Kâzım Karabekir

Musa Kâzım Karabekir

1318-P. 1^[1]
Halaskâr • Şark Fatihi • Alçıtepe Kahramanı; Musa Kâzım Karabekir; 1318-P. 1
5. Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanı
	Görev süresi; 5 Ağustos 1946 - 26 Ocak 1948
Yerine geldiği	Abdülhalik Renda
Yerine gelen	Ali Fuat Cebesoy
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Genel Başkanı
	Görev süresi; 17 Kasım 1924 - 3 Haziran 1925
Yerine geldiği	Yeni makam
Yerine gelen	Makam kaldırıldı
Türkiye Büyük Millet Meclisi; 1., 2., 5., 6., 7. ve 8. Dönem Milletvekili
	Görev süresi; 3 Nisan 1939 - 26 Ocak 1948
Seçim bölgesi	1939 – İstanbul ; 1943 – İstanbul ; 1946 – İstanbul
	Görev süresi; 23 Nisan 1920 - 26 Haziran 1927
Seçim bölgesi	1920 – Edirne ; 1923 – İstanbul
Kişisel bilgiler
Doğum	Musa Kâzım; 23 Temmuz 1882; Kocamustafapaşa, Fatih, İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	26 Ocak 1948 (65 yaşında); Ankara, Türkiye
Partisi	Halk Fırkası (1923-1924) ; Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925) ; Cumhuriyet Halk Partisi (1939-1948)
Evlilik(ler)	İclal Karabekir (1924-1948)
Çocuk(lar)	Hayat, Emel ve Timsal
Bitirdiği okul	Mekteb-i Erkân-ı Harbiye
Mesleği	Asker, siyasetçi
Dini	İslam[kaynak belirtilmeli]
Ödülleri
İmzası
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Osmanlı İmparatorluğu; Ankara Hükûmeti; Türkiye
Hizmet yılları	: 1902-1920; : 1920-1923; : 1923-1927
Rütbesi	Ferik
Komutası	1. Kuvve-i Seferiye, 14. Tümen, 18. Kolordu, 2. Kolordu, 1. Kafkas Kolordusu, 14. Kolordu, 15. Kolordu, Doğu Cephesi, 1. Ordu
Çatışma/savaşları	Balkan Savaşları; I. Dünya Savaşı Gelibolu Cephesi; Kafkasya Cephesi Erzincan Muharebesi; Erzurum Muharebesi; Serdarabad Muharebesi; Karakilise Muharebesi; ; Irak Cephesi İkinci Kut Muharebesi; ; ; Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi Oltu Muharebesi; Sarıkamış Muharebesi; Kars Muharebesi; Gümrü Muharebesi; Batum Muharebesi; ; ; ; ;

Yazdırılabilir sürüm artık desteklenmiyor ve görüntü oluşturma hataları olabilir. Lütfen tarayıcı yer işaretlerinizi güncelleyin ve bunun yerine varsayılan tarayıcı yazdırma işlevini kullanın.

Musa Kâzım Karabekir^[2] (Osmanlıca : موسی كاظم قرە بكر) (23 Temmuz 1882, İstanbul - 26 Ocak 1948, Ankara), Türk asker ve siyasetçi. "Alçıtepe Kahramanı" namıyla tanınır.^[3] Türk Kurtuluş Savaşı'nı başlatan komutanların arasında yer alarak Doğu Cephesi'nde gösterdiği başarılardan dolayı Kırmızı-Yeşil şeritli İstiklâl Madalyası ile taltif edildi. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kurucuları arasında yer alıp, genel başkanı oldu. Afşar Türklerinden olup soyu Karamanoğulları'na dayanmaktadır.^[4]

İlk yılları ve eğitimi

Jandarma Alaybeyi Mehmet Paşa'nın^[2] oğlu olarak 23 Temmuz 1882 tarihinde İstanbul'da doğdu.^[5] Kâzım Karabekir, İstanbul Zeyrek'te ilkokula başlamıştır. Babası Mehmet Paşa'nın^[2] Mekke'ye tayin olmasıyla eğitimini burada devam ettirmiştir. Mehmet Paşa'nın^[2] ölmesiyle, Kâzım Karabekir ailesi ile birlikte İstanbul'a gelmiş ve 1894 yılında Fatih Askeri Rüştiyesine gitmiştir. 1897 yılında Kuleli Askeri İdadisine girmiş ve bu okulu 1899 yılında bitirmiştir.^[6] 1902 yılında Harbiye Mektebi'nden, 1905 yılında Mekteb-i Erkân-ı Harbiye'den mezun oldu.^[5]

Askerî kariyeri

1907 yılında Enver Paşa ile birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Manastır şubesini kurdu. 1909'da 31 Mart Olayı'nı bastırmak için kurulan Hareket Ordusu'na katıldı. 1912 yılında I. Balkan Savaşı'nda yer aldı.

I. Dünya Savaşı

Avrupa'nın genel bir savaşa sürüklendiği bu dönemde görevli olarak Paris'te bulunmaktaydı. Fakat bu durumu fark etti. 14 Temmuz 1914 tarihinde İstanbul'a geri döndü. 3 Ağustos 1914 tarihinde Genelkurmay II. (İstihbarat) Şube Müdürü olarak görevlendirildi. Savaş konusundaki düşünceleri, İstanbul ve Çanakkale boğazlarını kuvvetlendirmek, boğazlardaki kuvvetleri desteklemek, savaşa girmekten mümkün olduğunca kaçınmaktı.

Genelkurmay'daki görevini devam ettirirken, Konya'ya bir soruşturma sebebiyle gönderilmişti. 29 Kasım 1914 tarihinde "Üç Yıl Hazerî Kıdem Zammı" aldı ve bunun sonucunda 9 Aralık 1914 tarihinde Yarbay rütbesine terfi etti. 6 Ocak 1915 tarihinde Mürettep 1. Kuvve-i Seferiye Komutanı olarak İran Harekâtına gönderildi. Halep'e geldiğinde, 3. Ordu'nun Sarıkamış'ta büyük bir felakete uğramış olduğunu, komutasına verilen kuvvetlerin Doğu Cephesi'ne kendisinin de Süleyman Askeri Bey'in yerine Irak Havalisi Kuvvetleri Komutanlığı'na ve Basra Valiliğine atandığını öğrendi. Böylece Süleyman Askeri Bey'in yerine geçmek üzere İstanbul'a geldi.

Çanakkale Cephesi

6 Mart 1915 tarihinde İstanbul'a gelince 5. Kolordu'ya bağlı İstanbul Kartal'da bulunan 14. Tümen Komutanlığına atandı. Bu görevde bulunduğu esnada, Marmara Denizi ve Karadeniz kıyılarının tahkimatı ile uğraştı. Ancak 14. Tümen'in Gelibolu'ya gönderilmesi ile bu bölgede Seddülbâhir ve Kerevizdere'deki (12-13 Temmuz 1915) savaşlarda bulundu. Kerevizdere'de bulunduğu sıralarda Fransızlar, Haziran'dan itibaren Zığındere ve Kerevizdere bölgelerinde taarruzlar yapmakta idi. Fransızların amacı, Türk ordusunun dikkatini güney bölgesine çekmekti. Böylece ağustos ayında Anafartalar'a yapılacak olan çıkarmanın başarısını garanti altına almak istiyorlardı. Fransızların planı amacına ulaştı ve Türk kuvvetlerinin çoğu güney bölgesine kaydırıldı. Bu amacın gerçekleşmesi için İngilizler I. Tümen ile Türk kanadına, Kereviz Dere bölgesine, 12 Temmuz sabahı saat 07.00'da taarruza başladılar. Türk tümenlerinin batıdan itibaren 1., 4., 7. ve 9. tümenleri cephede, 6. Tümen ise geride bekletilmekte idi. 7. Tümen cephesine taarruz eden İngiliz Tümeninin her iki günündeki taarruzları da başarısızlıkla sonuçlandı. 4. Tümen cephesine taarruz eden Fransızların taarruzları ise beklemedeki 6. Tümen'in de bölgede kullanılması üzerine gelişme gösteremedi. Birkaç metrelik ileri geri hareketler şeklinde gelişen muharebede oldukça fazla kan döküldü ve Türk kaybı 9700 kişiye ulaştı.

Kerevizdere Muharebeleri sırasında 5. Kolordu Komutanlığına bağlı 14. Tümen Komutanı olarak bulunmaktaydı. Bu görevi sırasında 6-13 Ağustos 1915 Muharebeleri'nde de görev aldı. Bu muharebeler sırasında İtilaf kuvvetleri Arıburnu ve Anafartalar bölgesine, çıkarma ile takviye ederek yapacağı taarruza karşılık güney cephesinden Türk kuvveti kaydırılmasını engellemek amacıyla 6-7 Ağustos tarihlerinde bu cephenin merkezine Kirte istikametinde taarruzlar ettiler. Ancak her iki taarruz da zayiat verilerek püskürtüldü. Sonraki küçük çaptaki taarruzlar da sonuçsuz kaldı. Bundan sonra da bu cephede düşmanın tahliyesine kadar mevzi muharebeleri devam etti. Böylece İtilaf kuvvetleri, çıkarmanın ilk günü almayı planladığı Alçıtepe'yi ele geçiremedi. Her yönden sayıca üstün olmasına karşın Türk direnişi karşısında sadece 5 km ilerleyebildi. Bu muharebeler sırasında düşmana karşı 3.5 ay başarıyla savaştı. Askerî kişiliği açısından takdir toplayarak Muharebe Gümüş Liyakat Madalyası ile taltif edilerek Miralay rütbesine terfi etti. Ayrıca Almanya'dan İkinci Rütbeden Kron Dö Braş Kılıçlı Nişanını, Osmanlı'dan da Gelibolu Şeref Nişanı'nı ve Muharebe Madalyası'nı aldı. Eylül 1915 - 9 Ocak 1916 Mevzi Muharebeleri'nde Güney Grubu Komutanlığına bağlı 2. Bölge Komutanlığı'nda 14. Tümen Komutanı olarak görevlendirildi. Muharebeler devam ettiği sırada komutasındaki 14. Tümen, 11 Ocak 1916 tarihinde bölgeden ayrıldı.

Çanakkale Cephesi sonrası

Çanakkale Cephesi'ndeki taarruz savaşlarının, siper muharebelerine dönüşmesi ile birlikte, Gelibolu'dan alınarak 26 Ekim 1915 tarihinde İstanbul'daki 1. Ordu Kurmay Başkanlığına atandı. Daha sonra da 6. Ordu Kurmay Başkanı olarak Irak Cephesine gönderildi. Bu arada Gelibolu'daki başarılarından dolayı "Üç Yıl Savaş Zammı" alarak 14 Aralık 1916 tarihinde Mirliva rütbesine terfi etti ve "Paşa" oldu. Almanya'dan ikinci kez "Alman Demir Haç Nişanı" aldı. 24 Nisan 1916 tarihinde Kût'ül-Amâre'yi kuşatmakta olan 18. Kolordu Komutanı olarak görevlendirildi. Bu cephedeki başarılarından dolayı 8 Şubat 1917 tarihinde yeniden "Altın Muharebe Liyakat Madalyası" ile taltif edilerek "İki Yıllık Kıdem Zammı" verildi.

Kafkasya Cephesi

Cafer Tayyar Paşa ile o yıllarda yapılabilen karşılıklı yer değiştirme (becayiş) usulü ile Kafkas Cephesindeki 2. Kolordu Komutanı olarak atandı. Bu Kolordu Van Gölü'nün güney mıntıkası, Bitlis, Muş, Murat Çayı ve Palu Doğusu'na kadar olan geniş bir araziyi savunmakla görevlendirildi. Bu dönemde Osmanlı Devleti, toplam dört kolordusu olan iki ordusunu Van Gölü ile Karadeniz arasında bulundurmaktaydı. Bu orduların en güneyde olanı komutanı olduğu 2. Kolordu idi. Bu kolorduda on aya yakın bir süre görev yaptı. Bölgedeki başarılarından dolayı 23 Eylül 1917 tarihinde padişah iradesiyle "Kılıçlı İkinci Mecidi Nişanı" ile taltif edildi. 2 Mart 1919 tarihinde Erzurum'daki 15. Kolordu Komutanlığı'na atandı.

Kurtuluş Savaşı

Türk Kurtuluş Savaşı'nı başlatan komutanların arasında Anadolu'ya ilk geçen komutan oldu. 19 Nisan 1919 tarihinde Trabzon'a geldi. 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun'a çıkarak Türk Kurtuluş Savaşı'nı başlatmış olan 9. Ordu Müfettişi Mirliva Mustafa Kemal Paşa'nın İstanbul'daki Osmanlı padişahı Mehmed Vahdettin ile haberleşmeleri sonucu görevinden istifa etmesi üzerine, İstanbul'dan bizzat kendisine gönderilen ve Mustafa Kemal Paşa'yı tutuklamasını emreden telgrafa rağmen Ben ve kolordum emrinizdedir Paşam! sözünü söyleyerek Mustafa Kemal Paşa'nın emrine girdi. Ardından Erzurum Kongresi'nin düzenlenebilmesi için büyük gayret gösterdi ve askeri güvenliği sağladı.

93 Harbi sırasında Rus Çarlığına kaybedilen Sarıkamış, Kars, Ardahan, Artvin ve Batum'u Eylül 1920 tarihinde kurtarıp, Türkiye'nin doğu sınırlarında Misak-ı Milli'yi gerçekleştirdikten sonra 31 Ekim 1920 tarihinde TBMM tarafından Ferik rütbesine terfi ettirildi.

Doğu Cephesi

Mustafa Kemal Paşa, İtilaf Devletleri'nin doğuda Ankara Hükûmeti'nin Bolşeviklerle birleşmesine engel olmak amacıyla Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan'dan ibaret bir Kafkas bloku kurarak, memleketin işgal edilmesinden endişelenmiştir. Mustafa Kemal, 6 Şubat 1920 tarihinde Kâzım Karabekir'e taarruz planı hakkındaki düşüncelerini bildirmiştir: Doğu Cephesi'nde seferberlik yapılması; Kafkas hükümetleri ile görüşülüp bize karşı durumlarının anlaşılması; devlet içinde teşkilatın kuvvetlendirilmesi; silah, cephane ve malzemenin teslim edilmeyerek gerekirse zor kullanılması; en önemli görev olarak da İtilaf Devletleri'nin zaman kazanmasına engel olunması önemle istenmektedir.^[7]

Mustafa Kemal Paşa, Nutuk'ta "Kâzım Karabekir Paşa ve adamları Kurtuluş Savaşı'nda canları pahasına savaşarak galip geldiler. Bu galibiyet sadece onların değil bütün Türk milletinin galibiyetidir." diyerek onun başarılarını takdir etti.

Savaştan sonra Doğu Cephesi'nde gösterdiği başarılardan dolayı TBMM tarafından Kırmızı-Yeşil şeritli İstiklâl Madalyası ile taltif edildi.

Sovyet Rusya-TBMM İlişkileri açısından Kâzım Karabekir Paşa

Sovyet Rusya ile imzalanacak dostluk antlaşması için Bekir Sami Bey başkanlığında bir delegasyon, 11 Mayıs 1920 tarihinde Ankara’dan hareketle 19 Temmuz 1920'de Moskova'ya ulaştı. Dostluk antlaşmasının esasları 24 Ağustos 1920 tarihinde hazır olmakla beraber, Bekir Sami Bey'in bu antlaşmayı imzalaması mümkün olmadı. Çünkü Sovyet Rusya, Bitlis, Van ve Muş illerinin Ermenistan'a terk edilmesini istedi.

Fakat Kâzım Karabekir Paşa komutasındaki Türk kuvvetleri Eylül 1920 tarihinde taarruza geçip, Brest-Litovsk Antlaşması ile Türkiye'ye verilen ve Misak-ı Milli hudutları dahilinde olan Sarıkamış, Kars, Ardahan, Artvin ve Batum'u aldıktan sonra Gümrü'yü de ele geçirince, Menşevik iktidarı altındaki Ermeni hükûmeti barışa yanaşmak zorunda kaldı ve 3 Aralık 1920 tarihinde Ermenistan ile Gümrü Antlaşması imzalandı. Bu arada, Bolşevikler de Ermenistan'da iktidarı ele geçirmişlerdi. Bu şekilde Ermenistan meselesi kendiliğinden çözümlenmiş oluyordu. Kazanılan bu zaferler üzerine Sovyet Rusya, Millî Mücadele'ye daha fazla önem vermeye başladı.

3 Aralık 1920 tarihinde TBMM Murahhası sıfatıyla Gümrü Antlaşması'nı imzaladıktan sonra; 18 Ekim 1921 tarihinde biten Kars Konferansı'na Türkiye Baş Murahhas olarak katıldı. Ayrıca bu konferansa başkanlık yaparak; 13 Ekim 1921 tarihinde Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile Kars Antlaşması'nı imzaladı. Kütahya-Eskişehir Muharebeleri'nden hemen sonra yapılan Sakarya Meydan Muharebesi sonrasına denk gelen bu antlaşma ile Batum'un Sovyetler Birliği'ne terk edilmesi karşılığında karşı taraftan belli miktarlarda silah, cephane ve altın alınacaktı.

Siyasî kariyeri

15 Ekim 1922 tarihinde Ankara'ya geldi. Edirne Milletvekili sıfatı ile 30 Ekim'den itibaren meclis çalışmalarına devam etti. 17 Şubat 1923 tarihinde Türkiye'de ilk defa toplanan İzmir İktisat Kongresi'ne başkanlık yaptı. 29 Haziran 1923 tarihinde TBMM'nin İkinci Devresi'nde İstanbul Milletvekili seçildiği dönemde; Doğu Cephesi komutanlığı görevini de fiili olarak devam ettirmekte idi. 21 Kasım 1923 tarihinde "Millî Mücadelemizde Siyasi ve Savaş Yararlılığı" görülenlere verilen kırmızı ve yeşil şeritli İstiklal Madalyası ile ödüllendirildi. 21 Ekim 1923 tarihinde son askeri görevi olan 1. Ordu Müfettişliği'ne atandı. 26 Ekim 1924 tarihinde bu görevinden istifa ederek sadece siyasi alanda faaliyet gösterdi.

9 Kasım 1924 tarihinde CHP'den istifa etti. 17 Kasım 1924 tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucuları arasında yer aldı ve bir süre sonra da bu partinin genel başkanı oldu. Doğu'da çıkan Şeyh Said İsyanı üzerine İsmet Paşa Hükûmeti Takrir-i Sükûn Kanunu'nu çıkardı ve bu isyanda TCF'nin de rolü olduğu iddia edildi. İsmet İnönü başkanlığındaki hükûmet tarafından bu olay sebep gösterilerek 5 Haziran 1925 tarihinde Bakanlar Kurulu kararı ile tüm muhalif gazeteler ve partilerle birlikte TCF de temelli kapatıldı. Ayrıca Kâzım Karabekir, Haziran 1926 tarihinde Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal'e düzenlenen İzmir Suikastı girişimi ile ilgili olarak tutuklandı ve İstiklal Mahkemesi'nde idam ile yargılandıysa da beraat etti.

1927 yılında TBMM'nin ikinci dönemi sona erince milletvekilliği son buldu. Ordu açığında 5 Aralık 1927 tarihinde "Müşir" rütbesine hazırken resen emekliye sevk edildi. Bu dönemden sonra uzun bir süre siyasetten uzaklaştırılarak inzivaya çekilmek zorunda kaldı ve yönetimle olan anlaşmazlığı yüzünden sıkıyönetim altında tutulması istenen 84 kişilik "muhalifler" listesinin başında yer aldı.^[8] 10 sene sürekli takip ve gözaltında tutuldu ve hatıralarını yazdığı "İstiklal Harbimiz" adlı eseri zamanın hükûmetinin kararıyla "Takrir-i Sükun" kanunu uyarınca toplatıldı. Belki de en sıkıntılı yıllarını bu dönemde geçirdi. Atatürk'ün ölümünün ardından 26 Ocak 1939 tarihinde İstanbul Milletvekili seçildi. 1943 yılında tekrar milletvekili seçildi ve 5 Ağustos 1946 tarihinde yapılan TBMM başkanlık seçimlerinde Meclis Başkanı seçildi. 26 Ocak 1948 tarihinde 66 yaşında iken geçirdiği bir kalp krizi sonucu Ankara'da öldü. Törenle Cebeci Askeri Şehitliği'ne defnedilen cenazesi sonraki yıllarda Devlet Mezarlığı'na nakledildi. 2010 yılının başında dönemin Genelkurmay Başkanı İlker Başbuğ Kâzım Karabekir'in ölüm yıl dönümünü ilk kez andı.^[9]

Bulgarca, Fransızca, Almanca ve Rusça bilmekteydi.

Ailesi

Evlilik hayatına 1924 yılında 42 yaşındayken Aydınlı Cemal Bey'in kızı İclal Hatun (1900-1954) ile adım attı. Bu evlilikten Hayat (1927-2018), Emel (1927-1984) ve Timsal (26 Ocak 1941-?) adında üç kız çocuk sahibi oldu. Küçük kızı Timsal Karabekir çeşitli TV programlarında ya da konferanslarda yaşadığı anıları anlatmaktadır.^[10]

Eserleri

Ankara'da Savaş Rüzgarları
Bir Düello ve Bir Suikast [ISBN 975-7369-39-X]
Birinci Cihan Harbi 1-4 [ISBN 975-7369-21-7]
- Birinci Cihan Harbine Neden Girdik? [ISBN 975-7369-21-7]
- Birinci Cihan Harbine Nasıl Girdik? [ISBN 975-7369-22-5]
- Birinci Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik? [ISBN 975-7369-23-3]
- Birinci Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik? [ISBN 975-7369-24-1]
Cumhuriyet Tarihi Set 1
Cumhuriyet Tarihi Set 2
İstiklal Harbimiz 1-5
Paşaların Kavgası
Paşaların Hesaplaşması
İzmir Suikastı
Çocuklara Öğütler
Hayatım
İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909
Devlet Büyükleri Anıt Mezarlığı'nda Kâzım Karabekir'in kabri.
Ermeni Dosyası
İngiltere, İtalya ve Habeş Harbi
Kürt Meselesi
Çocuk, Davamız 1-2
İstiklal Harbimizin Esasları
Yunan Süngüsü
Sanayi Projelerimiz
İktisat Esaslarımız
Tarihte Almanlar ve Alman Ordusu
Türkiye'de ve Türk Ordusunda Almanlar
Tarih Boyunca Türk-Alman İlişkileri
İstiklal Harbimizde İttihad Terakki ve Enver Paşa 1-2
İstiklal Harbimizin Esasları Neden Yazıldı?
Millî Mücadele'de Bursa
İtalya ve Habeş
Ermeni Mezalimi
Sırp-Bulgar Seferi
Osmanlı Ordusunun Taarruz Fikri
Erkan-i Harbiye Vezaifinden İstihbarat
Sarıkamış, Kars ve Ötesi
Erzincan ve Erzurum'un Kurtuluşu
Bulgaristan Esareti - Hatıralar, Notlar
Nutuk ve Karabekir'den Cevaplar

Mirası

1968 yılında Erzurum'da inşa edilen Cemal Gürsel Stadyumu'nun adı, 10 Ağustos 2012 tarihinde alınan bir kararla Kâzım Karabekir Stadyumu olarak değiştirildi.^[11]

Ayrıca bakınız

Kâzım Karabekir Paşa Müzesi

Kaynakça

Vikipedi'nin kardeş projelerinden hakkında daha fazla bilgi edinin
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar

Kocahanoğlu, Osman Selim (Eylül 2012). Atatürk'e Kurulan Pusu: İzmir Suikastinin İçyüzü (4. bas.). İstanbul: Temel Yayınları. ISBN 978-975-410-064-8.

^ T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972, s. 161.
^ ^a ^b ^c ^d "TBMM Albümü 1. Cilt (1920-1950)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Ağustos 2022.
^ İnsan ve Asker Kâzım Karabekir; YAPI KREDİ YAYINLARI, 2008 15 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9750814051
^ Stanford Jay Shaw, The Ottoman Empire in World War I: Prelude to war, Turkish Historical Society, 2006 s; 119 (İngilizce)
^ ^a ^b Kocahanoğlu, Osman Selim; s. 338
^ YILMAZ, Tuğba. Kazım Karabekir'in Kafkas Cephesi ve Milli Mücadele Dönemindeki Faaliyetleri. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. s. 2. 15 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2021.
^ C. Taşkıran, Kazım Karabekir Paşa Askeri Hayatı ve Komutanlığı, s. 57.
^ Taha Akyol (14 Mart 2008). "Bir de Karabekir'i okumak". Milliyet. 15 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Genelkurmay, Kazım Karabekir'i tarihten bugüne taşırken". Haber7.com. 31 Ocak 2010. 29 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2014.
^ "Kâzım Karabekir Vakfı". 15 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2010.
^ İpek, Turgay (10 Ağustos 2012). "Derbi öncesi sürpriz karar". Doğan Haber Ajansı. Erzurum: Milliyet. 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2013.

Siyasi görevi
Önce gelen: Abdülhalik Renda	5. Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanı 5 Ağustos 1946 - 26 Ocak 1948	Sonra gelen: Ali Fuat Cebesoy
Önce gelen: Yeni makam	TBMM Ana Muhalefet Partisi Lideri 17 Kasım 1924 - 3 Haziran 1925	Sonra gelen: Ali Fethi Okyar
Parti siyasi görevi
Önce gelen: Yeni makam	Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Genel Başkanı 17 Kasım 1924 - 3 Haziran 1925	Sonra gelen: Makam kaldırıldı
Askerî görevi
Önce gelen: Nureddin İbrahim Konyar	1. Ordu Komutanı 21 Ekim 1923 - 1 Kasım 1924	Sonra gelen: Ali Sait Akbaytogan

[Genelkurmay161-1] T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972, s. 161.

[albüm-2] "TBMM Albümü 1. Cilt (1920-1950)" (PDF). TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü. 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Ağustos 2022.

[3] İnsan ve Asker Kâzım Karabekir; YAPI KREDİ YAYINLARI, 2008 15 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9750814051

[4] Stanford Jay Shaw, The Ottoman Empire in World War I: Prelude to war, Turkish Historical Society, 2006 s; 119 (İngilizce)

[Kocahanoğlu-338-5] Kocahanoğlu, Osman Selim; s. 338

[tuğba-6] YILMAZ, Tuğba. Kazım Karabekir'in Kafkas Cephesi ve Milli Mücadele Dönemindeki Faaliyetleri. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. s. 2. 15 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2021.

[7] C. Taşkıran, Kazım Karabekir Paşa Askeri Hayatı ve Komutanlığı, s. 57.

[8] Taha Akyol (14 Mart 2008). "Bir de Karabekir'i okumak". Milliyet. 15 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[9] "Genelkurmay, Kazım Karabekir'i tarihten bugüne taşırken". Haber7.com. 31 Ocak 2010. 29 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2014.

[10] "Kâzım Karabekir Vakfı". 15 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2010.

[11] İpek, Turgay (10 Ağustos 2012). "Derbi öncesi sürpriz karar". Doğan Haber Ajansı. Erzurum: Milliyet. 18 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]