Genti

Genti Mbret ilir
MBRETI ILIR - GENTI
Mbretërimi:	181 - 168 pes.
Paraardhës:	Pleurati III
Pasues:	Ballai
Bashkëshorte:	Etleua
Fëmijë të ligjshëm:	Pleurati, Skerdilaidi
Babai:	Pleurati III
Nëna:	Euridika e Ilirisë
Vendvdekja	Gubbio
Besimi:	Politeizmi

Genti (greqishtja e lashtë: Γένθιος, "Génthios"; fl. 181 – 168 para Krishtit) i njohur edhe si Genci, ishte një mbret ilir që i përkiste dinastisë së labeatëve që sundoi mes viteve 181 – 168 para Krishtit, Genti ishte djali i Pleuratit III, një mbret që kishte pasur marrëdhënie pozitive me Republikën e Romës. Kryeqyteti i Mbretërisë Ilire gjatë kohës së Gentit ishte Skodrinoni (Scodra).

Në vitin 180 pes, gjatë mbretërimit të tij, dalmatët dhe daorsët shpallën pavarësinë e tyre nga sundimi i tij ndërkaq qyteti Rhizon braktisi Gentin pak para humbjes së luftës, duke përfituar një lloj imuniteti nga romakët. Genti u martua me Etutën, vajzën e mbretit dardan Monuni II.

Në vitin 171 p.e.s. Genti ishte aleat me romakët kundër maqedonasve, por në vitin 169 p.e.s. ai ndryshoi aleancën dhe u bashkua me Perseun e Maqedonisë. Qyteti më jugor i Mbretërisë ilire ishte Lisos (sot Lezhë, Shqipëri), një situatë e krijuar që nga Lufta e Parë Iliro-Romake. Ndërkohë genti arrestoi dy legatë romakë, duke i akuzuar se nuk vinin si emisarë, por si spiunë. Genti shkatërroi qytetet e Apolonisë dhe Epidamnit (Dyrrachium romak, tani Durrësi, Shqipëri), të cilat ishin aleate me Romën. Në vitin 168 pes. ai u mund në Scodra nga një forcë romake nën komandën e L. Anicius Gallus, në një luftë që zgjati vetëm 20 - 30 ditë, dhe në vitin 167 u soll në Romë si rob lufte për të marrë pjesë në festimin triumfal të Gallit, pas së cilës u internua në Gubbio (Iguvium). Data e vdekjes së tij nuk dihet. Pas humbjes së tij, romakët e ndanë rajonin në tre njësi administrative, të quajtura meris. Shtrirja e merisit të parë nuk dihet, ndërsa i dyti ishte rajoni labeatë, dhe i treti ishte Acruvium (Kotorri), Rhizon, Olcini dhe rrethinat e tyre.

Emri

Emri ilir Genti duket se rrjedh nga protoindoevropiane *g'en- "të lindësh", i ngjashëm me latinishten gens, gentis "farefisni, fis, racë". Ai duhet të pasqyrojë emrin e rindërtuar *gent(i)yos, duke caktuar mbretin si kreun e të afërmve të tij, si proto-gjermanishtja *kun-ing-az.

Biografia

Marrëdhëniet me Romën

Në vitin 181 pes, Pleurati III u pasua në fron nga djali i tij Genti. Gjatë mbretërimit të tij, marrëdhëniet me ardianët dhe Romën filluan të perkeqësoheshin. Bregdeti dhe brendësia në jug të Drinit mbetën nën kontrollin romak që nga Luftëra Parë Romake kundër Teutës. Genti u zhvendos për të rritur pushtetin mbi popujt e afërm që jetonin në veri dhe perëndim. Midis ishujve, qyteti grek i Issa (tani Vis, Kroaci) kishte ruajtur njëfarë forme të pavarësisë nën mbrojtjen romake, por Pharos (tani Hvar, Kroaci) mbeti një ishull i pastër ilir. Në kontinent, delmatët dhe daorsët ishin dikur nënshtetas të Gentit, por të parët dezertuan menjëherë pas ardhjes në pushtet të Gentit. Fuqia ilire në kohën e Gentit qëndronte në marinën dhe anijet dhe ishte ndërhyrja e tyre në anijet e Adriatikut ajo që zgjoi edhe një herë interesin romak për këtë zonë. Në vitin 180 pes një pretor romak përgjegjës për mbrojtjen e bregdetit mbërriti në Brudisium me disa anije të Gentit që thuhet se ishin kapur në akte piraterie. Një ambasadë në Iliri nuk arriti të gjente mbretin; por pretori zbuloi se romakët mbaheshin për shpërblim në Korçula. Asnjë rezultat i çështjes nuk raportohet dhe mund të jetë që Senati pranoi një pretendim nga të dërguarit e Gentit se akuzat ishin të rreme. Dhjetë vjet më vonë, kur Roma u kap nga ethet e luftës kundër Perseut të Maqedonisë, Isa akuzoi Gentin se kishte komplotuar për një luftë me mbretin maqedonas dhe tani të dërguarve ilirë iu mohua seanca dëgjimore para Senatit. Në vend të kësaj, romakët kapën 54 lemba ilirë të ankoruara në portin e Epidamnit. Në prag të luftës një senator romak u dërgua në Iliri për t'i kujtuar Gentit miqësinë e tij formale me Republikën Romake.

Aleanca me dardanët dhe maqedonasit

Në vitin 169 pes Genti rregulloi vrasjen e vëllait të tij Platorit sepse plani i tij për t'u martuar me Etutën, bija e mbretit dardan, Monuni II, do ta kishte bërë atë tepër të fuqishëm. Genti më pas u martua me të fejuarën e Platorit, duke siguruar aleancën e Dardanit të fuqishëm.

Perseu i Maqedonisë, pasi kishte rimarrë disa poste romake në Ilirinë e pushtuar romake, kontrollonte rrugët që të çonin në perëndim drejt ardianëve. Në këtë pikë Perseu dërgoi ambasadën e tij të parë te Genti, e përbërë nga mërgimtari ilir Pleurati dhe maqedonasit Adaeu dhe Berea. Ata e gjetën Gentin në Lisos dhe e informuan për sukseset e Perseut kundër romakëve dhe Dardanëve dhe fitoren e fundit mbi Penestët. Ilirët u përgjigjën se atij nuk i mungonte vullneti për të luftuar romakët, por paratë. Asnjë premtim nuk u bë për këtë pikë as nga kjo ambasadë dhe as nga një tjetër e dërguar nga Stuberra menjëherë më pas. Perseu vazhdoi përpjekjet e tij për të përfshirë Gentin në luftë, mundësisht, pa kosto për thesarin e tij. I mërguari ilir Pleurati ngriti 1000 këmbësorë dhe 200 kalorës nga Penestët. Pushtimi romak i Maqedonisë në vitin 168 pes e detyroi mbretin t'i premtonte një subvencion Gentit, anijet e të cilit mund të përdoreshin për të sulmuar romakët. U përmend një shumë prej 300 talentesh dhe krahas kësaj Perseu dërgoi shokun e tij Pantauchus për të bërë marrëveshjet. Në qytetin e Medeonit (tani Medun, Mali i Zi) ranë dakord për pengjet dhe Genti pranoi betimin e mbretit. Ai dërgoi Olimpion me një delegacion të Perseut për të mbledhur paratë dhe traktati u përfundua me një ceremoni në Dium në Gjirin Thermaik. U mbajt një paradë formale e kalorësisë maqedonase e cila mund t'u ketë lënë përshtypje ilirëve dhe kalorësia mund të ketë përfaqësuar maqedonasit në ratifikimin e traktatit.

300 talentet u numëruan nga thesari mbretëror në Pellë dhe ilirët u lejuan ta shënonin marrëveshjen me vulën e tyre. Një përparim prej dhjetë talentesh iu përcoll Gentiit dhe kur kjo u kalua nga Pantauchus, mbretit iu kërkua të fillonte aksionet kundër romakëve. Kur Genti burgosi dy të përfaqësues romakë të dërguar nga Appius Claudius në Lychnid, Perseu kujtoi pjesën tjetër të subvencionit me besimin se Genti ishte tani aleati i tij.

Ngritja në pushtet

Monedha e Gentit

Orientimin e ri antiromak në politikën e jashtme ilire, Genti e shoqëroi me një sërë masash për forcimin e shtetit të tij. Së pari, ai përqendroi financat duke vendosur një taksë të vetme mbi të gjitha subjektet dhe duke marrë kontrollin mbretëror të punishteve monetare ose të minierave në Lisus dhe Scodra, dy qytetet të rëndësishme të tij. Në këtë kohë Genti emetonte monedha bronzi. Në thesarin e Selcës gjenden dy monedha të Gentit me emblema maqedonase. Monedhat e tjera të Gentit kanë ndoshta kokën e tij me një kapak jo të ndryshëm nga petasos, dhe një rrotullim rrethor përreth kokës së tij, dhe në anën e pasme në një rast një rrufe dhe në të tjerat një anije luftarake, lembe. Kështu, sipas një inventarizimi të bërë nga romakët, në prag të luftës me Romën, thesari i shtetit ilir kishte 27 paund ar, 19 argjend, 120.000 dhrahmi ilire dhe 13.000 denarë romakë.

Genti dhe Perseu dërguan një ambasadë të përbashkët për të ftuar Rodosin në luftën kundër Romës. Genti gjithashtu ndërtoi një flotë prej 270 lembësh, duke treguar se priste një armik në Adriatik. Ushtria e tij numëronte 15.000 njerëz. Genti konsideronte se tani ishte i përgatitur të niste një luftë me Romën.

Lufta e Tretë Ilire

Shiko gjithashtu: Lufta e tretë iliro-romake

Në muajtë janar dhe shkurt të vitit 168 pes Genti, pasi kishte mbledhur forcën e tij prej 15,000 burrash dhe flotën e lembëve në Lisus, qyteti më jugor i shtetit të tij, përparoi në territorin romak dhe rrethoi qytetin ilir Basania, një aleat romak që refuzoi të dorëzohej, megjithëse ishte vetëm 5 milje larg nga Lisusi. Gjysmëvëllai i tij Karavanti, duke shkëputur 1000 këmbësorë dhe 50 kalorës, sulmoi Kavët duke mos arritur të pushtonte një nga qytetet e tyre, ndërsa shkatërronte fushat përreth qytetit të Karavandis. Një flotilje prej tetë lembësh u nis pak më vonë për të sulmuar qytetet bregdetare të Epidamnit dhe Apolonisë. Ndërkohë, romakët nën Api Klaudin kishin dëgjuar për aleancën që Genti bëri me Perseun e Maqedonisë dhe arrestimin e të dërguarve romakë. Prandaj, ai e zhvendosi ushtrinë e tij nga fushimet e tyre dimërore në Nimfeum, duke i shtuar asaj edhe trupa nga Bylisi, Epidamni dhe Apolonia dhe ndërsa marshonte në veri fushoi pranë lumit Genesus (Shkumbin, Shqipëri). Atje ai u takua me komandantin e ri romak, pretori Lucius Anicius Gallus i cili kishte ardhur nga Italia në Apoloni me dy legjione, të përbëra nga 600 kalorës dhe 10,400 këmbësorë, bashkë me 800 kalorës dhe 10,000 këmbësorë nga aleatët tjerë italikë. Flota e tij, madhësia e së cilës nuk dihet, u forcua nga një forcë prej 5000 marinarësh. Kësaj force imponuese ai i shtoi 200 kalorës dhe 2000 këmbësorë të parthinëve, një koinon ilir aleat i romakëve. Këto forca të kombinuara ia kalonin ato të Gentit me një raport që sillej rreth dy me një.

Meqenëse një pjesë e tekstit të Tit Livit mungon, pak dihet për këtë pjesë të fushatës. Duket se flota e Aniciusit u angazhua me ilirët në det dhe kapi një numër të lembëve të tyre. Më pas, ata mundën ilirët në tokë, duke i lejuar ata të përparonin në zemër të territorit ilir. Pasi atje, ata siguruan dorëzimin e qyteteve armike kryesisht përmes negociatave dhe jo sulmeve të drejtpërdrejta. Genti i përqendroi forcat e tij të mbetura pranë kryeqytetit të tij Shkodrës, një qytet i fortifikuar mirë i vendosur në një pozicion të fortë natyror. Kur Aniciusi u afrua me ushtrinë e tij në formacion beteje, ilirët ikën në qytet në panik. Genti kërkoi dhe iu dha një armëpushim tre-ditor me shpresën se Karavanti do të vinte në çdo moment me një ushtri të madhe ndihmuese: por kjo nuk ndodhi. Pas humbjes së tij, Genti dërgoi dy të dërguar nga radhët e krerëve të shquar të fiseve, Teutiku dhe Bellusi, për të negociuar me komandantin romak. Në ditën e tretë të armëpushimit, Genti erdhi në kampin romak dhe iu dorëzua Aniciusit, i cili i dha një darkë me nderime të plota dhe më pas e arrestoi. Ilirët në Shkodër u dorëzuan dhe liruan të dërguarit romakë. Ushtria romake marshoi në veri të Liqenit të Shkodrës ku, në Meteon, ata kapën mbretëreshën e Gentit Etuta, vëllain e tij Karavantin dhe djemtë e tij Skerdilaidin dhe Pleuratin së bashku me ilirë të tjerë.

Rënia e dinastisë ardiane transmetohet nga Livi në një mënyrë ceremoniale të triumfit të Aniciusit në Romë:

Brenda pak ditësh, si në tokë, ashtu edhe në det, ai mundi fisin e guximshëm ilir, i cili ishte mbështetur në njohuritë e tyre për territorin dhe fortifikimet e veta.

Kjo pjesë e fushatës kishte zgjatur vetëm tridhjetë ditë. Sigurisht që për Aniciusin kishin mbetur edhe operacione të mëtejshme në pjesën veriore të shtetit që të vendoste garnizone në disa qytete, kështjella dhe kala. Këto përfshijnë qytetet Isa, Rhizon dhe Olcinium dhe shtetet fisnore të Daorsit dhe Pirustëve. Disa erdhën në Romë me dëshirën e tyre, ndërsa vende të tjera si Pharos u reduktuan me forcën e armëve dhe pronat e tyre u plaçkitën.

Pasojat

Emri i gjinisë Gentiana u emërua sipas Gentit si një haraç për të, pasi ai mund të ketë qenë zbuluesi i vetive tonike të Gentiana lutea.

Varri i Mbretit Genti në Gubbio të Italisë (Mausoleo Romano)

Triumfi i Romës përfshinte kapjen e shumë flamujve mbretërorë, plaçkave të tjera të luftës, orenditë e vetë mbretit dhe thesarin e përmendur më sipër. Nga shitja e plaçkës, përveç arit dhe argjendit që shkonte në thesarin e shtetit, u fituan miliona sektercii.

Me vendim të Senatit, Genti dhe familja e tij u dërguan në Spoletum, për t'u mbajtur nën vëzhgim. Të burgosurit e tjerë u dërguan në Romë. Por banorët e Spoletumit refuzuan të mbanin nën vëzhgim familjen mbretërore, kështu që ata u transferuan në Gubbio (Iguvium). Plaçka e sekuestruar në Iliri përfshinte 220 anije. Me dekret të Senatit Romak, C. Cassius Longinus ua dha këto anije të marra nga Genti banorëve të Korkyrës, Apolonisë dhe Epidamnit. Viti i vdekjes së Gentit nuk dihet, por në Gubbio ekzistojnë rrënoja të varrit të tij.

Ndëshkimi romak i Ilirisë kurseu vetëm ato koinone që e kishin mbështetur Romën hapur në luftën me ilirët. Ata që kishin qenë armiq, qytetet e tyre, ndërtesat dhe institucionet publike u dogjën dhe u plaçkitën tërësisht. Të kursyerit ruajtën mënyrën e mëparshme të administrimit, me zyrtarë të zgjedhur çdo vit, dhe i paguanin Romës vetëm gjysmën e taksave që kishin paguar më parë gjatë mbretërimit të Gentit. Koinonet me bazë federative u shpërbën dhe secila njësi u njoh si një koinon më vete, duke gëzuar autonomi lokale dhe shpesh herë edhe të drejtën për të prerë monedhat e veta.

Ndërsa trojet jugore ilire ishin pushtuar një herë e mirë, legjionet romake vazhduan për më shumë se njëqind vjet të tjera me përpjekjet për të pushtuar territoret veriore dhe lindore.

Vazhdimësia e mundshme

Shiko gjithashtu: Ballai

Arkeologu shqiptar Hasan Ceka ka hedhur hipotezën se emri i një prej të dërguarve të Gentit në Romë, Bellus mund të ketë qenë një transkriptim i gabuar i emrit Ballaeus (Ballaios / Ballai). Ndonëse nga pikëpamja gjuhësore ky identifikim është shumë problematik, disa studiues e kanë pranuar dhe përkrahur idenë se Ballaj ishte pasardhësi i Gentit, i cili kishte rivendosur marrëdhënie miqësore me Romën dhe kishte rimëkëmbur një pjesë të Mbretërisë Ilire. Ballaj ishte një mbret ilir i dëshmuar vetëm në monedhat e tij që sundoi mes viteve 167 – 135 pes. Ballaj duket se ka sunduar pas vitit 168 pes në fortesën e vjetër të Mbretëreshës Teuta, Rhizon. Në kohën kur një pjesë e rajonit ishte pjesë e Republikës Romake dhe zotërimet ardiane ishin shpërbërë që nga koha e Gentit ai kishte arritur të ruante një lloj pavarësie madje kishte edhe një lloj rivaliteti me Farosin. Ndërsa bollëku i prerjeve monetare të tij në rajon do të sugjeronte se ai ishte një figurë shumë me ndikim, ende nuk ka asnjë dëshmi dokumentare apo historike për ekzistencën e tij.

Trashëgimia

Genti në kartëmonedhën 2000 lekë

Gentiana lutea, dhe si rrjedhim edhe pjesa tjetër e gjinisë Gentiana, u emërua sipas Gentit, si një haraç ndaj tij pasi mendohej se ai kishte zbuluar se barishtet kishin veti shëruese (tonike). Genti është paraqitur në anën e pasme të monedhës shqiptare 50 lekë, emetuar në vitet 1996 dhe 2000, dhe në anën e përparme të kartëmonedhës 2000 lekë, emetuar në vitin 2008.

Shiko gjithashtu

• Iliria
• Mbretëria e Ilirisë
• Lista e sundimtarëve të Ilirisë
• Dinastia e ardianëve dhe labeatëve

Bibliografia

• Šašel Kos, Marjeta (2007). "The Illyrian King Ballaeus – Some Historical Aspects". përmbledhur nga Berranger, Danièle; Centre de recherches sur les civilisations antiques (red.). Épire, Illyrie, Macédoine: Mélanges offerts au Professeur Pierre Cabanes. Presses Universitaire Blaise Pascal. ISBN 978-2-84516-351-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Dzino, Danijel (2010). Illyricum in Roman Politics, 229 BC–AD 68. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19419-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière; Walbank, F. W. (1988). A History of Macedonia: Volume III: 336-167 B.C. Oxford University Press, USA. ISBN 0-19-814815-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Jepson, Willis Linn (1975). A Manual of the Flowering Plants of California. University of California Press. ISBN 0-520-00606-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• May, J. M. F. (1946). "Macedonia and Illyria (217-167 B.C.)". The Journal of Roman Studies. 36: 48–56. doi:10.2307/298040. JSTOR 298040. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Polomé, Edgar (1982). "Balkan Languages (Illyrian, Thracian and Daco-Moeasian)". përmbledhur nga J. Boardman; I. E. S. Edwards; N. G. L. Hammond; E. Sollberger (red.). The Cambridge Ancient History: The Prehistory of the Balkans; and the Middle East and the Aegean world, tenth to eighth centuries B.C. Vëll. III (part 1) (bot. 2). Cambridge University Press. ISBN 0521224969. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Shpuza, Saimir; Dyczek, Piotr (2015). "Scodra, de la capitale du Royaume Illyrien à la capitale de la province romaine". përmbledhur nga Jean-Luc Lamboley; Luan Përzhita; Altin Skenderaj (red.). L'Illyrie Méridionale et l'Épire dans l'Antiquité – VI (në frëngjisht). Vëll. 1. Paris: Diffusion De Boccard. fq. 269–278. ISBN 978-9928-4517-1-2.
• Wilkes, John (1995). The Illyrians. Wiley-Blackwell. ISBN 0-631-19807-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Referime

Titujt udhëheqës
Parardhësi  Teuta	Genti Mbretëria e Ilirisë 181–168 pes.	Pasardhësi  Ballaj