Yahudiler sayfasının kaynağını görüntüle

==Yahudiler ve Yahudilik==
{{ayrıca bakınız|Yahudilik}}
[[Dosya:Western Wall, Jerusalem, (16037897867).jpg|küçükresim|[[Ağlama Duvarı]]'nda ibadet eden Yahudiler]]
[[Dosya:Jerusalem Ugglan 1.jpg|küçükresim|[[Süleyman Mabedi]]'nin Kutsal Kitaplardaki tasvirlere dayanılarak hazırlanan çizimi]]
[[Dosya:IDF soldier put on tefillin.jpg|küçükresim|[[Tanah]] okuyup ibadet eden bir [[İsrail]] askeri, Asael Lubotzky]]
Yahudiler'in kökeni, geçmişsel olarak [[MÖ]] 2. [[milenyum]]da [[İbrahim]], [[İshak]] ve [[Yakup]]'a (İsrail) kadar uzanır.<ref name="Johnson10-11">Johnson (1987), pp.&nbsp;10–11.</ref> [[MÖ]] 1200 yılları civarına ait olduğu saptanan [[Merneptah Steli]], ilk tek tanrılı din olan Yahudiliğin<ref>{{Kitap kaynağı|son=D'Souza|ilk=Dinesh|başlık=What's So Great about Christianity|yayımcı=Regnery Publishing|tarih=2007|sayfalar=46|isbn=1596985178|url=http://books.google.com/books?id=TRFVAAAAYAAJ&dq=isbn:1596985178&hl=&cd=1&source=gbs_api|dil=İngilizce}}</ref> binlerce yıllık süre zarfında geliştiği İsrail Diyar'ında yaşayan Yahudi halkından bahsedilen en eski arkeolojik kayıtlardan biridir.<ref>Johnson (1987), p.&nbsp;25.</ref> Kutsal kitaplardaki kayıtlara göre, ilk olarak Othniel Ben Kenaz'dan [[Samson]]'a kadar geçen dönemde Biblik yargıçların yönetiminde, ardından da [[Kral Davud]]'un [[Kudüs]]'ü aynı zamanda Birleşik Monarşi olarak bilinen, [[İsrail Krallığı (kuzey)|İsrail]] ve [[Yehuda Krallığı|Yehuda Birleşik Krallığı]]'nın başkenti yaparak [[İsrailoğulları]]'nin buradan yönettiği MÖ 1000 yılı civarında olmak üzere çeşitli dönemlerde Yahudiler bağımsız yaşamışlardır.<ref name=Sweeney22>Sweeney (2003), p.&nbsp;22.</ref>

Milattan önce 970 yılında, Davud'un oğlu [[Kral Süleyman|Süleyman]] İsrail Kralı olmuştur.<ref name="wwbible">{{Kitap kaynağı|başlık=The Complete Book of When and Where: In The Bible And Throughout History |son=Michael |ilk=E. |eşyazarlar=Sharon O. Rusten, Philip Comfort, and Walter A. Elwell |yayımcı=Tyndale House Yayımcıs, Inc. |isbn=0842355081 |tarih=28 Şubat 2005|erişimtarihi=22 Ocak 2007|sayfalar=20-1, 67|url=http://books.google.com/books?id=19gJGNLPJdwC&printsec=frontcover&dq=isbn:0842355081&hl=&cd=1&source=gbs_api|dil=İngilizce}}</ref> On yıl içinde, Süleyman Birinci Tapınak olarak bilinen Kutsal Tapınak'ı inşa etmeye başlamıştır. Süleyman'ın ölümünün ardından (MÖ 930 civarı) kuzeydeki on kabile İsrail Krallığı'ndan ayrılmıştır.<ref name="Sweeney22-23">Sweeney (2003), pp.&nbsp;22–23.</ref> Milattan önce 722'de, [[Asurlular]]ın İsrail Krallığı'nı fethederek burada yaşayan Yahudileri sürmeleri ile Yahudi diyasporası da başlamıştır.<ref name="Johnson69-70">Johnson (1987), pp.&nbsp;69–70.</ref> Hareketlilik ve seyahat imkânlarının kısıtlı olduğu bir dönemde, Yahudiler ilk ve en dikkat çekici muhacirler olmuştur.

Birinci Tapınak dönemi, MÖ 586 yılı civarında, [[Babilliler]]in Yehuda Krallığı'nı fethederek Kudüs Tapınağı'nı yıkmaları ile son bulmuştur.<ref name=Johnson78>Johnson (1987), p.&nbsp;78.</ref> [[Babil Sürgünü]]'nde geçen elli yılın ardından, MÖ 538 yılında, [[Pers İmparatorluğu|Pers]] Kralı [[Büyük Kiros]] Yahudilerin Kudüs'e geri dönerek şehri ve kutsal tapınağı yeniden inşa etmelerine izin verir. İkinci Tapınak'ın inşası Birinci Tapınak'ın yıkılmasından yetmiş yıl sonra MÖ 516 yılında, [[I. Darius]]'un hükümdarlığı sırasında tamamlanmıştır.<ref name=Sicker>{{Kitap kaynağı|başlık=Between Rome and Jerusalem: 300 Yıls of Roman-Judaean Relations |son=Sicker |ilk=Martin |isbn=0275971406 |yayımcı=Praeger Yayımcıs |tarih=30 Ocak 2001|sayfalar=2|erişimtarihi=22 Ocak 2007|url=http://books.google.com/books?id=UKK4ge9FD14C&printsec=frontcover&dq=isbn:0275971406&hl=&cd=1&source=gbs_api|dil=İngilizce}}</ref><ref name=Zank>{{Web kaynağı | url = http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/p/period2-3.htm | başlık = Center of the Persian Satrapy of Judah (539-323) | erişimtarihi = 22 Ocak 2007 | yayımcı = Boston University | ilk = Michael | son = Zank | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160414190206/http://www.bu.edu/mzank/Jerusalem/p/period2-3.htm | arşivtarihi = 14 Nisan 2016 | ölüurl =hayır}}</ref> İsrail Diyarı, [[Büyük İskender]]'in Pers İmparatorluğu'nu fethetmesi ile [[Helenistik dönem|Helenistik Yunanların]], ardından [[Ptolemaios hanedanı|Ptolemaios Hanedanı]]'nın, sonra da [[Selevkos İmparatorluğu]]'nun kontrolü altına girmiştir.

Selevkos İmparatorluğu'nun, Kudüs'ü Helenleşmiş bir şehir devlet olarak yeniden düzenleme teşebbüsü, Kohen Gadol Mattathias ve beş oğlunun [[IV. Antiokhos Epiphanēs|IV. Antiokhos Epiphanes]]'e karşı gerçekleştirdiği [[Makkabi ayaklanması]] ile son bulmuştur. Milattan önce 152 yılında Haşmonayim Krallığı'nı kuran Mattathias, Kudüs'ü bir defa daha başkent yapmıştır.<ref name=Schiffman>{{Kitap kaynağı|son=Schiffman|ilk=Lawrence H.|başlık=From Text to Tradition: A History of Second Temple and Rabbinic Judaism|url=https://archive.org/details/fromtexttotradit00unse|yayımcı=Ktav Publishing House|yıl=1991|isbn=0-88125-371-5|sayfalar=[https://archive.org/details/fromtexttotradit00unse/page/60 60]-79}}</ref> Haşmonayim Krallığı yüz yıldan uzun süre ayakta kalmışsa da, gücünü artıran [[Roma İmparatorluğu]]'nun tahta geçirdiği [[Hirodes|Herod]]'un krallığında bir uydu devlet hâline gelmiştir. [[Hirodes|Herod Krallığı]] da yüz yılı aşkın bir süre ayakta kalmıştır.<ref>Goldenberg (2007), p.&nbsp;87.</ref> Milattan sonra 70 yılındaki [[Yahudi-Roma savaşları]]'nın ilkini başlatan [[Birinci Yahudi-Roma savaşı|Birinci Ayaklanma]]'da ve MS 135 yılındaki [[Bar Kohba İsyanı|Bar Kohba ayaklanmasında]] Yahudilerin yaşadığı yenilgiler diasporanın gerek coğrafi yayılımını gerekse nüfusunu artırmıştır. Kayda değer sayıda Yahudi İsrail Diyar'ını terk etmiş, sürülmüş veya köle edilerek Roma İmparatorluğu'nun dört bir yanında satılmıştır.<ref>Johnson (1987), pp.&nbsp;147–148.</ref> O dönemden itibaren, Yahudiler başta [[Avrupa]], [[Orta Doğu]] ve çevresi, daha sonraları da [[Kuzey Amerika]] olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde yaşamıştır. Yaşadıkları çeşitli ülkelerde de, ayrımcılık, baskı, yoksulluk, hatta soykırım (bkz. [[Antisemitizm]], [[Holokost]]) dönemlerinden sağ çıkmayı başarmışlardır. İslam hakimiyeti altındaki [[İspanya]] ve [[Portekiz]], Yahudi Aydınlanması ([[Haskala]]) dönemi [[Almanya]] ve [[Polonya]]'sı ile [[Birleşik Krallık]], [[Amerika Birleşik Devletleri]] ve [[Avustralya]] gibi [[liberal]] veya [[anayasal demokrasi]] geleneğine sahip ülkelerin de aralarında bulunduğu çeşitli yer ve zamanlarda, kültürel, ekonomik ve bireysel refah dönemleri de yaşamışlardır.<ref>{{Ansiklopedi kaynağı|son=Ben-Sasson |ilk=Haim Hillel |editör=Fred Skolnik |ansiklopedi=[[Encyclopaedia Judaica]] |başlık=Galut |basım=2d|yıl=2007 |yayımcı=Thomson Gale |cilt=7 |yer=Farmington Hills, Mich. |isbn= 9780028659350 |sayfalar=352-363}}</ref>

İbranice ''Yehudi'' (çoğul ''Yehudim'') ismi başlangıçta [[Yehuda]] kabilesine atıfta bulunmak üzere kullanılmaktaydı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.jewfaq.org/whoisjew.htm | başlık = Who Is a Jew? | erişimtarihi = 30 Haziran 2008 | yayımcı = JewFAQ.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160414190208/http://www.jewfaq.org/whoisjew.htm | arşivtarihi = 14 Nisan 2016 | ölüurl =evet}}</ref> Ancak, Kuzey İsrail Krallığı'nın Güney İsrail Krallığı'ndan ayrılmasının ardından, Güney Krallığı içindeki hakim kabilenin adını alarak, [[Yehuda Krallığı]] olarak isimlendirilmeye başlamıştır.<ref>Sweeney (2003), p.&nbsp;23.</ref> Terim başlangıçta Güney Krallığı halkına gönderme yapmış olsa da, ''B'nei Yisrael'' (İsrailoğulları) terimi hâlen her iki grup için de kullanılmaktaydı. Asurluların Kuzey Krallığı'nı fethetmesinin ardından Güney Krallığı'nın tek İsrail devleti olarak kalması ile ''Yehudim'' kelimesi zamanla sadece Yehuda kabilesi veya Krallığı'nı değil, Yahudi halkının tümünü belirtmek için kullanılmaya başlamıştır. Yahudiliğin Kutsal Kitabı [[Tanah]]'ta ise tüm Yahudi halkına atıfta bulunmak amacı ile ilk olarak [[Ester Kitabı]]'nda kullanılmıştır.<ref name=EJ253/>