Käldeekoodi siijđon Äimisäplig

{{Taksonomia
| nommâ = Äimisäplig
| tieđâlâš nommâ = Erinaceus europaeus<br><small>(Linnaeus, 1758)</small>
| kove = Erinaceus europaeus (Linnaeus, 1758).jpg
| tile = '''LC''' (eellimvuáimálâš)
| tile Suomâst = '''LC''' (eellimvuáimálâš)<ref>{{Nettikäldee | Čujottâs = https://laji.fi/taxon/MX.44990 | Nommâ = Äimisäplig – ''Erinaceus europaeus'' | Tahhee = Thomas Lilley | Almostittem = [[Suomen Lajitietokeskus]] | Äigimuddo = 2019 | Čujottum = 2022-03-30 | Kielâ = {{fi}} }}</ref>
| kove_tile = Status iucn3.1 LC smn.svg
| kove_tile_Suomâst =
| doomeen = [[Sellâvááimusliih]] ''Eucarya''
| kodde = [[Elleekodde]] ''Animalia''
| uáiviráiđu = [[Savosuonâsiih]] ''Chordata''
| vyeliráiđu = [[Čielgitávtáliih]] ''Vertebrata''
| pajeluokka = 
| luokka = [[Njomâtteijeeh]] ''Mammalia''
| vyeliluokka = 
| uásiluokka =
| lahko = [[Eulipotyphla]]
| vyelilahko = 
| paječerdâ =
| čerdâ = [[Äimisäpligeh]] ''Erinaceidae''
| vyeličerdâ = 
| suuhâ = ''Erinaceus''
| šlaajâ = ''europaeus''
| vyelišlaajâ =
}}
'''Äimisäplig''' lii [[Äimisäpligeh|äimisäpligij]] laahkon kullee [[Njomâtteijeeh|njomâtteijeešlaajâ]]. Äimisäplig lii eellimvuáimálâš šlaajâ, mutâ tot lii šoddâm härvinubbon pirrâ [[Euroop]]. [[Ruotâ]]st já [[Suomâ]]st äimisäplignäälih kiäppánii čuuvtij [[1960-loho|1960-]] já [[1970-loho|1970-lovoin]]. Suijân toos sättih leđe jotolâhjämimeh, pirâsmiirhah já tälvidemsoojij vänivuođah.<ref name="Suomen nisäkkäät">Bjärvall, Anders & Ullström, Staffan: Suomen nisäkkäät. Helsinki: Otava, 2011.</ref>

==Olgohäämi==
Äimisäplig lii 20–30 cm kukke já tast lii 1,5–4 cm kukkosâš seeibi. Äimisäplig tiäddá 0,4–1,2 kg, motomin joba 1,9 kg. Tiäddu mulsâšud iveääigi mield. Talle ko äimisäplig koccáá tälvioijâgâsâst, te tot puáhtá teddiđ vuálá 300 g. Oráseh láá koskâmiärálávt stuárráábeh ko niŋálâsah. [[Tiätuvuárkká:European Hedgehog skeleton.jpg|pienoiskuva|Äimisäplig tähtiriggee|vasen|300x300px]]Äimisäplig muáđuh, čuávji já eertih láá vuohâdeh. Juolgijn soksâmeh láá segibeh. Radde lii ruškâd, já jyelgih láá čappâdeh. Muáđuin láá sehe tevkis ete kuovgis soksâmeh. Čoolmij pirrâ soksâmeh láá čappâdeh. Äimisäpligist lii kuhes já čuhâ njune já lihâdeijee pajepoovsâ, mon keejist láá njunerääigih. Äimisäplig čalmeh láá jurbâseh já čapisruškâdeh. Peeljih láá uáinusist. Juolgijn láá noonâ koozah já kamuvvuáđuh, moh suápih pyereest kuáivumân.

Äimisäplig selgipele peittih säägih, moh äimisäpligist láá suulân 6 000. Säägih láá vuovdâneh, já toh láá 2–3 cm kukkosiih. Säägih láá čappâdeh tâi ruškâdeh, já toi madduuh já keejih láá vielgâdeh. Säägih láá kiddâ liškeest siipuulláágán madduu vievâst, já jyehi säägi vyelni lii jieijâs tekki. Rááhtus saagijn lii njyebžil, já säägih syeijejeh äimisäplig ovdâmerkkân talle ko tot viärá. Säägih uđâsmuveh, já ovtâskâs säggi kačča suulân ive ahasâžžân. 

Äimisäplig stuárudâh já ivne mulsâšudeh ucánjáhháá enâmist nuubán. [[Ovtâstum kunâgâskodde|Britanniast]] äimisäpligeh láá táválávt ucebeh já ucánjáhháá tevkkâduboh ko Suomâst. [[Koskâ-Euroop]] äimisäpligeh láá vuod stuárráábeh. [[Espanja]]st toh láá kuovgâduboh.

==Lavdâm já eellimpiirâs==
[[Tiätuvuárkká:European Hedgehog area2.png|pienoiskuva|Äimisäplig lavdâm|260x260px]]
Äimisäplig tiättoo luándulávt [[Euroop]] maadâviestâr-, viestâr- já taveoosijn sehe [[Ruošâ]] kuávluin, moh láá [[Suomâ]] já [[Baltia]] nuorttiibeln. Šlaajâ lii ištâdum [[Azoreh|Azorij]] suolluid já [[Uđđâ-Seeland]]ân. Suomâst äimisäplig lii levânâm taveláá ulmuu vievâst. Äimisäplig ij tiettuu ollágin [[Amerik]]ist.<ref name="Suomen nisäkkäät"/>

Äimisäplig ij lijkkuu lahtâ kuávloid ijge tot táválávt tiettuu muorriis meecijn. Äimisäplig lii viehâ almolâš muorâkaardijn, hävdienâmijn, muorâstuvâin sehe maaŋgâin eres kuávluin, kost tot puáhtá tälvidiđ.

===Suomâst===
[[Suomâ]]st äimisäplig tiättoo Tave- já Koskâ-Suomâst ain [[Merâpottâ|Merâpoođâ]] kuávlu já [[Kainuu eennâmkodde|Kainuu]] räi, motomin meid [[Ruávinjargâ|Ruávinjaargâ]] kuávlust já joba [[Avveel]] räi. Suomâst äimisäplig iälá masa ain aassâm paaldâst, mut [[Euroop]]ist äimisäplig tiättoo meid lostâvuovdijn. Kuácceevuovdijn äimisäplig ij makkuu.

==Eellimvyevih==
[[Tiätuvuárkká:Baby Erinaceus europaeus (1).jpg|pienoiskuva|Oovtâ peeivi ahasâš äimisäplig|260x260px]]
===Lasanem===
Äimisäplig šadda suhâjuátkimahan kyevti-ihásâžžân. Äimisäpligij kiemâ álgá tállân ko toh koccájeh tälvioijâgâsâst já juátkoo algâkeesi räi. Ores irgástâl niŋálâs uáli kuhháá. Tot jorá niŋálâs pirrâ já iirât aldaniđ tom. Niŋálâs vuod tuástu aldanemkeččâlmijd já jorgeet meddâl. Ores já niŋálâs njunnejeh nubijdis já niŋálâs šoho. Mottoom kooskâst toh orosisteh nierah puotâluvâi já forgâ tastmaŋa toh oppeet joreh já šohoh.<ref name="Suomen nisäkkäät"/>

Parâttâllâm maŋa čuávjiääigi loppâkeejist niŋálâs rähtiškuát piäju, mii puáhtá leđe kuodduu vyelni, keeđgij vuáguin tâi lostâ- já risselađđuin. Enni sáttá rähtiđ maaŋgâid-uv čivgâmpiäjuid. Niŋálâs čivgá 2–10 čivgâd 5–6 oho čuávjiääigi maŋa. Čiivgah láá šodâdijn čalmettemeh já pietittemeh, já tain láá liške vyelni valmâšin uánihis, timmâ já kuovgis säägih. Muádi peeivi ahasâžžân čiivgah láá jo vuossâmuuh tevkis säägih. Čiivgah kyeđih päikkipiäju kuulmâ oho ahasâžžân, mutâ toh čuávuh eeni já njameh ton mielhi vala kulmâ oho ovdil ko toh algâtteh jiečânâs eellim suulân kuuđâ oho ahasâžžân.<ref name="Suomen nisäkkäät"/>

===Raavâd===
Äimisäplig lii puohporree. Elleeravâdist äimisäplig lijkkoo masa puoh purrâmušân, mon stuárudâh lii sopâvâš ([[Tivreh|tiivrijn]] uccâ [[Čielgitávtáliih|čielgitávtáláid]]). Tot porá meid [[Cuobbuuh|cuobbuid]], [[Tažâligeh|tažâligijd]], [[Säpligeh|säpligij]] já [[Muoldâgeh|muoldâgij]] čiivgâid sehe enâmist pessejeijee [[Lodeh|luudij]] uđâgáid. Äimisäplig puáhtá puurrâđ ubâ piervâl. Äimisäpligeh poreh meid rááđuid, ovdâmerkkân kuolijd. Ton lasseen toh poreh šaddoid tego taamiterhoid, kuobbârijd já muorjijd.<ref name="Suomen nisäkkäät"/>

===Tálvástâllâm===
Täälvi äimisäplig viettee tälvioijâgâsâst piäjustis. Oijâgâs algâttemäigi lii kiddâ liegâsvuođâst. Rummâšliegâsvuotâ luáštá 35 ceehist suulân neelji ciäkán. Jis rummâšliegâsvuotâ luáštá ton vuálá, te äimisäplig amnâsmolsom lassaan já tondiet rummâšliegâsvuotâ paijaan.<ref>Laaksonen, Juha & Lumiaro, Riku: 1000 ilmiötä Suomen luonnosta, Utelias kettu ja muita nisäkkäitä. Helsinki: Tammi, 2016.</ref> Äimisäplig vuáiŋá suulân uhcii minuttist. Vuoiŋâmpotkâ sáttá pištá joba muáddi tijme.<ref name="Suomen nisäkkäät"/>

==Käldeeh==
{{Commonscat}}
<small>{{Käldeeh}}</small>

{{Jurgâlus
| 1 = :fi:Siili}}

[[Luokka:Äimisäpligeh]]