Soranice dilbilgisi

Sorani dilbilgisi, Irak ve İran'da konuşulan bir Kürtçe lehçesi olan Soranicenin dilbilgisidir.

Alfabe

Ana madde: Arap alfabesi

Sorani lehçesi, Kurmanciden farklı olarak Arap alfabesi ile yazılmaktadır. Ancak bu sayfada Latin alfabesi kullanılacaktır. Ayrıca Arap alfabesi, Kürtçenin yazımında kullanılırken bazı yeni harfler eklenmiştir.

پ	p	ژ	j	ڵ	ll
چ	ç	ڤ	v	ۆ	o
ڕ	rr	گ	g	ێ	ê

Harflerin telaffuzu

ا

ب

پ

ت

ج

چ

ح

خ

د

ر

ڕ

ز

ژ

س

ش

ع

غ

â

b

p

t

c

ç

h

x

d

r

rr

z

j

s

ş

ø

ğ

ف

ڤ

ق

ک

گ

ل

ڵ

م

ن

و

ه

ی

f

v

q

k

g

l

ll

m

n

w

h

y

İmla kuralları

Soranicenin yazımında Arapçadan farklı olarak (i sesi dışındaki) bütün ünlü harfler gösterilmektedir. Fakat bu ünlü harfler kelime başında yazılırken önlerine hemze (ئـ) gelmektedir. Meselâ "oda" kelimesi Soranicede yazılırken "ئۆدا" şeklinde yazılmaktadır. Aşağıda Soranicede kullanılan ünlü harflerin kelime başındaki ve ortasındaki durumu gösterilmiştir.

Harf	başta	ortada	Harf	başta	ortada
â	ئا	ا	î	ئی	ی
a/e	ئە	ە	o	ئۆ	ۆ
ê	ئێ	ێ	u	ئو	و
i	-	-	û	ئوو	وو

• Yukarıda da görüldüğü gibi, ünlü harflerden yalnızca "i" harfi gösterilmemektedir. Mesela "kilim" kelimede "کلم" şeklinde yazılmaktadır. Yani kilim kelimesi yalnız "k-l-m" harfleri ile ifade etmiş olduk. Fakat Kürtçede kelime sonunda kısa "i" bulunmaz. Mesela "peri" kelimesi "پەری" şeklinde yazılır. Yani "perî" şeklinde ifade etmiş oluruz.
• Ayrıca Arap alfabesindeki "و/ە/ی" harfleri hem sesli hem sessiz harf olarak kullanıldığı görülmektedir. Mesela "ی" harfi hem "y" sesini hem "î" sesini vermektedir. Fakat bu harfler sessiz olarak kullanıldığında önüne hemze almaz. Yani "yasak" kelimesi "یاساق" olarak yazılır.
• "ه" harfi yalnız sessiz harf olarak kullanıldığı vakit yanındaki harfle bitişir. Sesli harf olarak kullanılırsa yanındaki harf ile ayrı yazılır. Örneğin, hendek kelimesi "هەندەک" şeklinde yazılmaktadır.

Zamirler

Şahıs zamirleri

ben	min	biz	ême
sen	to	siz	êwe
o	ew	onlar	ewan

Şahıs ekleri

Kürtçede her yüklem kişiye ya da nesneye göre çekimlenir. Örnek olarak muderris (öğretmen) ve xiste (yorgun) kelimlelerini çekimleyelim:

muderris:

min muderrisim (ben öğretmenim)

to muderrisî (sen öğretmensin)

ew muderrise (o öğretmen)

ême muderrisîm (biz öğretmeniz)

êwe muderrisin (siz öğretmensiniz)

ewan muderrisin (onlar öğretmen)

xiste:

min xisteyim (ben yorgunum)

to xisteyî (sen yorgunsun)

ew xisteye (o yorgun)

ême xisteyîm (biz yorgunuz)

êwe xisteyin (siz yorgunsunuz)

ewan xisteyin (onlar yorgun)

• "ew" ve "ewan" zamirlerinin yerine her türlü isim ya da nesne gelebilir. Mesela: Ehmed xisteye (Ahmed yorgun)

Olumsuz yapı

Kürtçede bir cümleyi olumsuz yapmak için, cümlenin sonuna "nî" kelimesini getirip bu kelimeyi şahsa göre çekimlenir. Aşağıda "xiste" kelimesini olumsuz olarak çekimleyelim.

min xiste nîyim (ben yorgun değilim)

to xiste niyî (sen yorgun değilsin)

ew xisye nîye (o yorgun değil)

ême xiste niyîm (biz yorgun değiliz)

êwe xiste nîyin (siz yorgun değilsiniz)

ewan xiste nîyin (onlar yorgun değil)

• Kürtçede ayrı bir soru yapısı yoktur. Cümlenin olumlu ya da olumsuz hali aynı zamanda soru formudur. Yani "to xisteyî" hem "sen yorgunsun" hem de "sen yorgun musun" anlamına gelir.

-îş takısı (-de/-da)

Türkçede bir işin ayrıca bir başkası tarafından da yapıldığını belirtmek için "de/da" bağlacı kullanılır. Kürtçede ise "de" bağlacının verdiği anlamı kelime sonuna eklenen -îş takısı sağlar. -îş takısı bir yerde bulunma anlamı vermez.

minîş	ben de	êmeş	biz de
toyîş	sen de	êweş	siz de
ewîş	o da	ewanîş	onlar da

Örneğin: minîş kurdim (ben de kürdüm) Ehmedîş xobe (Ahmet de iyi / xob:iyi)

İşaret zamirleri

Kürtçede üç tür işaret zamiri vardır. Bunlar: em (bu), ew (o), ewan (onlar). Em zamiri yakındaki nesneleri, ew zamiri uzaktakileri, ewan zamiri ise çoğul nesneleri göstermede kullanılır. Örnek:

• Em qeleme. (Bu kalemdir)
• Em qelem nîye. (Bu kalem değildir)
• Ew qeleme. (Şu/O kalemdir)
• Ew qelem nîye. (Şu/O kalem değildir)
• Ewan qelemin. (Onlar kalemdir)
• Ewan qelem nîyin. (Onlar kalem değildir)

Dönüşlülük zamirleri

Dönüşlülük zamirleri, bir işin özne tarafından bizzat yapıldığını belirten zamirlerdir. Türkçede dönüşlülük zamiri kendi kelimesidir. Kürtçede ise bu anlamı xo kelimesi verir. Aşağıda "xo" zamiri şahsa göre çekimlenmiştir:

xom	kendim	xoman	kendimiz
xot	kendin	xotan	kendiniz
xoy	kendisi	xoyan	kendileri

İzafe

Kürtçede herhangi bir ismi başka bir isimle, sıfatla ya da zamirle birbirine bağlayarak oluşturulan söz grubuna izafe denir. Kürtçede iki kelime arasına -i ya da -yi eki getirilerek izafe kurulur. Örneğin:

Kitabi Elî (Ali'nin kitabı)

Xaneyi Ehmed (Ahmet'in evi)

Zimani Kurdî (Kürt dili)

Dewleti Osmanî (Osmanlı Devleti)

Seyyareyi nûê (Yeni araba)

Şehri gewre (Büyük şehir)

Defteri min (Benim defterim)

Teyyareyi le ser (Yukarıdaki uçak)

Dergahi baxçeyi medrese (Okulun bahçesinin kapısı)

Dergahi le baxçeyi medrese (Okulun bahçesindeki kapı)

İyelik ekleri

Kürtçede iyelik durumu iki şekilde gerçekleşir:

1. İzafe ile

2. İyelik ekleri ile

Örnek olarak "kur" (oğul) ve "seyyare" (araba) kelimelerini iyelik eklerine göre çekimleyelim:

1. İzafe ile:

kuri min	oğlum	kuri ême	oğlumuz
kuri to	oğlun	kuri êwe	oğlunuz
kuri ew	oğlu	kuri ewan	oğulları

2. İyelik ekleri ile:

kurim	oğlum	kuriman	oğlumuz
kurit	oğlun	kuritan	oğlunuz
kurî	oğlu	kuriyan	oğulları

seyyarem	arabam	seyyareman
seyyaret	araban	seyyaretan
seyyarey	arabası	seyyareyan

Sahip olma

Türkçede sahip olma durumu "var" ve "yok" kelimeleri ile sağlanır. Kürtçede ise heye (var) ve nîye (yok) kelimeleri sahip olduğumuz bir şeyi ifade etmek için kullanılır. Örneğin;

Kitabim heye (Kitabım var)

Kitabim nîye (Kitabım yok)

Mindalit heye (Çocuğun var)

Mindalit heye? (Çocuğun var mı?)

Çend mindalit heye? (Kaç çocuğun var?)

Le baxçe seg heye (Bahçede köpek var)

Le xane hîç mindal nîye (Evde hiç çocuk yok)

Çokluk ekleri

Kürtçede isimleri çoğul yapmak için kelimenin sonundaki harfe göre; eğer ünsüz bir harfle biterse sonuna -an eki, ünlü bir harf ile biterse sonuna -yan eki, "e" sesi ile biterse sonuna "e" harfi kaldırılarak -an eki getirilir. Meselâ;

Dar - Daran (Ağaç - Ağaçlar)

Bazî - Baziyan (Oyun - Oyunlar)

Name - Naman (Mektup - Mektuplar)

İstisnalar:

Xane - Xaniyan (Ev - Evler)

Zinde - Zindegan (Canlı - Canlılar)

Şî - Şitan (Şey - Şeyler)

İnsan - Nas (İnsan - İnsanlar)

• Kürtçede isimlerin sayısını belirtirken, isimler daima tekil halleriyle kullanılır. Örneğin;

Dû çaw (İki göz)

Se dane kursî (Üç tane sandalye)

Çar pişileyi şirîn (Dört sevimli kedi)

Artikel

Artikel, bir isimle beraber kullanılan bir kelime olup, o isme nasıl değinildiğini belirtir. O kelimenin belirli veya belirsiz, bilinir veya bilinmez olduğuna dair bilgi verir. Artikel kavramı İngilizce, Fransızca gibi dillerde sıkça kullanılmakla beraber; Türkçede isimlerle beraber hiçbir artikel kullanılmaz. Bunun yanında Kürtçenin Kurmanci lehçesinde de artikel kullanılmaktadır.

Sorani lehçesinde iki tür artikel bulunmaktadır:

• Belirli artikel
• Belirsiz artikel

Belirli artikel

Belirli artikel, bir grubun belli bir üyesine değinen tekil ve çoğul isimlerden önce kullanılır. Bu tip tanımlık, daha evvel bahsi geçmiş olan bir isme tekrar değinirken kullanılır. Burada önemli olan, bahsettiğimiz nesneden karşı tarafın da haberdar olmasıdır. Bu tip artikel İngilizcede "the" şeklinde kullanılır. Soranicede ise, kelimenin sonuna -eke eki getirilerek sağlanır. Belirli artikelin çoğulu ise kelimenin sonuna -ekan eki getirilerek sağlanır. Kelime eğer ünlü bir harfle biterse sonuna -yekan eki, "e" sesi ile biterse sonuna -kan eki eklenir.

Yalın hal	Tekil	Çoğul	Anlamı
Dar	Dareke	Darekan	Ağaç
Merd	Merdeke	Merdekan	Adam
Bazî	Baziyeke	Baziyekan	Oyun
Seyyare	Seyyareke	Seyyarekan	Araba

Örneğin;

Jineke zor dirêje (Kadın çok uzun)

• Bu cümlede bahsi geçen kadını, karşımızdaki kişi de tanldığı ya da gördüğü için "kadın" kelimesinde belirli artikel kullanılmıştır.

Dari çinareke zor pîre [(Buradaki) Çınar ağacı çok yaşlı]

Çayekan zor serdin (Çaylar çok soğuk)

Dergahekeyi çayxane (Çayhanenin kapısı)

Namekani dirêj (Uzun mektuplar)

• Soranicede sadece karşımızda bulunan isimlere artikel verilir. Özel isimlere, gök cisimlerine (güneş, ay), yer şekillerine (dağ, ova, ırmak), soyut şeylere artikel eklenmez. Fakat hitap bildiren ve bizzat kendimiz sahiplendiğimiz (genellikle manevi olarak) sözcüklere çok sıkça artikel eklenmektedir. Örneğin;

Canekem (Canım), Ezîzekem (Azizim), Kurekem (Oğlum) ...

• Soranicede isimlerde artikelin kullanılmaması anlamı bozmaz. Örneğin;

Çayekan zor serdin = Çayan zor serdin (Çaylar çok soğuk)

Dergahekeyi çayxane = Dergahi çayxane (Çayhanenin kapısı)

Namekani dirêj = Namani dirêj (Uzun mektuplar)

Canekem = Canim (Canım)

• Fakat Soranicede çoğul isimler genellikle, anlamına bakılmadan, artikel almış hali ile kullanılır.

Belirsiz artikel

Belirsiz artikel, bir grubun herhangi bir üyesine değinmek için tekil isimlerden önce kullanılır. Bu tip artikel İngilizcede "a/an" şeklinde kullanılır. Türkçede bu anlamı ise belgisiz sıfat olarak kullanılan "bir" kelimesi sağlar. Kürtçede ise belirsiz artikel, kelimenin sonuna -êk eki eklenerek sağlanır. Bu ek, ünlü bir harften sonra -yek şeklinde olur. Örneğin;

Rojêk (Bir gün)

Piyawêk/Merdêk (Bir adam)

Şitêk (Bir şey)

Kiçêki zîba (Güzel bir kız)

Mindalêki şad (Mutlu bir çocuk)

Qehweyeki germ (Sıcak bir kahve)

Çend kesêk (Birkaç adam)

Hemû rojêk (Bütün bir gün)

Her mewzûyek (Her bir konu)

• Kürtçede belirsiz artikel, sayı sıfatı olarak kullanılmaz. Kürtçede sayı sıfatı olarak yek kelimesi kullanılır. Örneğin;

Yek fincan qahwe (Bir fincan kahve)

Yek bardaq awi serd (Bir bardak soğuk su)

Hal ekleri

Kürtçede isimlerin önüne ya da arkasına bazı hal ekleri eklenerek bu isimlerde belirtme, yönelme ve bulunma gibi anlamlar sağlar. Kürtçede kullanılan hal ekleri aşağıda verilmlştir:

İşlevi	Ön ek	Arka ek
belirtme	-	-î
yönelme	be	-
bulunma	le	da
ayrılma	le	-ewe / ra
ile	-	legel
için	bo	-

Örnekler

Kitabî biawer (Kitabı getir)

Şîşeyî şikestim (Şişeyi kırdım)

Be xane derom (Eve gidiyorum)

Le mangêk sî roj heye (Bir ayda otuz gün vardır)

Emro le medrese da hîç kes nîye (Bugün okulda hiç kimse yok)

Ehmed emşew le İstanbulewe dê (Ahmet bu akşam İstanbuldan geliyor)

Le xanewe êsta derom (Evden şimdi çıktım)

Le xane ra êsta derom (Evden şimdi çıktım)

Burak legel be çarşû deroym (Burak ile çarşıya gidiyoruz)

Bo sefer çemdani xoyî amade kird (Yolculuk için valizini hazırladı)

Hal eklerini şahıslara göre çekimleme

Kürtçede şahıslara hal ekleri getirirken iki farklı yöntem kullanılır. 1. yöntemde şahıs zamirlerinin önüne ya da arkasına hal eki getirilir. İkinci yöntemde ise hal eklerine iyelik ekleri getirilir. Aşağıda şahıs ekleri her iki yönteme göre çekimlenmiştir.

Yönelme hali:

be min	bana	bême	bize
be to	sana	bêwe	size
bew	ona	bewan	onlara

pêm	bana	pêman	bize
pêt	sana	pêtan	size
pê	ona	pêyan	onlara

Bulunma hali

le min	bende	lême	bizde
le to	sende	lêwe	sizde
lew	onda	lewan	onlarda

lêm	bende	lêman	bizde
lêt	sende	lêtan	sizde
lê	onda	lêyan	onlarda

• Buradaki "le" ön eki bağlaç olan "de"yi kapsamaz. Sadece bir yerde bulunma anlamı katar.

ile edatı

legelim	benimle	legelman	bizimle
legelit	seninle	legeltan	sizinle
legelî	onunla	legelyan	onlarla

için edatı

bo min	benim için	bo ême	bizim için
bo to	senin için	bo êwe	sizin için
bo ew	onun için	bo ewan	onlar için

işaret zamiri için

bem	buna
lem	bunda

Fiiller

Geçmiş zaman

Kürtçede fiiillerde geçmiş zaman yapmak için fiillerin sonundaki mastar eki "-in" çıkarılarak yerine şahıs ekleri getirilir. Fiilin sonunda mastar eki olarak "-în/-ûn" alırsa sadece sonundaki "-n" sesi çıkarılır. Örnek için kirdin (yapmak), bûn (olmak) ve noşîn (içmek) fiillerini geçmiş zamana göre çekimleyelim: kirdin (yapmak):

kirdim	yaptım	kirdîm	yaptık
kirdî	yaptın	kirdin	yaptınız
kird	yaptı	kirdin	yaptılar

bûn (olmak):

bûm	oldum	bûyim
bûy	oldun	bûn
bû	oldu	bûn

noşîn (içmek):

noşîm	içtim	noşîyim	içtik
noşî	içtin	noşîn	içtiniz
noşî	içti	noşîn	içtiler

• Fiili olumsuz yapmak için önüne ne- eki getirilir: kirdim (yaptım) nekirdim (yapmadım)

Şimdiki zaman

Kürtçede şimdiki zaman yapmak için fiilin mastar kökünden bağımsız bir de şimdiki zaman köküne ihtiyaç duyarız. Bir fiilin şimdiki zaman kökü, mastar halini bazen anımsatsa da bir fiilin şimdiki zaman kökünü bulabilmek için herhangi bir kural yoktur. Aşağıda bazı fiillerin şimdiki zaman kökü verilmiştir:

• kirdin/ke: yapmak/yap
• bûn/bi: olmak/ol
• dîtin/bîn: görmek/gör
• zanîn/zan: bilmek/bil
• gotin/lê: söylemek/söyle
• xwardin/xo: yemek/ye
• reftin/ro: gitmek/git

Şimdi de kökünü bulduğumuz bir fiilin önüne e- ekini getirerek fiili şimdiki zamanda kullanabiliriz.

• kirdin/eka: yapmak/yapıyor
• bûn/ebê: olmak/oluyor
• dîtin/ebîne: görmek/görüyor
• zanîn/ezane: bilmek/biliyor
• gotin/elê: söylemek/söylüyor
• xwardin/exoa: yemek/yiyor
• reftin/eroa: gitmek/gidiyor

Bu fiilleri şahıslara göre çekimlememiz için fiilin, şimdiki zamandaki köküne göre, son harfine bakmak gerekir. Mesela, fiil kökünde, sonu sessiz bir harfle biten fiilleri temsilen dîtin, reftin, kirdin ve gotin fiillerini şimdiki zamana göre çekimleyelim:

ebînim	görüyorum	ebînîm	görüyoruz
ebînî	görüyorsun	ebînin	görüyorsunuz
ebîne	görüyor	ebînin	görüyorlar

erom	gidiyorum	eroym	gidiyoruz
eroy	gidiyorsun	eron	gidiyorsunuz
eroa	gidiyor	eron	gidiyorlar

ekem	yapıyorum	ekeym	yapıyoruz
ekey	yapıyorsun	eken	yapıyorsunuz
eka	yapıyor	eken	yapıyorlar

elêm	söylüyorum	elêym	söylüyoruz
elêy	söylüyorsun	elên	söylüyorsunuz
elê	söylüyor	elên	söylüyorlar

• Fiili olumsuz yapmak için önüne n- eki getirilir: ekem (yapıyorum) nekem (yapmıyorum)

Dış bağlantılar

• http://www.kurdishcentral.org/en/home 31 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• https://www.fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/sorani_1_grammar.pdf 12 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. | -Sorani Kurdish- A Referance Grammar and Selected Readings, Hardvard University, W. M. Thackston (İngilizce)
• https://drive.google.com/file/d/0B8b8Um4VLFEza2U0RnhqQzY0NUU/view?usp=sharing 13 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. | A Basic Guide to Kurdish Grammar, Danielle H. Kim (İngilizce)
• http://dictio.kurditgroup.org 10 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. | Kürtçe - İngilizce sözlük