Zatvoreni grad
Zatvoreni grad je naziv za naselja u Sovjetskom Savezu i nekim njenim državama-naslednicama sa ograničenjima u pogledu boravka ili putovanja u njih ili iz njih. U dananjšoj Rusiji, takva mesta su zvanično poznata pod imenom kao „zatvorene administrativno-teritorijalne formacije“ (rus. закрытые административно-территориальные образования, ЗАТО). Gradovi su bili „zatvarani“ jer su se u njima nalazile tajne industrijske i vojne ustanove.
Zatvoreni gradovi nisu bili predstavljeni na mapama, osim na onim najpoverljivijim. Nije bilo nikakvih putokaza ili slični oznaka zatvorenih gradova, a ovi gradovi su izostavljeni iz železničkih redova vožnje. Autobuske linije do zatvorenih gradova su prikazivane kao polasci do obližnjih manjih gradova i sela, sa stanicama najbližim zatvorenim gradovima označene kao 47km ili slično. Za potrebe pošte, zatvoren grad je obično nazivan korišćenjem imena najbližeg velikog grada i nekog broja, npr. Arzamas-16 (Sarov), Čeljabinsk-65 (Azjorsk) i slično. Zatvoreni grad može biti prilično daleko od svog grada-imenjaka, npr. Arzamas-16 tj. Sarov se nalazi u republici Mordoviji, a ne u Nižegorodskoj oblasti kao Arzamas. Ljudima koji nisu živeli u zatvorenim gradovima su zaustavljani na sigurnosnim punkotvima i proveravana su im dokumenta, a za posetu gradu je bila potrebna izričita dozvola. Da bi se neko preselio u zatvoreni grad, morao je da dobije odobrenje od KGB.
Zatvoreni gradovi su nekada bili okruženim sigurnosnim perimetrom sa bodljikavom žicom, kulama i naoružanim stražarima, nalik na logore. Ovo nije ograničavalo slobodu stanovnika zatvorenih gradova, koji su lako mogli da prolaze kroz perimetar na sigurnosnim punktovima. Sama činjenica da je postojanja ovakvih gradova bila tajna, od žitelja se očekivalo da ne otkrivaju stanovnicima svoje mesto stanovanja. Ovaj nedostatak slobode je često bio kompenzovan boljim uslovima stanovanja i većem izborom robe u trgovinama nego na drugim mestima u zemlji. Takođe, u Sovjetskom Savezu osobe koje su radile sa poverljivim podacima su pored plata primali i bonuse.
„Sanduče“ je nezvanično ime za tajne sovjetske objekte nalik na zatvorene gradove, ali manje, obično veličine fabrike. Pravo ime „sanduče“ je obično bilo poverljivo, kao i njegove aktivnosti. Dolazna pošta je upućivana na „poštansko sanduče # XXXXX“, odakle i ime sanduče. Većina sovjetskih biroa za projektoavanje oružja, aviona, vojne elektronike i istraživanje svemira su bili takva „sandučad“.
Zatvorene gradovi su formirani od kraja 1940-ih pod eufemističkim imenom „poštansko sanduče“, pozivajući se na praksu slanja pošte putem poštanski kodpoštanskog koda kao i kod drugih gradoa. Zatvoreni gradovi su spadali u dve kategorije. Prva kategorija je obuhvatala relativno mala naselja sa osetljivim vojnim, industrijskim ili naučnim ustanovama, kao što su fabrike oružja i nuklearni istraživački centri. Takv primeri su današnji gradovi Azjorsk (Čeljabinsk-65) sa pogonom za proizvodnju plutonijuma i Siljamae sa pogonom za obogaćivanje uranijuma. Čak ni sovjetskim građanim nije bio dozvoljen pristup bez odgovarajuće dozvole. Pored toga, neki veći gradovi su zatvoreni za neovlašćeni pristupa stranaca, dok su sovjetski građani imali slobodan pristup. Primer za ovakve gradove je Perm, centar za sovjetske tenkovske industrije, i Vladivostok, baza sovjetske Pacifičke flote.
Druga kategorija su bili pogranični gradovi (i neke cele pogranične oblasti, kao što su Kalinjingradska oblast i Saaremaa i Hijumaa) koji su bili zatvoreni zbog bezbednosnih razloga. Zatvorene pogranične oblasti su postojale i drugde u sovjetskom bloku, npr značajna oblast duž unutrašnje nemačke granice i granica između Zapadne Nemačke i Čehoslovačke su bile stavljena pod slična ograničenja. Od stanovnika se tražilo da poseduju posebne dozvole za ulazak u te oblasti.
Lokacije prve kategorije zatvorenih gradova su izabrane zbog njihovih geografskih karakteristika. Često su zatvoreni gradovi osnovani u udaljenim krajevima duboko u Uralu i Sibiru, izvan domašaja neprijateljskih bombardera. Građeni su blizu reka i jezera koji su korišćeni da se obezbede velike količine vode potrebne za tešku industriju i nuklearna istraživanja. Postojeća civilna naselja u blizini su često korišćena kao izvor građevinske radne snage. Neki zatvoreni gradovi su nastajali od gulaga kao Noriljsk. Iako je potreba za zatvaranje gradova nastala kao striktno privremena mera koja je trebalo da bude normalizovana pod povoljnijim uslovima, u praksi su zatvoreni gradovi su vodili nezavistan živod od ostatka države i postali značajna institucionalna karakteristika sovjetskog sistema.[1]
Politika zatvaranja gradova je pretrpela velike promene u krajem 1980-ih i početkom 1990-ih. Neki gradovi, poput Perma, su otvoreni i pre raspada Sovjetskog Saveza, a drugi, poput Kalinjingrada i Vladivostoka, su ostali zatvoreni sve do 1992. Usvajanje novog ustava Ruske Federacije 1993. je podrazumevalo značajne reforme statusa zatvorenih gradova, koji su preimenovana u "zatvorene administrativno-teritorijalne formacije". U administrativnom smislu, svi takvi subjekti imaju status urbanih okruga, koji su pod upravom Federacije.
Trenutno postoji 42 poznata zatvorena grada u Rusiji sa ukupnom populacijom od oko 1,5 miliona ljudi. Oko 75% gradova upravlja Ministarstvo odbrane Ruske Federacije, a ostatkom upravlja ruska Federalna agencija za atomsku energiju, ranije Ministarstvo za atomsku energiju (Minatom). Veruje su da postoji još oko 15 takvih gradova, ali njihovo imena i lokacije ruska vlada nije javno objavila.[2]
Među bivši zatvorenim gradovima su: Perm, Vladivostok, Gorki i Toboljsk.
Broj zatvorenih gradova u Rusiji je definisan uredbom vlade. Na spisku se nalaze sledeći gradovi:
- Amurska oblast: Ugljegorsk
- Arhangelska oblast: Mirni
- Astrahanska oblast: Znamensk
- Baškortostan: Mežgorije
- Čeljabinska oblast: Azjorsk, Snežinsk i Trogorni
- Kamčatski kraj: Viljučinsk
- Krasnojarski kraj: Zeljenogorsk, Noriljsk, Željeznogorsk i Dikson.
- Lenjingradska oblast: Sosnovi Bor
- Moskovska oblast: Krasnoznamensk, Zvezdani Grad i Vlasiha
- Murmanska oblast: Alekandrovsk, Astrovnoj, Severomorsk i Zaozjorsk
- Nižegorodska oblast: Sarov
- Penzenska oblast: Zarečni
- Primorski kraj: Baljšoj Kamen i Fokino
- Saratovska oblast: Šihani
- Sverdlovska oblast: Lesnoj i Novouralsk
- Tomska oblast: Seversk
- Vladimirska oblast: Radužni
Neki od njih su otvoreni za strane investicije, ali stranci mogu ući samo sa dozvolom. Primer je Inicijativa nuklearnih gradova, zajednički poduhvat američke Nacionalne administracije za nuklearnu bezbednost i Minatoma, što uljkučuje delove gradova Sarova, Snežinska i Željeznogorska.
Broj zatvorenih gradova je značajno smanjen od sredine 1990-ih. Međutim, 30. oktobra 2001, pristup strancima (osim za građane Belorusije) je ograničen u severnim gradovima Noriljsku, Talnahu, Kajerkanu, Dudinki i Igarski. Ruski i beloruski građani koji posećuju ove gradove ne moraju da imaju dozvole za putovanje.
Ukrajina je imala jedanaest zatvorenih gradova: među njima su se nalazila krimska luka Sevastopolj i industrijski grad Dnjepropetrovsk, iako su oba bili ograničeni za strance, a ne i za lokalno stanovništvo. Putna ograničenja su ukinuta sredinom 1990-ih.
Postojala su dva zatvorena grada u Estoniji: Siljamae i Paldiski. Kao i kod svih ostalih industrijskih gradova, stanovništvo u njima su bili pretežno Rusi. U Siljamai se nalazila hemijska fabrika koja je proizvodila gorivne šipke i nuklearni materijal za sovjetske nuklearne elektrane i fabrike oružja. Silamaje je bio zatvoren sve do nezavisnosti Estonije 1991. U Paldiskom je bio centar za obuku posada sovjetskih nuklearnih podmornica i grad je bio zatvoren do 1994. kada je poslednji ruski ratni brod napustio luku.
Tri zatvorena grada pod ruskom upravom postoje u Kazahstanu. To su Bajkonur (ranije Lenjinsk), grad izgrađen za potrebe kosmodroma Bajkonur, Kurčatov kod Samipalatinskog poligona i Priazjorsk za potrebe Sari-šaganskog poligona za testiranje protiv-balistističkih raketa.
- ↑ Victor Zaslavsky, "Ethnic group divided: social stratification and nationality policy in the Soviet Union", p.224 in Peter Joseph Potichnyj, The Soviet Union: Party and Society, Cambridge University Press, 1988. ISBN 0-521-34460-3
- ↑ Greg Kaser, "Motivation and Redirection: Rationale and Achievements in the Russian Closed Nuclear Cities", p. 3 in Countering Nuclear and Radiological Terrorism, eds. David J. Diamond, Samuel Apikyan, Greg Kaser. Springer, 2006. ISBN 1-4020-4897-1
