Manastir Piva
Manastir Piva se nalazi u Plužinama, podignut u ranijoj oblasti srednjovekovne župe Piva i području kasnijeg plemena Piva, a deo je Eparhije Budimljansko-nikšićke. Manastirska crkva Uspenja Presvete Bogorodice podignuta je između 1573. i 1586. godine od strane Mitropolita Hercegovačkog Savatija Sokolovića, potonjeg Patrijarha Srpskog.
Radovi manastira su vršeni u tri navrata: zidanje 1573—1586, slikanje fresaka u glavnom delu hrama 1604—1605, fresaka na svodu priprate 1604. i živopisanje ostatka priprate 1626. godine.
Savatijeva zadužbina podignuta je na mestu gde je i ranije postojala crkva posvećena Uspenju Bogorodice. Pivski manastir je sagrađen ubrzo pošto je 1557. godine Patrijarh Makarije Sokolović obnovio Pećku patrijaršiju uz pomoć brata od strica, velikog vezira Mehmeda Sokolovića.
Manastir je prenet 1982. godine zbog izgradnje hidrocentrale na reci Pivi.
Gledajući čisto arhitektonski, crkva je veoma jednostavna i bez nekih posebno smelih građevinskih zahvata koji bi izazvali pažnju. Međutim, ona, takva kakva je, jeste u bliskoj vezi sa prirodnim okvirom njenog pejzaža. Sama nekadašnja okolina manastira, opora sa veoma teškim pristupom, sasvim jasno govori o teškim danima u kojima je građena kada ju je trebalo sakriti od turskih očiju. Upravo takva je i njena arhitektura.
Ono što odmah privlači pažnju kod crkve jesu njene neuobičajeno velike dimenzije. Dužina crkve (sa oltarom) je 23 m, a širina 15 m. Sa visinom svoda od oko 13 m, stvara u unutrašnjosti veoma veliki prostor. Upravo ovaj veliki unutrašnji prostor omogućio je da se crkva oslika sa čak 1.260 m² fresaka.
Manastirska crkva je trobrodna bazilika koja u sebe uključuje tri oltarske apside i pripratu. Interesantno je, i pomalo neuobičajeno, da crkva nema ni tornja ni kupole. Srednji brod je nešto viši u odnosu na dva bočna. Oltarski prostor je trodelno razuđen, a apside đakonikona i proskomidije su prilično istaknute. Crkva je zidana od sivih i ružičastih kamenih blokova nejednake veličine slaganih u nepravilne horizontalne redove. Pri izgradnji upotrebljeni su, sudeći po obradi kamena, i nadgrobna znamenja — stećci. Fasada crkve je jednostavna i osim plitkih pilastara nema drugih ukrasa. Stoga veoma velike zidane površine daju utisak monotonosti.
Unutrašnjost crkve je prilično tamna. Rijetki prozori na zidovima naosa i centralnoj apsidi su lučnog oblika. Priprata nema prozora već otvore koji podsjećaju na puškarnice. Krov središnjeg broda je dvoslivni, dok su niži bočni brodovi prekriveni jednoslivnim krovom. Crkva je pokrivena bakrom, a na apsidama đakonikona i proskomidije zadržan je klis kojim je nekada bila prekrivena cijela crkva.
Koliko spoljašnjost crkve bila jednostavna, toliko je unutrašnjost složenija. Crkva ima tri broda koji su međusobno razdvojeni stupcima i pilastrima. Na njima počivaju poluobličasti svodovi. Bočni brodovi su niži od središnjeg i u svodovima. Naos i priprata su razdvojeni zatvorenim zidom koji je iskorišten da se u njemu sagradi velika skrivnica u koju se ulazi spiralnim stepenicama iz naosa. Pod crkve je prekriven krupnim kamenim pločama sa velikim dekorativnim amvonom od dvobojnog kamena.
Freske u manastiru Pivi su najobimniji i, svakako, jedan od najznačajnih ansambala zidnog slikarstava nastalog po obnovi Pećke patrijaršije i mogu se sasvim jasno razdvojiti u dvije grupe, one u naosu i one u priprati crkve.
Sveta gora i Hilandar, s kojima svi manastiri u zemlji i u teškim prilikama pod Turcima održavaju stalne veze, bili su izvori duhovnih saznanja. Odatle dolaze obavještenja i o umjetničkom stvaranju i nova tematika ikonografskog sadržaja u koju se, pod uticajem sa Krita, uvode izvjesne novine.
Grupa slikara koja je 1604—1605. godine naslikala freske u glavnom hramu manastira Pive, ostvarila je izvanredno bogat ikonografski sadržaj, nadahnut umnogome kritskom umjetnošću toga doba. Sudeći po miješanju srpskih i grčkih tekstova na svicima proroka predstavljenih u gornjim zonama, može se pretpostaviti da je u ovoj skupini slikara bilo domaćih majstora i Grka.
Iguman pivski kir Simeon, koji se brinuo o živopisanju crkve manastira Pive, odlazio je u Svetu goru prije nego što je crkva slikana, a i kasnije, tokom svog igumanovanja u Pivi, održavao je veze sa Svetom gorom, šaljući tamo svoje kaluđere da prepisuju knjige za manastir.
Svakako da je ovaj preduzimljivi i učeni kaluđer, za čije vrijeme je u Pivi radila prepisivačka radionica, bio dobro upoznat sa onim temama kojima su freskopisci ukrašavali zidove manastira u Svetoj gori, pa je dobar deo toga uspio da prenese u Pivu.
Bogatstvo zavjetnih tematika kojima su ukrašeni zidovi naosa omogućila je i sama veličina unutrašnjeg prostora. U konhi apside je ogromna Bogorodica Platitera, ispod koje je Nebeska liturgija, Pričešće apostola, impozantna povorka arhijereja koju predvode sv. Vasilije Veliki i sv. Jovan Zlatousti. U naosu, pored uobičajenih jevanđelsih ciklusa Velikih praznika i ciklusa Stradanja Hristovih, ilustrovanih veoma opširno, među kojima, zbog bogatstva ilustrovanih muzičkih instrumenata posebno izdvajamo scjenu Ruganja, prikazane su i scjene iscjeljenja i drugih djela Hristovih, kao i događaji iz života Bogorodice, svetog Jovana i drugih svetitelja, a pored njih i ređe slikane predstave molitve „O tebe raduetsja“ i jedinstvene kompozicije „Jerusalim“, koja prikazuje Bogorodicu kao prvog hodočasnika, kako obilazi sveta mjesta poslije Hristovog Vaznesenja: Jerusalim, Vitlejem i Nazaret, upućujući buduće poklonike Svete zemlje šta treba da obiđu; tema je uzeta iz „Legenda aurea“ i veoma se retko ilustruje na freskama. Ova kompozicija koja se u Pivi rano javlja, svakako pod palestinskim uticajem, vrlo je popularna tokom XVIII vijeka u Jerusalimu, kada se, ikonografski obogaćena, često slika na platnu pa je kao „hadžijsku ikonu“ donose hodočasnici iz Svete zemlje.
Dok su freske naosa pivske crkve izuzetno ostvarenje po bogatstvu ikonografske tematike, u okviru koje je posebno naglašen hristološki ciklus opisan u djelima jevanđelista, freske u priprati imaju, pored umjetničke i ikonografske, posebnu vrijednost kao rad poznatih domaćih majstora — slikara popa Strahinje iz Budimlja i slikara nazvanog kir Kozma. Kako nas obavještava kratak natpis nad prozorom na sjevernim zidu, živopisanje priprate započeto je takođe za vrijeme igumana Simeona jeromonaha, 1604. godine, sigurno po njegovim uputstvima.
Posebno mjesto među freskama u priprati zauzima Himna Bogorodičinog Akatista prikazana u 24 scjene na kojima su ispisani i citati iz Himne. Ono što je posebno bitno jeste da su citati pisani srpskoslovenskom redakcijom. Starhinja je naslikao dvije najgornje zone, koje obuhvataju dio Akatista (od Prvog ikosa do Osmog kondaka), najveći dio Vaseljenskih sabora (od Trećeg do Sedmog), nekoliko scjena iz Djela apostolskih koje se odnose na apostole Petra i Pavla, ilustraciju Priče o milostivom Samarjaninu i neke od medaljona sa poprsjima svetitelja.
Kir Kozma, u nekim izvorima poznat i kao Jovan, nastavio je ono što je njegov prethodnik započeo, zapravo dovršio je ilustraciju istih tema. Osim toga, naslikao je i srpske svetitelje, sv. Simeona Mirotočivog, svetog Savu i sv. Setfana Dečanskog. Pored krasnih vrata posebno ističe se kompozicija u kojoj sveti Sava odlaže oznake vladarskog dostojanstva i prinosi Evanđelje Bogorodici. Slikarstvo kir Kozme ocijenjeno je najvišim ocjenama. Kroz svoje slike umio je da udahne živost i ljepotu i da paletom nježnih svijetlih boja dočara posljednji odjek srpske i vizantijske umjetnosti XIV i XV vijeka.
Ikonostas manastira Pive je rađen u tri etape. Najpre su nastale tri velike Longinove ikone 1573/4. godine, zatim veliki duborezni krst sa ikonama Presvete Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova, 1605. godine i najzad Kozmine ikone rađene 1638—1639, kada je ikonostas i konačno završen.
Patrijarh Savatije Sokolović je još pri zidanju manastira u Pivi naručio od Longina, jerođakona Pećke patrijaršije i tadašnjeg najboljeg slikara, ikonopisanje određenog broja ikona, između ostalih i do sada sačuvanih Bogorodice sa Hristom i prorocima, Hrista sa apostolima i Uspenje Bogorodice. Longin je tada imao čitav niz radova iza sebe. Učestvovao je u živopisanju priprate u Pećkoj patrijaršiji (1561), Bogorodičine crkve u Studenici (1568—1569), a odmah potom i u Mileševi. Slikao je pripratu u Gračanici (1570), freske u Svetom Nikoli Dabarskom (1571) i onda su došle na red ikone u Pivi. Kasnije je radio dio fresaka i ikonostas u manastiru Lomnici (1577), ikone u Velikoj Hoči (1577—1578), desetak ikona za Dečane među kojima je svakako najpoznatija velika ikona sv. Stefana Dečanskog (1577).
O njegovom radu izrečene su najbolje ocjene, a ikone za Pivu uradio je u „najplodnijem razdoblju svoga stvaranja, kada je slikao nadahnuto, pun tople osećajnosti. Paleta mu je bogata, svetlih živih boja, prozračno slikanih. Longinov svetli kolorit inkarnata, bogato iznijansiran, odlikuje se izvanrednom svežinom, neobičnom za ikonopis tih vremena“, kako je to opisala Anika Skovran.
Veliki krst na ikonostasu sa ikonama Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova izrađen je 1605. godine. Pretpostavlja se da je njegova izrada započela možda čak i ranije nego što je počelo freskopisanje naosa (1604—1605).
Prema natpisu na ikonostasu, koji se nalazi ispod prijestonih ikona i ide duž njihove donje ivice, ikonostas je sagrađen 1638—1639, pune 34 godine poslije krsta. Njegovi ktitori su bili jeromonah Teodor Drobnjak i jeromonah Misail. Izrada drvenog ikonostasa i njegovog pozlaćenog duboreza pripisuje se kir Kozmi koji je osim duboreza naslikao ikone Uspenja Bogorodice, Svetog Georgija, Svetog Save i Simeona (potpuno uništenih likova u nekom od stradnja manastira), i u gornjem redu ikone Dvanaest praznika.
Riznica manastira Pive jedna je od najbogatijih i najbolje sačuvanih i proučenih riznica kod Srba. Malo ih je danas koje mogu da se pohvale predmetima i izgledom iz doba svog osnivanja. U katihumeni crkve (skrivnici nad pripratom) u koju iz naosa vode tajne stepenice izrađene u zidu, sklanjane su pivske dragocjenosti kad god je manastir bio u opasnosti. Česti zapisi o paljenju, rušenju i haranju manastira govore o velikom trudu i brizi kaluđera da sačuvaju manastirsko blago.
Pivska riznica temelji se na predmetima koje je još staroj crkvi poklonio Savatije, 1568. godine, kao jerođakon Pećke patrijaršije. U Triodu, koji je priložio Pivi, a danas se čuva u riznici Cetinjskog manastira, stoji da je priložio i „jevanđelje, i apostol, i psaltir Crnojevića, i jednu odeždu-omofor, kao i jedan minej za mjesec april...“ Savatijev omofor, na kome su svilom izvezene predstave sv. Jovana Zlatoustog, sv. Grigorija Bogoslova, sv. Vasilija Velikog i sv. Nikole, kao i Pslatir štampan u Crnojevića štampariji 1493. godine, i danas su u pivskoj riznici.
Kir Savatije je, prema tome, osnovao pivsku riznicu još prije početka gradnje svoje nove crkve, brinući, kao ktitor, o svim potrebama manastira. Njegovi nasljednici, donatori — znameniti mitropoliti, episkopi, arhimandriti, igumani, monasi, narodni prvaci i junaci, sve do uglednog ruskog diplomate hercegovačkog porekla grofa Save Vladislaviča, poklanjali su Pivi različite predmete ispisane pobožnim zavještanjima, ostavljajući nam tako pomen o sebi.
U Pivskom manastiru se čuva nekoliko svetih i čudotvornih moštiju: sveta ruka kralja Uroša Prvog Nemanjića, u oltaru dijelovi moštiju sv. Grigorija Bogoslova, sv. Grigorija Jermenskog, sv. Sveštenomučenika Elevterija, kao i 11 dijelova moštiju nepoznatih svetitelja. Takođe, u manastiru se nalazi i dio Časnog Krsta Gospodnjeg.
- Anika Skovran: Umetničko blago manastira Pive, Cetinje-Beograd, 1980.
- Božo Ć. Mihailović: Manastir Piva, Cetinje
- Jovan R. Bojović: Ljetopis manastira Pive, Podgorica 1992.
- Kosta Radović: Arhimandrit Arsenije Gagović i duhovnost Pive, Cetinje 1998.
- Dr Obren Blagojević: Piva, Beograd 1971.
- Dr Željko Fajfrić: Manastir Piva, Šid 1998.
- Sava, episkop Šumadijski: Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd — Podgorica — Kragujevac 1996.
- Pravoslavlje u Crnoj Gori, Mitropolija Crnogorsko-primorska, Svetigora — Cetinje 2006.
