Tapınak
Tapınak, ibadethane ya da mabet; yüce bir varlığa tapınılan ve bazı diğer dinî ritüellerin gerçekleştirildiği kutsal yapı. Türkçe[1] tapınak sözcüğü tapmak kökünden gelir. İbadethane sözcüğü Farsça[2] ve mabet sözcüğü Arapça[3] kökenlidir.
Dinî açıdan
değiştirDinî terminolojide tapınak, herhangi bir dinî inanç, gelenek veya akımın dinî uygulamalar, âdetler, ibadetler ve ritüeller için yapılan, çoğunlukla kutsal kabul edilen yapıdır. Tapınaklar çok çeşitli olabildiği gibi dinden dine büyük farklılıklar gösterir. Bağlı olduğu din ve ibadetlere göre tapınaklar hem yapısal hem de anlamsal açıdan farklı olabilirler. Bir dinde birden çok tapınak türü bulunabilir.
Sıklıkla her din barındırdığı tapınaklara farklı isimler verir. Bu isimlerin yanında bazen tapınak sözcüğü de kullanılırken (Yunan tapınağı gibi), sadece dinin verdiği spesifik isim de olabilir (cami gibi). Sıklıkla tapınakların, dinin o tip tapınaklara verdiği ismin yanı sıra, özel isimleri de vardır; örneğin, Selimiye Camii (veya Selimiye Camisi).
- Antik Roma'da yerli tanrılara adanan templum isimli tapınaklar bulunurdu. Çoğu Batı dilinde tapınak anlamına gelen sözcükler bu templum sözcüğü kökenlidir (örneğin İngilizce temple). Yabancı tanrılara adanan denk yapılara ise fanum denmekteydi.
- Hristiyanlıkta tapınaklara sıklıkla kilise dense de zaman zaman sadece tapınak olarak da anılırlar. Ayrıca Hristiyan inancına göre Tanrı kilisede (yani tapınakta) değil, her yerde mevcuttur. Zaten 1 Korintliler Bölüm 6, 19. ayette Hristiyanların bedenlerinin (kendilerinin) Tanrı'nın tapınağı olduğu belirtilmiştir.
- Batı Hristiyanlığında bazı "özel" tapınaklar şapel olarak anılırken, çoğu kamuya açık büyük tapınaklara Hristiyanlıktaki durumlarına (statülerine) ilişkin isimler verilmiştir: Katedral veya bazilika gibi.
- Ortodoks Hristiyanlığında tapınaklar Yunan haçına benzer bir temele sahip kiliselerdir. Daha fazla bilgi için: Ortodoks tapınağı.
- Fransa'da erken modern dönemde ortaya çıkan Protestan mezhepler "kilise" yerine "tapınak" sözcüğünü kullanır; daha yakın zamanlarda ortaya çıkmış bazı Hristiyan mezhepleri ise "kilise" sözcüğünü kullanır.
- Mormon Kilisesi (resmî adıyla: Church of Jesus Christ of Latter-day Saints) hem "kilise" hem de "tapınak" sözcüklerini, farklı tipteki tapınakları tanımlamakta kullanırlar. Normal ibadet hizmetleri ve benzeri âdet ve uygulamalar kiliselerde yapılırken Mormon tapınakları daha özel düzenlemeler için ayrılmışlardır.
- Bir Jain tapınağı derasar olarak anılır.
- Bir Hindu tapınağı çeşitli şekillerde anılır; mandir (Hindi-Hintçe-), Kovil (Tamil) ve gudi/devalayam/kovela (Telugu).
- Cami ve cemevleri İslam dinindeki tapınaklardandır.
- Antik Musevi dininin merkezi ve en kutsal mekânı, Kudüs'te bulunan Kudüs Tapınağı idi. İlk Tapınak, MÖ 10. yüzyıl dolaylarında Kral Süleyman tarafından yaptırılmış, daha sonra MÖ 586'da Nebukadnezzar yönetimindeki Babilliler tarafından yıkılmıştır. İkinci Tapınak ise Babil sürgünü sonrasında, MÖ 536-515 yılları arasında yapılmıştır. Herod Tapınağı İkinci Tapınak'ın MÖ 19'da başlayan yoğun geliştirilme ve genişletilmesinden sonra ortaya çıkan yapıdır. Bu tapınak da Titus kumandasındaki Romalı birlikler tarafından MS 70'te, İlk Yahudi-Roma Savaşı'nda Kudüs'ün kuşatılması sırasında yıkılmış, sadece Batı Duvarı kurtulabilmiştir. Bazı sinagoglar, özellikle de Reform sinagogları, tapınak olarak anılır (örneğin Emanu-El Tapınağı, Beth-El Tapınağı gibi); fakat Ortodoks Musevilik bu kullanımı yersiz bulur zira onlar sinagogları Kudüs Tapınağı'nın yerine getirilmiş bir yapı (tapınak) olarak ele almazlar.
- Bir Sih tapınağına gurdwara denir.
- Zerdüştlük dininin tapınağına ateşgede denir.
- Kamboçya ve Tayland'da hem Hindu hem de Budist tapınaklarına wat denir.
- Bahaî tapınaklarının ismi Meşrükul Azkar'dır.
- Şintoist tapınaklara jinja denir.
- Mandean ya da Sabii tapınaklarına menda denir.
- Çeşitli Uzak Doğu tapınaklarına Batı dillerinde pagoda denir.
Dinlerin verdikleri özel isimlerin yanı sıra, belirli bir dinin belirli bir tapınak tipinin dahi ismi farklı kültür ve bölgelerde farklı olabilir.
Mimari açıdan
değiştirÇeşitli tarihî dönemlerde, belirli mimari tarzlar büyük dinî yapılarda çok sıkı ve yoğun biçimde kullanılmıştır. Bu tapınak yapıları, askerî ve saray yapılarıyla birlikte, belirli mimari tarzların bugüne kadar kalabilmiş ana örneklerini oluştururlar ve bu sebeple de mimari açıdan çok önemlidirler.
Özellikle, Yunan ve Roma tapınak mimarisi Batı kamu mimarisini önemli oranda etkilemiştir.
Tapınakların mimari yönü de dinî yönleri kadar önemlidir. Çoğu zaman belirli bir dinin belirli ve/veya belirli bir tapınak tipinin farklı kültür ve bölgelerde çok farklı mimari biçimler aldığı görülür. Bu sebeple bir tapınağın mimari yapısı, tapınağın bağlı bulunduğu dinin anlayışına dair yoğun mimari ögeler taşıdığı gibi tapınağın bağlı bulunduğu zaman dilimi, kültür ve bölge açısından da çok önemli bilgiler taşır. Özellikle bugün var olmayan, hakkında pek az şey bilinen veya büyük oranda değişikliğe uğramış dinî inançların tapınaklarının mimarisi, dönem, kültür ve bölgenin mimari anlayışına dair bilgi vermesinin yanı sıra o dinî inanca dair de bilgi verecektir. Bu sebepten dolayı tapınaklar teknik ve mimari açıdan da, mimarlık biliminin yanı sıra, dinler tarihi ve arkeoloji için de çok önemli bir yere sahiptir.
Kaynakça
değiştir- ^ "tapınak." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 28 Kasım 2012
- ^ "ibadethane." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 28 Kasım 2012
- ^ "mabet." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 28 Kasım 2012