katalalan
katalalan (
- kasazumaan (
界 ):kasazumaan a aadupan (動物界 ) Animalia - cacumudan (
門 ):cacumudan nu kulus a aadupan (脊索 動物 門 ) Chordata - uzip (
綱 ):uzip a cucu'(哺乳 綱 ) Mammalia - mata (
目 ):mata sisadukuday (偶蹄 目 ) Artiodactyla - sapamata (
科 ):sapamata katalalan (牛 科 0 Bovidae - tungusay (
屬 ):tungusay u katalalang (牛 屬 ) Bos - masasengiay (
種 ):masasengiay a kaduh (黃牛 ) B. taurus
kakiliman (摘要 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
luma'ay a katalala anucaay u kaduh a katalalan, Uw-cuw a katalalan “mitesakay nipangangan Bos taurus” u micucuay sikaki'ay mata katalalanan sapamata katalalan tungusay katalalan u masabelengay aadupan mapaecaw tu. mahiniay maluyaluyay mueneng aadupan u tuas uyza tu u katalalanay, ayaw nu pakala tu 8 a malebut a mihcaan mapaecaw tu nu tademaw mala u luma'ay a nipahabanan tu. ayza mauzipay i kitakit nu katalalan 13 a yi'k, maliwasa amin caay ka i Nan-ci dada' paykanatal izaw amin. luma'ay a katalalan mapulung mauzip tu tademaw, mahiniay palatiti han nu heni, u salang nu cucu' anucaay malabukul tu sasangaan, ayaw nauyzaay u sasimalal nu kikay, angangan nu luma'ay a katalalan u sapikawaw.
maydih a kapah yadah ku nilacul nu nipawapenan nu katalalan, u tademaw matenes a mikawaw tu sapatatakis tu katalalan, kilul tu cidak taneng mala u kakanan a katalalan atu a alaan tu salang nu cucu' a katalalan, u sakaluk a katalalan haymaw satu maselep tu demiadmiad. i lalangawan nu tademaw, luma'ay a katalalan u kasatiman, kasumamadan Taywan nu kasatepan atu nutimulan u malukay amin a tademaw la'cus mukan tu titi nu katalalan, 1949 a mihcaan “hulic nu In-tu” atu "hulic nu Ni-pu-al" tuwaca pasatezepen tu mipacuk tu katalalan. tademaw amin hatu pakayniay tu ku sakakitaan, yadah ku icuwacwaay a kakitizaanay luma'ay a katalalan u cacayay ku balucu' tu tademaw, tungusay u malalukay. nika zayhan u wayway atu pisakawawan a kawaw, uzuma pala u puenelay han ku pimiazih, tungusay u tabakiay mibucekisay.
balaki (成年 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
balakiay kizemuay hukang a katalalan u ba'ket pakala tu 1000 a bicin katukuh 1200 a bicin. uzang a katalalan 600 katukuh 800 a bicin, u tatudungay hukang a katalalan u baeket katukuh 800 a bicin, uzang a katalalan 600 a bicin. kapahay a uzip nu katalalan malecad tu ku akuti' tu tademaw, i 38 katukuh 39 ku akuti, u culil nu izang paybeti' kana 60 katukuh 80 a bataan.
pakala tu tusaay a mihcaan ku katalalan hawsa u balakiay tu, paymihcaan tu balabangan u pitatakisan a puu'. misabili 9 a bilad, lecuh henay a tubul u ba'ket i 20 katukuh 40 bicin a kinabaketan, uzuma kinacacay mulecuh cacay ku wawa, u tineng a pacunuc tu pilecuh nu uzung a katalalan taneng malaapi ku nilecuh, uyzasatu zumaay a nikalaapian uzng a katalalan u mahizaay cayay ka sibili a katalalan.
tubul a katalalan (牛 犢)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
lecuhan henay ku tubul caay katenes mutizeng tu, pakala tu 2 katukah 3 a bulad tanengay tu a paalesen micucu, balaki ku nu luma'ay a katalalan u talakaw pakala tu 1.2 katukuh 1.5 mi a katalakawan, tanayu' nu uzip 1,6 katukuh 2 mi. 15 a mihcaan ku katanayu' nu nikauzip, nika u titi nu katalalan maydih a izaw kunilacul, uzama ayaw nu 2 a mihcaan ku katalalan pacu'ken tu.
lecuh henay ku tubul nai' ku ngipen, pangkiw tu a mihcaan masiluc tu ku ngipen, 2 a mihcaan paliyun tu ngipen, 4, 5 ku mihcaan hawsa mahamin tu mapelu' ku wahen a ngipen, malecad ku tanayu' nu ngipen, kilul tu mihcaan u tanayu' nu ngipen haymaw satu maeluc, satu a mihapinang tu mihcaan nu katalalan u ngipen ku azihen.
bituka nu katalalan (牛 胃 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
sepat ku bituka nu katalalan, saayaway masapucu'ay a bituka, salil bituka, masabelihay bituka, “u ngangan masatipelukay han” atu makulibutay a bituka, uyni sepatay a bituka tateng' caay ku matatinbaay mapulung caay ku matatulesay tu nu ayawan nu zikuzanay. uyza u sazikuzay a makulibutay bituka ku pacileminay tu nimelmelay a kakanan, nu ayawanan tuluay a bituka sicilekayay atu naizaway tu a cilakay nu aadupan.
mata nu katalalan (牛 眼睛 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
uyza u katalalan tapiingan nu tangah tusa simata, satu luma'ay a katalalan katukuh i 320 ku maahiay nu liwliw. uzuma satu, uyza u tusaay a mata tu piazih uyza dada' u adidi' a satatinba, satu u pitapal tu katalalan tapiingan miazih tu aazihan caay ka kapah ku mata, caay kadayum mipalita tu adidi'ay tabakiay a tuud, misaluimeng kya mahapinang ku piazih.
ngawa' nu katalalan (牛 角 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
zuama luma'ay a katalalan izaw ku nayi'ay a ngawa' anucaay apuyu' ku ngawaa', uyni pulung a kamu luma'ay a katalalan a ngawa' kaapuyu'an tu nanumay katalalan atu nu buyu'ay a katalalan. ngawa' nu katalalan cacay ku mihacaan muculaltu, i labu nu ngawa' nayi' ku ukak canacanan, i hekalay matabu ku ngawa'. caay kalecad tu ngabul, luma'ay a katalalan a ngawaan' nayi' ku ulat nu izang atu angil nu uzip, ngawa' nu katalalan katukuhan tu ku katanayu'an masatesep tu, u ngawa' nu katalalan caay ka pelu' atu caay paliyun, anu ketunen sa caay tu kamulituc ku baluhay a ngawa'.
pisanek nu katalalan (牛 的 嗅覺 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
matinang kalamkam misanek ku katalalan, angangan u sapisuped tu sapakatineng tu namakayzaay i cabay a satakus. pasu mipasazuma tu zumaay uzip nu katalalan, mihapinang tu sanek nu menahan, tawawaan atu banges salang asapatakus tu luma'ay a katalalan u kalamkamay matinengay a uzip aicuwa ku duhpicay a babges asaan, mahiniay u bihid, liel, labu nu padahaw, likut nu tawawan atu cucu'. matineng ku heni i cuwa ku akuti' atu malalemeday tu asaan. cacay ku tacucu'an nu katalalan, u tanektekay a katalalan sapat ku tacucuan, u zuma masumad ku tawinaan nu katalalan uzip izaw haca ku cucu'.
mala u sakaki'ay mata aadupan, kuku' nu katalalan sapat ku taludu', uzuma sakatulu atu saka sepat a taludu' usalahanad.
bukul nu katalalan (牛皮 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
2008
2008 a mihcaan, u tademaw pakala tu tulu a yi' 920 a mang ku bukul nu katalalan. bukul nu katalalan angangan u sapisanga' tu canananan bukul a zikuc, bukul a kucu, bukul a satelec, bukul a haku kabang. na u bukul nu katalalan, ukak nu katalalan nitengelan nipatahkalan tu cyaw-yen-tanpay u sakakapah salungan nu uzip, tini i isingan taneng mala u pisatezep tu izang, mikeliday i uzip a sapayu, adidi'ay sapahabay tu adidi'ay a cilekay, sapisakapah salungan tu uzip.
tai' nu katalalan (牛糞 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
tai' nu katalalan yadah ku cayay ka sulup kapahaay, i ayaw, katalalan atu nipahabayana u tai' kakelul han patayza i laku maladamek, u maacakay a tai' taneng masa pisalamal satusa sapisanga' tu cayay kakapah a luma'. nipalamelan a damek tu pipatiyak nu tanemaw amin macikien tu nu tai'ay a sapadamek sisa caay tu kaydih kanaayan tu, ayza haymaw satu u nipangaliwanay tu ku sapakutay tu tai', nanipangaliwan taneng henay sapalikat. masakapah tu hawsa u tai' nu katalalan taneng henay muliyaw mala kakanan nu aadupan.
icelang nu nipahabayan (畜力 )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
katalalan u angangan nu malukay a nipahabayan, u sapitengteng tu kela'kelakela' a kazineng. katukuh ayza, i Tung-ya (amisan nu Ya-Cuo) atu Tung-nan-ya (smisan timulan nu Ya-cuo) yadah a kakitizaan, izaw henay ku mitengtengay tu katalalanay maluk. izumaay a kakitizaan, maydih a caay kayadah ku piyung tu simal, u sakaydih tu sakaluk a katalalan mangaleb macunus. uyza sakaitini i hitay a kawaw, caay tu pala aenengan ku katalalan anusaca u sapitupin tu hitay malaayaw nu micukahay katalalan a kazizeng. inaya ku kuwang a ziday au lamal katalalan ku taayaw mipatay tu ada nu hitay, u singanganay patinaku mahiniay ci Ha-ni-pa atu Tyen-tan.