Masakr u Baru
| Masakr u Baru | |
|---|---|
| Lokacija | Bar, Crna Gora (tada DFJ) |
| Datum | 24 - 27. mart 1945. |
| Meta | regruti albanske nacionalnosti sa Kosova |
| Vrsta napada | masovno strijeljanje pogrom |
| Oružje | vatreno oružje |
| Mrtvih | 400-450 (službene jugoslavenske procjene) 2000-4000 (procjene albanskih historičara) |
| Počinitelji | Jugoslovenska armija: *10. crnogorska brigada *46. srpska divizija srpski i crnogorski civili u Baru |
| Broj suučesnika | nepoznat; verovatno na stotine |
Masakr u Baru (albanski: Masakra e Tivarit) je naziv za masovno ubistvo velikog broja kosovskih Albanaca u Baru koje su počinile jedinice Desete crnogorske brigade NOVJ u proleće 1945. godine, krajem Drugog svetskog rata.
Žrtve su bili pretežno Albanci s Kosova koje je NOVJ regrutirala kako bi ih iskoristila u borbi protiv nemačkih i drugih osovinskih snaga koje su se tada povlačile s Balkana. Albanci su iz Prizrena sprovođeni ka Baru u tri različite grupe. Gotovo svi pripadnici druge grupe koja je preko Albanije stigla u Bar su ubijeni od strane crnogorskih čuvara.[1]
Procene broja žrtava variraju od 400-450 ljudi (službeni partizanski hroničari), do 1500-2000[2] (albanski istoričari), u zavisnosti od izvora. U SFRJ je ovo bila tabu tema o kojoj se desetljećima šutjelo.[1]
Tokom kolonizacije Kosova 1930-ih godina vlast Kraljevine Jugoslavije je otimala zemljište od Albanaca sa područja Đakovice i Peći i dodeljivala Crnogorcima.[2] Kada su sile Osovine 1941. godine okupirale Jugoslaviju, mnogi Crnogorci su pobegli u Crnu Goru, a Albanci su se neke od kolonista ubili da bi im se "osvetili" za otetu zemlju. Mnogi izbegli crnogorski kolonisti su se tokom rata nalazili u Baru.[3]
Kosovski Narodno-oslobodilački pokret je početkom januara 1944. godine na konferenciji u Bujanu doneo odluku o ujedinjenju sa Albanijom. Jugoslovenski komunisti nisu priznali tu odluku. Krajem decembra 1944. godine izbila je pobuna Albanaca na Kosovu protiv vlasti nove Jugoslavije, predvođena od nacionalističkih komiteta, koje su činili balisti, saradnici okupatora koji su imali veliki uticaj na mase.
Jedna od mjera za uvođenje reda na Kosovu sastojala se i u mobilizaciji Albanaca u Jugoslovensku armiju, da bi mobilisano ljudstvo bilo sklonjeno iz žarišta pobune i istovremeno dalo doprinos završnim operacijama za oslobođenje zemlje.[4] Jugoslovenska komanda je u januaru 1945. izdala nalog za mobilizaciju Albanaca sa Kosova od 16 do 65 godina.[5] Međutim, albanski partizani su želeli da se bore u okviru Narodno-oslobodilačke vojske Albanije, a ne Jugoslavije.[6]
U martu 1945. godine na Kosovu i Metohiji je uhvaćeno nekoliko hiljada Albanaca koji su se po planinama skrivali od mobilizacije u jugoslovensku vojsku.[3] 11. marta 1945. u Đakovici su organizovane demonstracije žena protiv nasilnih mobilizacija sinova, braće i muževa.[6] Jugoslovenski partizani, u saradnji sa albanskim partizanskim jedinicama, su okupili veći broj regruta iz Mitrovice, Prizrena, Vučitrna, Podujeva i Prištine (prema nekim izvorima oko 5.400[1]). Albanci su iz opštinskih centara okupljeni u kasarni u Prizrenu i na prevaru razoružani, uz objašnjenje da će im se oružje dati u Hrvatskoj i Sloveniji.[6] Nakon toga, razoružane Albance su preuzeli naoružani čuvari Srbi i Crnogorci, koji su ih podelili u tri različite grupe (kolone) i naredili im da marširaju ka Baru.[1] Jugoslovenske vlasti su nameravale da ih upotrebe kao popunu Četvrte armije, koja se borila kod Trsta.[3]
Među mobilisanima je bio znatan broj učesnika u pobuni na Kosmetu, koji su širili glasine o tome kako će ih kad se ukrcaju u brodove potopiti u more.[4]
Kosovski Albanci su do Bara sprovođeni pješice preko planinskih vijenaca Kosova, severne Albanije i Crne Gore (linijom Prizren–Kukës–Skadar–Bar[6]), gdje je trebalo da ih čeka brod za Dalmaciju, da ih pošalje na front.[3] Prva kolona od oko 2500[3] ili 3700[6] ljudi je nakon nekoliko dana stigla u Bar, odakle je poslata u Istru.
Druga kolona, od oko 2472[3] ili 4700[6] osoba, je nastupala putem Prizren–Zhur–Kukës–Puk-Skadar. Albance su partizanske jedinice iz Vranja i Pirota sprovodile do Skadra.[2] Marš je neprestano forsiran bez obzira na veliki umor i iscrpljenost od dugog puta. Tokom marša regruti su maltretirali, a bolesni su ostavljeni da umru.[1] Albanski izvori navode da su mnogi usput pretučeni i ubijeni, neki zbog pokušaja da ugase žeđ.[6]
Crnogorski izvori navode da je zbog neprijateljske agitacije na čitavom putu dolazilo je do "grdnih incidenata". Najpre su mobilisani Albanci prilikom prevoženja preko Drima pobacali nekoliko sprovodnika u vodu. Navodno, to se ponovilo i kada su prevoženi preko Bojane, ali se sve svršilo bez težih posljedica.[4]
U Skadru su Albanci predati 10. crnogorskoj brigadi, koja je imala zadatak da ih sprovede do Bara.[2] Crnogorci su, prilikom susreta, Albance sa bijelim kapama nazivali balistima.[7] Formirana je kolona od 12 grupa. Uz kolonu su, na određenom rastojanju postavljeni borci iz Desete brigade.[4] Prema nekim svedočanstvima, 31. marta u blizini Ulcinja su odvojeni bolesni i ranjeni, pod izgovorom da ih vode na oporavak u bolnice u Crnoj Gori. O njihovoj sudbini se nakon toga više ništa ne zna.[6]
Kada su počeli da pristižu u Bar 1. aprila 1945. godine, kolona je razvučena nekoliko kilometara kroz Barsko polje, a ljudi su bili izmoreni i izmučeni. Tada se desio incident koji je bio uvod u pokolj koji je usledio. Prema jednoj verziji, negdje u polju jedan od albanskih mladića ubio je crnogorskog vojnika koji mu nije dao da pije vode, nakon čega su tog mladića i još dvojicu masakrirali.[2] Prema drugoj verziji, jedan Albanac je zgrabio pušku od crnogorskog sprovodnika na spavanju i ubio ga. Ubica je potom pobegao u masu, ali je ubijen neki mladić koji je oficiru navodno pokušao da uzme pištolj.[4]
Incident je izazvao silno ogorčenje i spremnost na osvetu među Crnogorcima. Oni su zaposjeli položaje oko puta kuda se kolona kretala, kao i oko zgrade u Baru gdje su regruti trebali da se smjeste.[4]
Mobilisani Albanci su zatvoreni u veliku zgradu pod nazivom "Monopol duvana", površine od približno 300 m2, sa dvorištem okruženim visokim zidinama. Crnogorski partizani su bili veoma neprijateljski raspoloženi prema njima, a jedan od oficira ih je dočekao riječima: "Majku vam vašu, vi ćete se boriti protiv partizana."[2] Tada je patrola izdvojila 16 osumnjičenih za ubistvo crnogorskog sprovodnika i odvela ih.
Prema crnogorskoj verziji, masa je počela da protestuje, a neko je je bacio prokrijumčarenu bombu u pravcu stražara[3], nakon čega se začuo povik: "Pobuna Šiptara!" [4] Stražari su prvo pucali u vis, a kada se gomila uspaničila, počeli su i po ljudima. Kada su Albanci u koloni čuli paljbu, počeli su da bježe prema planinama, nakon čega je usledila potjera i trenutna egzekucija.[3]
„U brdu iznad samog ulaza u krug Duvanske stanice bio je postavljen jedan puškomitraljez. On je odmah počeo da dejstvuje po gustoj gomili, koja je u panici počela da bježi na sve strane. Na povik 'Pobuna' stupila je u dejstvo četa Komande mjesta a i svi građani koji su imali oružje. Mobilisani Albanci su počeli u neredu da bježe prema sjeveru, ka brdima. Jedan bataljon Desete brigade bio je u Starom Baru. Obaviješten o pobuni, on je u streljačkom stroju stao pred tu masu. To je bio strašan prizor. Poginulo je oko 400 ljudi, a nekoliko stotina je ranjeno.”[4]
– Boško Đuričković, politički komesar Primorske operativne grupe
Prema albanskoj verziji, čim su regruti dovedeni unutar zgrade Monopola, Crnogorci su okrenuli puškomitraljeze prema njima i otvorili vatru.[2] Oko 14 časova su napadnuti sa četiri strane svim vrstama oružja kao što su automati, mitraljezi, ručne bombe, pištolji i sl.[6] Istovremeno, vatra je otvorena i na regrute koji su se nalazili u dvorištu "Monopola".[8] Jedan od preživelih, Azem Hajdini, svedoči da je u zgradi bilo oko 1000 ljudi, unutar dvorišta oko 2200 do 2500 ljudi, a neki su ostali na ulici ispred dvorišta.[6] Prostor dvorišta je pretvoren u reku krvi, a zgrada je uništena, sa telima stotine mladića unutar nje.[6] Prema svedočenjima preživelih, pokolj je bio pripremljen, a unapred su bile pripremljene i iskopane jame.[7]
Prema rečima očevica, oca Željka Milovića
U Baru se tada nalazile Deseta crnogorska brigada, oko stotinjak boraca Komande mjesta, djelovi Narodne odbrane, dio komore Bokeljske brigade, i gomila naoružanih ranjenika, izbjeglica i mještana. Delovi 46. srpske partizanske divizije, sastavljene od Vranjanaca i Piroćanaca, su u Baru takođe učestvovali u ubistvima.[10] Pored partizana, bilo je i mještana koji su aktivno učestvovali u pokolju. U ubistvima su takođe učestvovali i srpski i crnogorski civili proterani s Kosova posle aprilskog rata.[9] Međutim, bilo je i mještana koji su albanske mladiće skrivali po kućama ili u stogovima sijena.[3]
Tela žrtava su bacana u jame, u more, spaljivana ili zakopavana u masovnu grobnicu, pet kilometara od Starog Bara.[1] Preživeli Albanci koji su uhvaćeni su poslati na front.[1]
Nikada nije tačno utvrđeno koliko je Albanaca ubijeno toga dana.
Brojke variraju od 400-450 ljudi (službeni partizanski hroničari), do 1500-2000 (albanski istoričari), u zavisnosti od izvora.[1][3][9]
Postoje i procene prema kojima je tada je u Baru ubijeno čak 4.300 ljudi.[11]
Dan kasnije, smijenjen je i degradiran cio komandni štab, na čelu sa Gašom Markovićem.[3] Međutim, niko nije ozbiljnije kažnjen, a Boško Đuričković, politički komesar Primorske operativne grupe, je na neki način opravdao svoje jedinice:
Naši vojnici bili su izazvani na najsvirepiji i najneljudskiji način, pa je zbog toga i došlo do te tragedije. Teško je bilo tražiti od prekaljenih ratnika, pod oružjem, u ratu, da ih se ubija a oni da to nijemo podnose.[4]
Ovaj događaj je bacio ljagu na partizanski pokret i Bar u cjelini, jer je ostao upamćen kao najveća egzekucija na tim prostorima.[3] U SFRJ je ovo bila tabu-tema o kojoj se desetljećima šutjelo.[3]
Masovna grobnica žrtava barskog pokolja je otkrivena tek posle više od pola veka. Otkrio ju je 17. septembra 1996. kosovski istoričar, prof. dr Zekeria Cana.[3]
Godine 1996. je kosovski režiser Ekrem Kryeziu u produkciji Radiotelevizije Albanije snimio Viktimat e Tivarit, TV-film posvećen masakru.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 MASSIVE GRAVE OF ALBANIAN VICTIMS OF TIVARI MASSACRE UNCOVERED
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 „Barski slučaj - I dio”. Arhivirano iz originala na datum 2015-10-02. Pristupljeno 2009-11-21.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 Željko Milović, PRISTAN - DRUGI SVJETSKI RAT
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Dr Đuro Vulović: CRNA GORA U NARODNOOSLOBODILAČKOM RATU 1941-1945 (poglavlje "Incident kosovsko-metohijskih Šiptara u Baru i teška tragedija"), Istorijski institut Crne Gore, Podgorica 1997.
- ↑ „Tragjedia e Tivarit”. Arhivirano iz originala na datum 2009-04-05. Pristupljeno 2009-11-20.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 MASAKRA E TIVARIT
- ↑ 7,0 7,1 „Barski slučaj - III dio”. Arhivirano iz originala na datum 2015-10-02. Pristupljeno 2009-11-21.
- ↑ „Barski slučaj - II dio”. Arhivirano iz originala na datum 2015-10-02. Pristupljeno 2009-11-21.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 „Tjeskoba u Baru”. Arhivirano iz originala na datum 2009-08-25. Pristupljeno 2009-11-20.
- ↑ „Barski slučaj - IV dio”. Arhivirano iz originala na datum 2015-10-02. Pristupljeno 2009-11-21.
- ↑ „Hon. Joseph J. DioGuardi, Reflecting on the History of Albanian Repression and Resistance”. Arhivirano iz originala na datum 2009-06-11. Pristupljeno 2009-11-20.
- Barski slučaj - I dio Arhivirano 2015-10-02 na Wayback Machine-u
- Barski slučaj - II dio Arhivirano 2015-10-02 na Wayback Machine-u
- Barski slučaj - III dio Arhivirano 2015-10-02 na Wayback Machine-u
- Barski slučaj - IV dio Arhivirano 2015-10-02 na Wayback Machine-u
- Tragjedia e Tivarit Arhivirano 2009-04-05 na Wayback Machine-u
- MASAKRA E TIVARIT