Nodira
Nodira, (lakamy ady: Mohlaroyim) (1792, Andijan - 1842, Ko'kan ) özbek şahyry, bilim işgäri we döwlet işgäri. Şeýle hem, "Komila" we "Maknuna" lakamlary bilen goşgy ýazypdyr. Kakasy, Andijanyň gubernatory Rahmon Kulbi, Ferganyň hökümdary Olim Hanyň özbekleriň müň taýpasyndan bolan daýysy. Olim Han dogany Umar Hana Margilanyň häkimligini berdi we 1807-nji ýylda Nadira bilen durmuş gurdy. Bu öýde Nadira goşgy ýazmak bilen meşgullanýar, şahyr Uwaýsi bilen duşuşýar we ony köşge mugallym hökmünde çagyrýar. Nadiranyň adamsy Amir Umar Han hem Amiri lakamy bilen döredipdir. 1810-njy ýylda dogany Olim Hanyň ýerine Umar Han bilen Kohana geldi. 1822-nji ýylda Omar Hanyň pajygaly ölüminden soň ogly Madali Hanbilen bilelikde Kohan hanlygyny dolandyrýar. Medreseler, metjitler, kerwenler gurýar. Bilim halkyna ýol görkezýär we garyplara howandarlyk edýär. 1842-nji ýylda Buhara emirliginiň hökümdary Amir Nasrullah tarapyndan jezalandyryldy.
Döredijiligi
[düzet | çeşmäni düzet]Nadiranyň şahyrana mirasy birnäçe diwanyň golýazmalary arkaly saklanyp galypdyr. Şeýle hem, Özbek dilinde Komila we Pars dilinde Maknuna lakamlary bilen eser ýazypdyr. Eserleriniň takmynan 10,000 aýaty geldi. Gazal, mukhamlar, rubaý, fard ýaly köp resanrlary işjeň ulanýardy. Nawoý, Fuzuli we Bedil däplerini goşgularynda dowam etdirdi. Nadiranyň gazallarynda aýralyk we agyry tüýs ýürekden beýan edilýär.
Nadiranyň durmuşyny we işini öwrenmek öz döwründen başlandy. Hakim Han Toranyň Muntahabut Tawarih, Awaz Muhammet Attaryň Tuhwatut Tawarih, Yshak Han Toranyň Fergana taryhy, Muşrifiň Ansobus-Salotin we Tawarik Hawakin, Uwaisiniň " Voqeoti Muhammadalikhan" ýaly taryhy eserlerinde. Haft Gülşan " eposlarynda Nadiranyň zehini we işi barada gymmatly maglumatlar bar.
Döwlet dolandyryşy
[düzet | çeşmäni düzet]Umar Han 1822-nji ýylda aradan çykdy we ogly 14 ýaşly Muhammet Ali Han (Madali Han) tagta çykdy. Emma esasan Nadiranyň özi döwleti dolandyrýardy. Medeniýeti we sungaty ösdürmäge çalyşdy. Nadiranyň döwürdeşi Kazi Abdunabi Hatifiň gutarmadyk epiki dessany Nadiranyň durmuşyny we jemgyýetçilik işlerini ynandyryjy subutnamalar bilen görkezýär: "Eseri ýazmakda maksadym, Nadiranyň bilimlere we sözlere ýokary baha berýän akylly, düşünjeli, paýhasly aýaldygyny görkezmek... Umar Han ölenden soň -Jusiniň bu päkligi, şunuň ýaly günleri höwes we aýralyk bilen geçirmegi minnetdar hasaplady. Ol Andijandan we beýleki şäherlerden gelen begleri, alymlary, şahyrlary, suratkeşleri çagyrdy. "Nadira birnäçe kitap göçürdi we şahyrlary täze eserler ýazmaga höweslendirdi. Şahyr diwanyň owadan ýazylyşyny we bezegini hut özi barlady. gowy işlän sekretarlar, olara ruçka we kümüş galam halta berdi we "Altyn ruçka" derejesine çykardy.
Nodira bazarlaryň we dükanlaryň, metjitleriň we medreseleriň , kerwenleriň gurluşygyna üns berdi . Kalon gonamçylygynda Çalpak medresesini we Tagagarlikdäki Mohlaroyim medresesini gurdy. 1842-nji ýylda Buhara emirliginiň hökümdary Amir Nasrullah Kokany basyp aldy we Madali Han, dogany Soltan Mahmud Han, 14 ýaşly ogly Muhammet Amin Han we Nadirany ölüm jezasyna höküm etdi.
Edebi miras
[düzet | çeşmäni düzet]Nadiranyň edebi mirasy, ideologiki we çeper ähmiýeti taýdan nusgawy poeziýanyň ajaýyp mysallaryndan biridir. Özbegistiň doly däl bölümi Özbegistanyň Ylymlar akademiýasydyrGündogary öwreniş institutynyň gaznasynda saklanýar. Nadiranyň 109 (ýa-da 1704 aýat) gazallary Devonda bar. Nadira Uzi tarapyndan ýazylan sözbaşyda terjimehaly barada käbir möhüm maglumatlar berilýär. Nodiranyň "Komila" lakamy bilen ýazan 19 (328 setir) gazal XIX asyrda göçürilen we häzirki wagtda Özbegistan Ylymlar akademiýasynyň Taryh muzeýiniň arhiwinde saklanýan diwanda tapyldy. 1962-nji ýylda Namangan şahyr üçin ajaýyp goşgy tapdy. Özbegistan Ylymlar akademiýasynyň Alişer Nawoý döwlet edebiýat muzeýinde saklanýan bu kabinet şahyryň mirasyny doly öz içine alýar. Şahyryň ýazan sözbaşy gaty gowy berilýär. Theygyndyda şahyryň "Nodira" lakamy bilen ýazan 180 goşgusy bar (olaryň 136-sy özbek dilinde , 44- si Täjigistanda ). Şol sandaMuhammalar, 2 musaddalar, 1 muhamsal, 1 terjime, 1 mazmun tablisasy we 1 jümle bar. Özbegistan Ylymlar akademiýasynyň Gündogar öwreniş institutynyň gaznasynda Nodira tarapyndan "Maknuna" lakamy bilen ýazylan 333 gazaldan ybarat ýygyndy bar. Häzirki wagtda Nadiranyň Özbek we Pars-Täjik dillerinde liriki mirasynyň takmynan 10,000 aýaty bar.
Şygyr
[düzet | çeşmäni düzet]Sözler Nadiranyň poeziýasynyň esasyny düzýär. Nadira söýgi, wepalylyk we wepaly aýdymçy. Gözellik we wepalylyk, gündogar aýal-gyzlarynyň agyrylary we hasraty, söýgi aýdymlary hakda aýdym aýtdy. Şahyr özüni söýginiň aýnasy diýip atlandyrýar we bu aýna adamyň durmuşa bolan umytly dünýägaraýşyny, asylly isleglerini we arzuwlaryny görkezýär. Söýginiň Hudaý tarapyndan adamlaryň ýüregine goýlan baky sowgatdygyny aýtdy: Söýgüsiz adam adam däl. Eger adam bolsaňyz, söýgini saýlaň! Nadiranyň söýgi düşünjesi çuňňur sosial many berýär. Söýgi şahsy duýgularyň çäginden çykýar we adamzada çuňňur düşünmegiň serişdesine öwrülýär. Nadira, adamyň iň ýokary hiliniň wepalylykdygyna ynanýar. Wepalylyk temasy şahyryň radifli gazal "Meboş" -da pars-täjik dilinde giň gerime eýe.
Şahyr, batyrlyk, sabyr, kanagat, hormat we sadalyk ýaly duýgulary aň-düşünjä ýakynlaşdyrýan ýerler, ýagny Taňrynyň islegine ýetmek üçin ýatlaýar we adamyň bu hormat duýgularyny kalbyna nädip özleşdirip biljekdigini we olary saklap biljekdigini suratlandyrýar. ýüregi. Adam bu häsiýetlerden mahrum bolanda, hyýal ýoluna girýär.
Nadira öz işinde dünýägaraýyş bilen bir hatarda, sopuçylygyň Nakşbandi ugruna esaslanýan bitewiligiň üsti bilen ynsanyň jemgyýet we tebigat, ruhy dünýäsi bilen ylahy söýgi ýolundaky gatnaşyklaryny, örän owadan we janly aýatlarda beýan edýär. . Nadira öz goşgularynda yslamyň ruhuna, sopuçylyga we durmuş pelsepesine çuňňur düşünýär. Nadira köşkde ýaşasa-da, özüni ruhy taýdan bagtly hasaplap bilmedi.
Şonuň üçinem gazallarynyň birinde: "Patyşalygyň masnadynda meni göreniňde şübhelenme" diýýär.
Nadira alymlary, şahyrlary, esasanam şahyrlary gorady. Özbek diwanynyň sözbaşysynda şahyr öz diwanlarynyň "ähli öwrenilen alymlaryň, oňat söhbetdeşleriň maslahatyna we başlangyçlaryna laýyklykda düzülendigini" belläp geçdi.
Nadira nusgawy poeziýanyň bar bolan resanrlarynda ýazypdyr. Özbek , pars we täjik gazallary 5 , 7, 9, 13, hatda dürli agramda 18 baýtlyk göwrümde döredildi. Şahyryň gazallarynyň esasy bölegi 7-9 setir. Nadira nusgawy edebiýatyň däplerini yhlas bilen we çyn ýürekden dowam etdirdi. Nawoý, Fuzuli we Bedil gazallary gazallara birikdirildi. Nadira gazallarynda has köp "mukar-rar" (sözüň gaýtalanmagy) we "goşa mukarrar" usullaryny ulandy. Onuň eserlerinde talmeh, metafora, daş-beh, metafora, tazad, tadriz, tasşis, inq ýaly çeper gurallar ussatlyk bilen ulanylýar.
Nadira pars-täjik dilinde owadan we täsir galdyryjy goşgular ýazypdyr. Mazmuny we çeper ussatlygy taýdan özbekdäki gazallary bilen deň derejede ýazylypdyr we şahyryň eserini has giň we doly öwrenmekde möhüm rol oýnaýarlar.
Şahyryň döredijiligine syn
[düzet | çeşmäni düzet]Nadiranyň döredijiligine gyzyklanma şahyryň durmuşynda başlandy. Meşhur şahyr Dilşad (1800-1905) Nadira ýörite gazallary bagyşlap, ony "ylym, edebiýat we poeziýa asmanynyň ýyldyzy, hyzmatkärleriniň gazal zaly, şeker ýaýradýan gijesi" diýip häsiýetlendirýär. Şahyrlaryň köpüsi goşgy ýazyp, Nadiranyň gazallaryna ähmiýet beripdir. Özbek edebiýatynda we sahnada Nadiranyň çeper keşbi döredildi. H. Razzokowyň "Nodira" we Turob Toluň "Nodirabegim" aýdym-saz dramalary sahnalaşdyryldy. Kamil ormormatowwe M. Melkumowyň ssenarisi, "Nodirabegim" filmi döredildi. Şahyryň eserleri rus we beýleki daşary ýurt dillerine terjime edildi. Gazallary Özbek statuslaryna we halk sazlaryna düzüldi. Özbegistanyň şäherlerinde we obalarynda köp köçeler, kinoteatrlar, mekdepler we kitaphanalar Nodiranyň adyny göterýär.
Işini A.Kaýumow, T. Jalolow, H Razzokow, M.Kadirowa ýaly alymlar öwrendi.
Andijanda şäher merkezindäki köçeleriň biri, kinoteatr we beýleki medeni guramalar şahyryň adyny göterýär.
Edebiýat
[düzet | çeşmäni düzet]- Jalow T., Özbek şahyrlary, 1-nji kitap, 2-nji neşir, T., 1970; Abdullaýew V., Özbek edebiýatynyň taryhy, 2-nji kitap, 1967; Ka-ýumow A., Ko'kan edebi gurşawy, T., 1961; Kadirowa M., Dawr Nodirasi (Nodiranyň durmuş we döredijilik ýoly), T., 1991; Manyly ýyldyzlar, T., 2001.
- A. Kaýumow. Kokan edebi gurşawy. - T.: 1961;
- M. Kadirowa. Seýrek. - T.: 1965.
Çap edilen eserler
[düzet | çeşmäni düzet]- Seýrek. Devon. - T.: 1963;
- Seýrek. Heý, serwi erkin gürleýär. - T.: 1992;
- Komila - Nadira. - T.: 2002.
Çeşmeler
[düzet | çeşmäni düzet]- http://kitobam.com/cr/nodira-mohlaroyim/
- Sheʼrlar, T., 1958; Devon, T., 1963; Asarlar (2 j.li), 1-j., T., 1968; 2-j., 1-2-kitob, T., 1971; Devon (forstojik tilidagi gʻazallar), Dushanba, 1967; Uvaysiy va Nodira, T., 1994.