Historija Ptolemejskog Egipta
Ptolemejski Egipat je izraz kojim se opisuje period historije Egipta određen vladavinom dinastije Ptolemejida, odnosno Ptolemejskog Kraljevstva. Iako je ta država osnovana 305. pne. kada se Ptolemej I proglasio kraljem, kao početak perioda ptolemejskog Egipta se ponekad navodi i godina 332. pne. Tada je Egipat zauzela vojska makedonskog kralja Aleksandra Velikog te ga pretvorila u provinciju njegovog helenističkog carstva; Ptolemej, jedan od njegovih generala imenovan je guvernerom te se poslije njegove smrti u ratovima dijadoha izborio za nezavisnost. S obzirom da je Ptolemejsko Kraljevstvo bilo helenistička država, period se također naziva i helenistički Egipat. Period je završio godine 30. pne. kada je tokom rimskog građanskog rata posljednja kraljica Kleopatra svrgnuta, a Egipat okupiran od Rimljana i proglašen rimskom provincijom.
_-_2009.jpg)
S obzirom da je i nakon rimskog osvajanja u Egiptu nastavila cvati helenistička, odnosno grčka kultura sve do arapskim osvajanja u 7. vijeku, ponekad se taj duži period koristi izraz Grčko-rimski Egipat.
Ptolemejski Egipat
uredi
Nakon Aleksandrove smrti u Babilonu 323. pne. izbila je kriza oko nasljeđivanja među njegovim generalima. Isprva je Perdika vladao carstvom kao regent Aleksandrova polubrata Arideja, koji se kasnije prozvao Filip III. Makedonski, a kasnije i Aleksandrova sina Aleksandra IV., koji se u vrijeme smrti svoga oca još nije ni rodio. Perdika je postavio Ptolemeja (grčki: Πτολεμαίος), sina Laga (grčki: Λάγος), jednog od Aleksandrovih najbližih prijatelja, na mjesto egipatskog satrapa. Službeno je Ptolemej vladao Egiptom u ime Filipa III. i Aleksandra IV. Od 323. pne., no dok se Aleksandrovo carstvo raspadalo Ptolemej je i sam postao vladar sa svim pravima. Uspješno je obranio Egipat od napada Perdike 321. pne. i učvrstio svoj položaj u Egiptu i okolnim područjima za vrijeme ratova dijadosa (332. - 301. pne.). Godine 305. pne. Ptolomej se proglasio kraljem. Kao Ptolemej I. Soter („Spasitelj“), osnovao je dinastiju Ptolomejevića koja je vladala Egiptom gotovo 300 godina.
Svi su muški vladari te dinastije nosili ime Ptolomej, dok su princeze i kraljice uzimale imena Kleopatra (grčki: Κλεοπάτρα, ona slavnih predaka) i Berenika (grčki: Βερενίκη, makedonski oblik Pherenike, donositeljica pobjede). Budući da su Ptolomejevići prihvatili egipatski običaj uzimanja svojih sestara za žene, mnogi su vladali zajedno sa suprugama koje su također bile pripadnice kraljevske kuće. Jedine valdarice Ptolomejskog Egipta koje su i službeno vladale same bile su Berenika III. i Berenika IV.. Kleopatra V. dijelila je vlast s Berenikom IV. Kleopatra VII. službeno je vladala uz Ptolemeja XIII., Ptolemeja XIV. i Ptolemeja XV., no zapravo je vladala Egiptom sama.
Rani su Ptolemejevići izgradili veličanstvene hramove u čast egipatskih bogova a ubrzo su preuzeli i vanjska obilježja faraonske vlasti koje su nosili stari faraoni. Za vrijeme vladavine Ptolemeja II. i Ptolemeja III. tisućama je Makedonaca i Grka dodijeljena zemlja, Grci su postavljani u kolonije i garnizone ili su se naseljavali u selima diljem zemlje. Gornji Egipat, koji je bio najviše udaljen od središta vlasti pa je bio i najmanje pogođen, iako je Ptolemej I. osnovao grčku koloniju Ptolemais Hermiou kao glavni grad gornjeg Egipta. No, kroz stotinjak godina grčki se utjecaj proširio kroz cijelu zemlju a miješani su brakovi proizveli velik Grčko-rimski obrazovani stalež. Ipak su Grci ostali povlaštena manjina u ptolomejskom Egiptu. Živjeli su u skladu s grčkim zakonom, dobivali grčko obrazovanje, suđeno im je na grčkim sudovima i bili su građani grčkih gradova, kao što bi bili i u Grčkoj. Egipćani su rijetko primani u više razine grčke kulture, za koje se većina Egipćana ionako nije zanimala.
Ptolemej I.
urediPrvi dio vladavine Ptolomeja I. obilježili su ratovi dijadoha između država koje su nastale iz Aleksandrovog carstva. Prvi mu je cilj bio da osiguran svoj položaj u Egiptu, a drugi da proširi teritorij pod svojom vlašću. Kroz nekoliko godina zavladao je Libijom, Coele Siriju tj. južni dio Sirije (s Judejom) i Ciprom. Kada je Antigon I. Monoftalmos, vladar Sirije pokušao ponovno ujediniti Aleksandrovo carstvo, Ptolomej je stupio u savez protiv njega. 312. pne. Seleuk I. Nikator, vladar Babilona, porazio je Antigonova sina Demetrija u bitki kod Gaze.
311. pne. postignut je mir ali je 309. pne. rat izbio ponovno, a Ptolemej je okupirao Korint i druge dijelove Grčke, ali je izgubio Cipar nakon pomorske bitke 306. pne. Antigon je tada pokušao ući u Egipat ali je Ptolemej uspio održati granicu. 302. pne. ponovno se uključio u obnovljenu koaliciju protiv Antigona, a kada je Antigonus ubijen, 301. pne. u bitki kod Ipsusa, Ptolemej je u poslijeratnim dogovorom dobio Palestinu. Nakon toga je uglavnom izbjegavao ratove ali je ipak ponovno zauzeo Cipar 295. pne.
Kada je osjetio da je njegovo kraljevstvo sigurno, Ptolemej je 285. pne. abdicirao u korist jednog od mlađih sinova koje je imao s kraljicom Berenikom. Posvetio se pisanju povijesti osvajanja Aleksandra Velikog. To je djelo, nažalost, izgubljeno ali je bilo glavni izvor kasnijih radova Arijana. Ptolemej I. umro je 283. pne. u dobi od 84 godine. Svome je sinu ostavio stabilno i dobro vođeno kraljevstvo.
Ptolemej II.
urediPtolemej II. Philadelphus bio je miroljubiv vladar koji nije bio velik vojnik. Nije niti trebao biti jer je njegov otac ostavio jak Egipat koji je napredovao.
Ptolemejeva prva žena Arsinoja I., bila je majka njegove zakonite djece. Nakon što se razveo od nje prihvatio je egipatski običaj i oženio se svojom sestrom Arsinoja II., čime je započeo običaj koji je zadovoljio egipatsko stanovništvo, ali je imao ozbiljne posljedice u budućim naraštajima. Materijalno i literarno bogatstvo aleksandrijskog dvora bilo je za vrijeme Ptolemeja II. na vrhuncu. Kalimah, čuvar knjižnice u Aleksandriji, Teokrit i mnogo drugih pjesnika, veličali su Ptolemejevu obitelj. Sam je Ptolemej poticao širenje knjižnice i sponzorirao znanstvena istraživanja. Trošio je ogromne svote da bi Aleksandriju ekonomskim, umjetničkim i intelektualnim središtem grčkog svijeta. Akademijama i knjižnicama Aleksandrije dugujemo očuvanje velikog djela književne baštine drevne Grčke.
Ptolemej III.
urediPtolemej III. Euergetes ("dobročinitelj") naslijedio je vlast od svog oca 246. pne. Napustio je politiku svog oca o izbjegavanju ratova s ostalim grčkim kraljevstvima. Krenuo je u rat s dinastijom Seleukida iz Sirije kada su njegova sestra kraljice Berenice i njen sin ubijeni u prepirci unutar dinastije. Ptolemej je ušao u u područje Seleukida sve do Babilonije, dok su njegove pomorske flote osvajale sjever sve do Trakije.
Ta je pobjeda označila vrhunac moći Ptolemejevića. Seleuk II. Callinicus zadržao je svoje prijestolje ali su egipatske flote kontrolirale većinu obale Male Azije i Grčke. Nakon te pobjede nije se više aktivno upuštao u ratove. Njegova se unutarnja politika razlikuje od one njegova oca po tome što je slobodnije pristupao egipatskoj religiji. Ostavio je veće tragove na egipatskim spomenicima. Njegovu je vladavinu označilo je to što su Ptolemejevići postupno poprimali egipatska obilježja
Opadanje moći Ptolemejevića
urediPtolemej III. umire 221. pne. a njegov je nasljednik Ptolemej IV. Philopater, slab i korumpiran vladar za vrijeme čije je vladavina započelo opadanje moći Ptolomejevića. Svoju je vladavinu započeo ubojstvom svoje majke a uvijek je bio pod utjecajem svojih miljenika, muških i ženskih, koji su preko njega vladali kraljevstvom. Unatoč tome njegovi su ministri uspjeli izvršiti pripreme za napad Antioha III. Velikog na južnu Siriju pa je velika egipatska pobjeda u bitki kod Raphie 217. pne. očuvala kraljevstvo. Znak unutarnje slabosti njegove vlade bile su pobune Egipćana. Philopater je bio predan orgijastčnim religijama i književnosti. Oženio je svoju sestru Arsinoja III., ali je njime vladala njegova ljubavnica Agathoclea.
Ptolemej V. Epiphanes, sin Philopatora i Arsinoje, bio je samo dijete kada je došao na prijestolje pa je zemljom vladao niz regenata. Antioh III. i Filip V. Makedonski postigli su sporazum o zauzimanju područja pod vlašću Ptolemejevića. Filip je zauzeo nekoliko otoka i mjesta u Kariji i Trakiji, dok je bitkom kod Paniuma 198. pne. južna Sirija potpala pod vlast Sirije. Nakon tog poraza Egipat je ušao u savezništvo sa mediteranskom silom u usponu, Rimom. Kada je odrastao Epiphanes je postao tiranin. Umro je mlad 180. pne. a nasljednik mu je bio Ptolemej VI.Philometor koji je u to vrijeme bio malo dijete.
170. pne. Antioh IV.Epiphanes napao je Egipat i svrgnu Philometora te je postavio njegovog mlađeg brata (kasnije prozvanog Ptolemej VIII.Euergetes II.) kao marionetskog vladara. Braća su pristala vladati uz svoju sestru Kleopatru II.. Ubrzo je među njima došlo do prepirki što je omogućilo Rimu da se umiješa i postepeno povećava svoj utjecaj u Egiptu. Naposljetku je Philometor ponovno zasjeo na prijestolje. Ubijen je u bitki kod Oenoparasa 145. pne. blizu Antioha.
Kasniji Ptolemejevići
urediPhilometorov nasljednik bio je i opet dijete, njegov sin Ptolemej VII.Neos Philopater. Ali je Euergetes ubio svog nećaka i preuzeo prijestolje pod imenom Ptolemej VIII. Bio je okrutan tiranin. Nakon njegove smrti 116. pne. vlast je došla u ruke njegove žene Kleopatre III. i njenog sina Ptolemeja IX. Sotera II. Mladog je kralja majka istjerala 107. pne. te je valdala zajedno s Eugartesovim mlađim bratom Ptolemejem X. Aleksandrom. 88. pne. Ptolemej IX. Je ponovno preuzeo prijestolje i uspio ga zadržati do svoje smrti 80. pne. Nasljednik mu je bio Ptolemej XI.Aleksandar II., sin Ptolemeja X. Ubijen je u linču od strane bijesne gomile u Aleksandriji nakon što je ubio svoju majku. Ti su morbidni sukobi unutar dinastije toliko oslabili Egipat da je on postao de facto protektorat Rima, koji je do tog vremena već kontrolirao većinu grčkog svijeta.
Nasljednik Ptolemeja XI. Bio je sin Ptolemeja XI. , Ptolemej XII. Neos Dionysos kojem je nadimak bio Auletes (svirač flaute). Tada je Rim već bio arbitar egipatskih poslova, a pripojio je Libiju i Cipar. 58. pne. Auletesa je bijesna gomila istjerala iz Aleksandrije, ali ga je Rim vratio na položaj tri godine kasnije umro je 51. pne. a kraljevstvo je ostavio svojem desetogodišnjem sinu Ptolemeju XIII.. Koji je vladao uz svoju 17-godišnju sestru i ženu Kleopatru VII..
Za vrijeme Kleopatrine vladavine egipatska se povijest spojila s poviješću rimskog svijeta i to zbog toga što je Pompej ubijen u Egiptu 48. pne., i stoga što se u zemlji pojavio Julije Cezar 47. pne. U ratovima tog razdoblja poginuo je mladi kralj pa je njegov mlađi brat Ptolemej XIV.Philopator službeno vladao uz Kleopatru do 44. pne., kada ga je dala ubiti. Od tada do njene smrti 30. pne. uz Kleopatru je (kao i oni prije njega samo na papiru) vladao njen i Cezarov sin Ptolemej XV. Philopater Philometor Caesar, poznat i kao Cezarion. Posljednji, i, kako se pokazalo, kobni savez koji je Kleopatra sklopila bio je onaj s Markom Antonijem, a kada je njega porazio Oktavijan, Kleopatra se ubila.
