpiji, jednog od svjetskih čuda starog svijeta, je na Partenonu uradio bogati friz, i kipove Atena Parthenos i Atena Promahos.

U antičkoj grčkoj skulpturi treba uočiti razvijanje umjetničkih veština i estetskog izraza preko oblika kora, odjevenih ženskih skulptura i nagih muških kipova - kurosa koji su ukočeni, poput egipatskih likova. S vremenom grčki kipari idu ka drugačijim i složenijim kompozicijama i nastoje skladnije i vjernije prikazati oblike ljudskog tijela, tipičan primjer je Moskoforos, sa tzv. arhajskih osmijehom.

Jedan od najvećih umjetnika bio je kipar Miron. Pripisuje mu veliki broj kipova izrađenih u bronzi. Sa sigurnošću se njegovim djelom, između ostalog, može smatrati Diskobolos. Originali ovih djela nisu sačuvani, ali postoje mnoge kopije.

Fidijin savremenik bio je Poliklet. Bio je kipar i radio prvenstveno u bronzi. Prvi je postavio principe idealnih proporcija ljudskog tijela. Njegova poznata djela su: Doriforos (Nosač koplja), Diadumenos (Mladić koji veže vrpcu), Heraklo i Amazonka.

U IV vijeku p. n. e. u Grčkoj je djelovao veliki je broj značajnih kipara: Skopas, Praksitel, Leohares, Lizip i drugi. Skopas se istakao kao veliki kipar i kao arhitekta. O njegovim djelima svjedoče replike, kopije i tekstovi antičke literature; Menada, Heraklo, Afrodita, alegorijska grupa Eros (Ljubav), Pathos (Žudnja), Himeros (Čežnja) i dr. Sa Leoharesom, Brijaksisom i Timotijem radio je skulpure koje su ukrašavale Mauzolej u Halikarnasu. Učestvovao je i u obnovi Artemidinog hrama u Efesu. I Mauzolej u Halikarnasu i Artemidin hram u Efesu ubrajali su se u svjetska čuda starog svijeta.

Nažalost, starogrčko slikarstvo nije sačuvano. O njemu možemo suditi na osnovu pisanih izvora i slika na vazama a za uvid u nestale originale grčkog slikarstva mogu poslužiti njihove kopije pronađene u iskopinama Herkulanuma i Pompeja.

Religija starih Grka

Iako je obožavanje boga neba Zeusa počelo već u II milenijumu p. n. e., grčka religija u užem smislu riječi formirala se oko 750. godine p. n. e. i trajala oko hiljadu godina, šireći uticaj po mediteranskom svijetu, a i dalje. Grci su imali mnogo bogova kojima su pripisivali moć nad raznim prirodnim ili društvenim silama (npr. Posejdon morem, Demetra žetvom, Hera brakom). Na različitim mjestima poštovana su različita božanstva, ali su Homerovi epovi doprinijeli da se stvori jedinstvena religija, u kojoj se za glavne bogove vjerovalo da žive na planini Olimp pod vlašću Zeusa. Grci su poštovali i razne bogove iz prirode: Pana, Nimfe, Najade, Erinije, Nereide i satire, pored Furija i Suđaja. Klanjali se i herojima iz prošlosti, kao što su Heraklo i Asklepije. Od velike važnosti je bilo žrtvovanje životinja, obično u hramu na oltaru boga. Druge kultne aktivnosti obuhvatale su molitve, povorke, atletska takmičenja i proricanja, posebno kroz proročišta i ptice. Od velikih religijskih festivala izdvajaju se Dionizijske igre u Atini, svetkovina Zeusa na zapadnom Peloponezu koja je obuhvatala i Olimpijske igre.

Smrt je smatrana dostojna prezira. Mrtvi su obitavali u Hadovom kraljevstvu, a samo su heroji uživali u Eliziju. Veliki griješnici trpjeli su muke u Tartaru. Mistične religije su se pojavile da zadovolje potrebu za ličnim vođstvom, spasenjem i besmrtnošću. Grčka religija postepeno je nestajala s širenjem hrišćanstva.

Starogrčka mitologija

Grčka mitologija predstavlja usmena i pismena predanja starih Grka o njihovim bogovima, herojima, prirodi i historiji. Za grčke mitove i legende danas se prvenstveno zna iz grčke književnosti, uključujući i klasična dela kao što su Homerova Ilijada i Odiseja, Hesiodovi "Poslovi i dani" i "Teogonija", Ovidijeve "Metarmofoze" i drame Eshila, Sofokla i Euripida. Mitovi se bave stvaranjem bogova i svijeta, borbom za prevlast među bogovima i pobjedu Zeusa, ljubavne veze i svađe među bogovima i posljedice njihovih pustolovina i moći na svijet smrtnika, uključujući njihovu povezanost sa prirodnim pojavama kao što su grmljavina ili godišnja doba i njihovu vezu sa kultnim mjestima i ritualima. U najveće grčke mitove i legende spadaju priče o Trojanskom ratu, lutanjima Odiseja, Jasonovoj potrazi za zlatnim runom, Herakleovim podvizima, Tezejevim avanturama i Edipovoj tragediji.

Proročišta

Proricanje je navodna vještina pronalaženja skrivenih značenja događaja i predskazivanja budućnosti. Proricanje se sreće u svim društvima, antičkim i modernim, mada im se metode razlikuju. U antičkoj Grčkoj i Rimu postojala su mnoga proročišta. Najslavnije je bilo Apolonovo proročište u Delfima, gde je medijum preko 50 godina bila žena zvana Pitija. Nakon kupanja u Kastilijanom izvoru, ona je silazila u podzemnu prostoriju, sjedala na sveti tronožac i onda žvakala lišće lovora, koji je bio posvećen Apolonu. Ostala proročišta, uključujući ona u Klarosu (Apolonovo), Olimpiji (Zevsovo) i Epidaurusu (Asklepijevo) konsultovana su na najrazličitije načine; na primjer, najstarije od svih proročišta, Zevsovo u Dodoni, govorilo je šaputanjem lista svetog hrasta. U nekim hramovima molilac bi spavao u svetom gaju i dobijao odgovor u snu.

Literatura

• Charles Freeman (1996). Egypt, Greece and Rome. Oxford University Press. 
• Paul MacKendrick (1962). The Greek Stones Speak: The Story of Archaeology in Greek Lands. St. Martin's Press. 
• Thomas Wardle (1835). The history of ancient Greece, its colonies and conquests from the earliest accounts till division of the Macedonian Empire in the East.
• Goodrich, S. G. (1849). A pictorial history of Greece: Ancient and modern. New York: Huntington & Savage

Vanjske veze

Antička Grčka na Wikimedijinoj ostavi

• The Canadian Museum of Civilization—Greece Secrets of the Past
• Ancient Greece website from the British Museum
• Economic history of ancient Greece Arhivirano 2006-05-02 na Wayback Machine-u
• The Greek currency history
• Limenoscope Arhivirano 2011-05-11 na Wayback Machine-u, an ancient Greek ports database
• The Ancient Theatre Archive, Greek and Roman theatre architecture
• Illustrated Greek History, Dr. Janice Siegel, Department of Classics, Hampden-Sydney College, Virginia