Akkoyunlular: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
Değişiklik özeti yok Etiketler: Geri alındı olası sayı vandalizmi Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği |
IpsumVelit (mesaj | katkılar) Gerekçe: Kaynak gerektiren değişiklik Etiket: Elle geri alma |
||
| 5. satır: | 5. satır: | ||
|statü = |
|statü = |
||
|yönetim_biçimi = [[Monarşi]] |
|yönetim_biçimi = [[Monarşi]] |
||
|kuruluş_yılı = |
|kuruluş_yılı = 1378 |
||
|yıkılış_yılı = |
|yıkılış_yılı = 1508 |
||
|olay1 = |
|olay1 = |
||
|olay_tarihi1 = |
|olay_tarihi1 = |
||
| 97. satır: | 97. satır: | ||
|dipnotlar = |
|dipnotlar = |
||
|arma_açıklaması=}} |
|arma_açıklaması=}} |
||
'''Akkoyunlular''' veya '''Bayındırlılar''' ([[Farsça]]: آغ قویونلو veya آق قوینلو, [[Osmanlıca]]: آق قوينلى, [[Azerice]]: ''Ağqoyunlu)'' |
'''Akkoyunlular''' veya '''Bayındırlılar''' ([[Farsça]]: آغ قویونلو veya آق قوینلو, [[Osmanlıca]]: آق قوينلى, [[Azerice]]: ''Ağqoyunlu)'' 14. yüzyılda [[Oğuzlar|Oğuz Türklerinin]] kurmuş olduğu bir devlet. [[Horasan]]'dan [[Fırat Irmağı]]'na ve [[Kafkas Dağları]]'ndan [[Umman Denizi]]'ne kadar uzanan topraklarda egemen olmuşlardır.Akkoyunlular, [[Azeriler|Azerbaycan halkının]] oluşumunda önemli bir rol oynamasının yanı sıra [[Azerbaycan]] devletçilik tarihinde de önemli yere sahiptir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/13|başlık=Action of propranolol on mitochondrial functions--effects on energized ion fluxes in the presence of valinomycin|tarih=15 Eylül 1975|sayı=18|sayfalar=1701-1705|çalışma=Biochemical Pharmacology|cilt=24|ad=J.|soyadı=Järvisalo|issn=0006-2952|pmid=13|doi=10.1016/0006-2952(75)90009-x|ad2=N. E.|soyadı2=Saris|erişimtarihi=17 Aralık 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200604221814/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/13/|arşivtarihi=4 Haziran 2020|ölüurl=hayır}}</ref> |
||
== Tarihi == |
== Tarihi == |
||
Sayfanın 16.27, 13 Aralık 2022 tarihindeki hâli
| 1378-1508 | |||||||||||
 Bayrak
 Arma
| |||||||||||
 Uzun hasan yönetiminde en geniş sınırları (1478) | |||||||||||
| Başkent | Diyarbakır, Tebriz | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Acem Türkçesi Farsça | ||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||
| Han | |||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
Akkoyunlular veya Bayındırlılar (Farsça: آغ قویونلو veya آق قوینلو, Osmanlıca: آق قوينلى, Azerice: Ağqoyunlu) 14. yüzyılda Oğuz Türklerinin kurmuş olduğu bir devlet. Horasan'dan Fırat Irmağı'na ve Kafkas Dağları'ndan Umman Denizi'ne kadar uzanan topraklarda egemen olmuşlardır.Akkoyunlular, Azerbaycan halkının oluşumunda önemli bir rol oynamasının yanı sıra Azerbaycan devletçilik tarihinde de önemli yere sahiptir.[2]
Tarihi
Oğuzların Bayındır boyu'ndan olan Akkoyunlu Türkmenleri, 13. yüzyıl sonlarında Horasan'dan Azerbaycan'a gelmiş bir aşiret olup, 14. yüzyılda Azerbaycan, Harput, Palu, Diyarbakır yöresini yurt edindiler ve devlet kurmadan önce de bölgede etkili oldular. 1340'tan sonra Tur Ali Bey'in önderliğinde Anadolu, Suriye ve Irak içlerine akınlar düzenlediler. Trabzon İmparatorluğu topraklarını yağmaladılar. Trabzon İmparatoru bu saldırılardan korunmak için kızını Tur Ali Bey'in oğlu Kutlu Bey’le evlendirdi. Kutlu Bey'in mezarı Bayburt ilinin Sünür köyündedir.[3]
Kuruluşu
Akkoyunlu Devleti’nin kurucusu, mezarı Bayburt'un Sünür köyünde olan Kutlu Bey'in küçük oğlu Kara Yülük Osman Bey'dir. 1398'de Kadı Burhaneddin'i yenerek öldüren Kara Yülük Osman Bey, daha sonra Memlûk sultanının hizmetine girdi. 1400'de Timur'un Anadolu’ya girişine destek verdi ve bu hizmetine karşılık Malatya'yı, 1402'de Ankara Savaşı'ndaki desteğine karşılık da Diyarbakır bölgesini aldı. 1403'te de Diyarbakır'da hükümdarlığını ilan etti. Osman Bey 1435'te Karakoyunlular'a karşı savaşırken öldü.
Kara Yülük Osman Bey'in ölümünden sonra, oğulları arasında iktidar kavgası başladı ve Akkoyunlu Devleti eski gücünü yitirdi. Kara Yülük Osman Bey’in torunu Uzun Hasan, 1453'te Diyarbakır'ı ele geçirerek iktidar kavgalarına son verdi. Akkoyunlu Devleti'ni, sınırları doğuda Horasan'dan batıda Fırat Irmağı'na, kuzeyde Kafkaslar'dan güneyde Umman Denizi'ne kadar uzanan bir imparatorluğa dönüştürdü. Karakoyunluları yenerek bu devleti ortadan kaldırdı ve başkenti Diyarbakır'dan Tebriz'e taşıdı.
Akkoyunlu hükümdarları Uzun Hasan, Sultan Halil ve Sultan Yakub'un saltanatları döneminde Akkoyunlu imparatorluğunda bilim ve sanat doruk noktasındaydı. Hükümdarın kişisel kütüphanesinde yaklaşık 60 bilim insanı çalıştı. Uzun Hasan Sarayı'nda dönemin önde gelen bilim adamlarının ilmi toplantısı yapıldı. Büyük hükümdar, Kur'an-ı Kerim'i Azerbaycan Türkçesine çevirmiş ve dönemin önde gelen bilim adamlarından Ebu Bekir el-Tehrani'ye "Kitab-i Diyarbekriyye" adlı bir Oğuzname yazmıştır.[4]
Akkoyunlu ülkesi hükümdar ailesinin ortak mülkü sayılırdı. Hükümdarlar uluğ bey ya da han unvanıyla anılırdı. Akkoyunlu bey ve şehzadeleri, hükümdara bağlı kalmak koşuluyla, kendilerine bırakılan illeri yarı bağımsız olarak yönetirlerdi.
Merkezi devlet işleri başkentteki Büyük Divan'da görüşülür ve karara bağlanırdı. Sahib denen vezirler, hanedandan büyük boyların beyleri ve kazasker Büyük Divan'ın doğal üyesiydiler. Bu divana bağlı Esraf Divanları ise çeşitli devlet işlerinin yürütülmesinden sorumluydu. Ayrıca illerde birer küçük divan bulunurdu. İllerde hukuk işlerine kadılar, din işlerine de müftüler bakardı. Uzun Hasan devlet yönetiminde ve askeri örgütlenmede Osmanlı sistemini örnek almıştı. Kasaba ve köylerden devşirilen piyade azapları, illerdeki beylerin emrinde toprağa bağlı tımarlı sipahiler ve göçer Türkmen boylarından toplanan atlı askerler, savaş zamanında orduyu oluştururdu. Hasan Padişah olarak da anılan Uzun Hasan, Hasan Padişah Kanunları adıyla bilinen, devlet yönetimiyle ilgili yasalar koymuştu.
Akkoyunlu hükümdarları bilginleri ve sanatçıları korumuştur. Ali Kuşçu, Celaleddin Devvani ve İsa Savcı gibi bilginler, bu dönemde önemli yapıtlar vermişlerdir. Başta Diyarbakır ve Mardin olmak üzere Ahlat, Hasankeyf, Erzincan, Bayburt köyleri ve Hasankale'de Akkoyunlulardan birçok cami, türbe, medrese, kale, kale surları ve yazıt kalmıştır. Bunlardan Diyarbakır'daki Şeyh Matar ve Şeyh Safa camileri, Bayburt' un Sinor köyünde Kutlu Bey' in defnedildiği türbe, Mardin'deki Sultan Kasım Medresesi ve Ahlat'taki Emir Bayındır Camisi ile kümbeti önemlidir. Müslüman olmadan önce koyun totemine bağlı olan Akkoyunlular, İslam dinini benimsedikten sonra da bu toteme bağlılıklarını sürdürerek bayraklarını ve mezar taşlarını koyun resimleriyle süslemişlerdir.
Akkoyunlular zamanında Anadolu’da sürdürülen Alevîlik hareketleri
Sekizinci hicrî asırda Anadolu hemen hemen tamamıyla Şiî bir hüviyete bürünmüştü. Harezm’den geri dönen aşîretler, asırlar boyunca çeşitli mezhep mücadelelerinden bitâp düşmüş bir çevrenin sâhip olduğu i’tikadları da beraberlerinde getirmişlerdi. İlhanlılar’ın yıkılması ve Moğol saraylarında yaşayan Şiî ulûlarının buralardan tardedilmelerinden sonra Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin oluşumuna kadar geçen süre zarfında bu aşîretler bağımsız olarak yaşamlarını sürdürmüşlerdi.
Diyâr-ı Bekir Türkmen Beyliği’nin “Akkoyunlu Aşîreti” tarafından kurulması üzerine İlhanlı ve Moğol saraylarını terk eden Şiî âlimleri bu topraklara sığındılar. Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakup’un, muhtemelen Şah İsmail'in babası Şeyh Haydar’ın öldürülmesinden sonra Osmanlı padişahı Sultan Beyazıt’a gönderdiği tarihsiz Farsça mektubunda Kızılbaşların mürşidi Şeyh Haydar'ı ''ser-i halka-i erbâbı dalâl/sapkınlar topluluğunun başı''[6] olarak vasıflandırarak bu din ve devlet düşmanı sapkınların yok edilmesinden dolayı Müslümanların çok sevineceğini ifade etmektedir. II. Beyazid ise cevabi mektubunda, Sultan Yakup’un “gürûh-i dâlle-i Haydariyye/sapkın Haydariyye topluluğu”na karşı galibiyetini tebrik etmiştir.[7] Akkoyunlu hükümdarı Sultan Elvend, II. Bayezid’e gönderdigi mektupta Kızılbaşları def etmek için hazır olduğunu söyleyerek şöyle tarif etmiştir: “cemâat-i dâll ve mudill evbâş-ı Kızılbaş-hazelehumullahu ve kahherahum/sapık ve saptırıcı alçak Kızılbaş topluluğunun -ki Allah onları kahretsin”.[8]
H. 892 / M. 1487 yılında Karakoyunlular, Akkoyunlular tarafından ağır bir yenilgiye uğratılınca ülkeleri de ellerinden çıkmış oldu. Bilâhare, Akkoyunlular da H. 907 / M. 1502 tarihinde Nahçivan civarında İsmâ‘il Safevî Hatai ile giriştikleri meydan muharebesini kaybederek tarih sahnesinden silindiler.[9]
Akkoyunlular döneminde ticaret
Akkoyunlular hakimiyetleri altındaki topraklarda ticarete büyük önem vermiş ve ticarete teşvikte önemli çalışmalar yapmışlardır. Akkoyunlular ticarette Anadolu Selçuklukları gibi ticarete önem veren devletlerden etkilenmişlerdir. Akkoyunlular'ın önemli hükümdarlarından Uzun Hasan ticareti geliştirmek maksadıyla ticaret vergisi olan tamgayı 20 dirhemden 1 dirheme düşürmüştür. İpek ve kumaş Akkoyunlular'ın en önemli ticaret ürünü olurken ayrıca devletinin önemli ticaret merkezlerinden olan Erzincan'daki köle pazarında satılan her köle için 150 karaca akçe-bac da alınmaktaydı.[10]
Akkoyunlular hükümdarları
- İdris bey Bayandur
- Pehlevan Bey(? - 1340)
- Alaaddin Turalı Bey (? - 1362)
- Fahreddin Kutlu bey (? - 1389)
- Kara Yülük Osman Bey (1394 - 1434)
- Celaleddin Ali Bey (1434-1444)
- Hamza bey (1435 - 1444)
- Cihangir Mirza (1444 - 1453) Batı kesmini hükmetmişti.
- Uzun Hasan (1453 - 1478) 1467'de birleştirmişti.
- Halil (1478)
- Yakub (1478 - 1490)
- Baysungur (1490 - 1493)
- Rüstem (1493 - 1497)
- Göde Ahmed (1497)
- Murad (1497) Fars, Kirman ve Irakeyn civarı
- Elvend Mirza (1498 - 1502) Azerbaycan ve Diyarbakır civarı
- Murad (1502 - 1508) Tekrar birleştirmişti
- Ali ile Hamza arasındaki mücadele dönemi (1435 - 1438)
- Murad, Elvend Mirza ve Muhammed arasındaki mücadele dönemi (1497 - 1502)
Soyağacı
| Kara Yülük Osman Bey 1.(1378 -1435) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ali 2.(1435 - 1438) | Hamza 3.(1435 - 1444) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Cihangir 4.(1444 - 1469) | Uzun Hasan 5.(1452 - 1478) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Halil 6.(1478) | Yakup 7.(1478 - 1490) | - | - | - | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Baysungur 8.(1490 - 1493) | Murad 11.(1497) 14.(1502 - 1508) | Göde Ahmet 10.(1497) | Rüstem 9.(1493 - 1497) | Elvend 12.(1498 - 1502) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Muhammed 13.(1498 - 1500) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynakça
- ^ Michael M. Gunter, Historical dictionary of the Kurds (2010), p. 29
- ^ Järvisalo, J.; Saris, N. E. (15 Eylül 1975). "Action of propranolol on mitochondrial functions--effects on energized ion fluxes in the presence of valinomycin". Biochemical Pharmacology. 24 (18): 1701-1705. doi:10.1016/0006-2952(75)90009-x. ISSN 0006-2952. PMID 13. 4 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2021.
- ^ KORKMAZ, Ahmet; PAYDAŞ, Kazım (5 Haziran 2021). "YAHYA B. ABDULLATİF KAZVÎNÎ'NİN LÜBBÜ'T-TEVÂRÎH ADLI ESERİNE GÖRE KARA-KOYUNLU DEVLETİ TARİHİ". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. doi:10.35239/tariharastirmalari.915587. ISSN 1015-1826.
- ^ Encyclopaedia of Islam article 16 Aralık 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. on Uzun Hasan (İngilizce)
- ^ Mehmet Çelenk, Safevîlerin Din Politikası ve İran’ın Şiîleşme Seyri makalesi, Sayfa:14
- ^ Browne, A Literary History, s. 67.
- ^ Doğan Kaplan, Buyruklara Göre Kızılbaşlık, 2008 Konya, Sayfa:11
- ^ Balcıoğlu, Tahir Harimi, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları – Tasavvufun Şiîlikle münasebeti, Sayfa 268, Ahmet Said Baskısı, 1940.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Şubat 2016.
Konuyla ilgili yayınlar
- Cöhçe, Salim, “Otlukbeli Savaşına Kadar Akkoyunlular”, Anadolu Birliğinin Sağlanmasında Otlukbeli Savaşının Yeri ve Önemi”, Ankara 1997, s. 121–134.
- Erzi, Adnan Sadık, “Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar”, Belleten, XVIII/69–72, Ankara 1954, s. 179–221.
- Ebu Bekr Tihranî, Kitâb-ı Diyârbekriyye, Yay. Hzl. Necati Lugal, Faruk Sümer, Ankara 1993.
