Марс (планета) исемле битнең чыганагын карау

== Тереклек булу мөмкинлеге һәм тереклек эзләү ==

=== Тереклек эзләү ===

[[File:Mars Viking 11d128.png|thumb|left|Викинг 1 җиргә иңүче космик аппараты үзенең "кулы" ярдәмендә тестлар өчен туфрак үрнәкләрен ала]]

Планетаның яшәргә яраклылыгы хакындагы, ягъни планетада тормыш барлыкка килүгә мөмкинлек бирүче табигать шартлары булуы хакындагы бүгенге күзаллаулар өслегендә сыек су булган планеталарга өстенлек бирә. Күпчелек очракта бу планетаның орбитасы [[яшәргә яраклы планеталар зонасы]] эчендә булуын таләп итә. Кояш системасында ул зона Венерадан алып якынча Марсның [[зур ярымкүчәр]]енә кадәр сузыла<ref name=Nowack /> (Юпитерның һәм Сатурнның яшәргә яраклы яшәү өлкәсе исәпкә алынмыйча). Перигелий вакытында, Марс әлеге зона эчендә була, әмма планетаның сирәк (басымы түбән) атмосферасы суга озак вакыт сыек килеш торырга мөмкинлек бирми. Элекке заманда планетада су агынтылары булуы планетаның тереклек өчен потенциалы булганын күрсәтә, әмма әлеге агынтылар хакындагы яңа ачылган мәгълүмат элек Марс өстендә булган суларның Җирдәге кебек тереклек саклар өчен артык тозлы я әчеле булганы хакында сөйли<ref name=saltlife />.

Магнитосфера юклыгы һәм Марсның бик юка атмосферасы тереклек сакламый. Җитмәсә, планетада җылылык агымнары күчми диярлек, Марсның өслеге Кояш җиле кисәкчәләре тарафыннан бомбалана, моннан тыш су җылынганда түбән басым сәбәпле сыек хәлне үтмичә шул ук вакытта [[бу]]га әйләнә. Ләкин [[метан]], оксидлар булуы ниндидер тереклек формасына күрсәтергә мөмкин. Геологик яктан караганда, Марс тулысынча диярлек, бәлки тулысынчадыр да, үле. Вулканик активлыкның бетүе аркасында, күрәсең, планетаның өслеге белән эчке өлешләре арасында химик матдәләрнең һәм минералларның алмашы да тукталган<ref name=hannsson97 />.

[[File:PIA19673-Mars-AlgaCrater-ImpactGlassDetected-MRO-20150608.jpg|thumb|Марстагы [[Марстагы кратерлар исемлеге: А-Г|Алга]] кратерындагы [[импактит]] тупланмалары (яшел төсле өлкәләр) — борынгы тереклек калдыклары сакланган булырга мөмкин урын<ref name="NASA-20150608">{{cite web |author=Staff |title=PIA19673: Spectral Signals Indicating Impact Glass on Mars |url=http://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA19673 |date=June 8, 2015 |work=[[NASA]] |accessdate=June 8, 2015}}</ref>]]

Марс өстендәге тикшеренүләр [[Викинг (лэндер)|''Викинг'']] белән [[Феникс (космик аппарат)|''Феникс'']] лэндерлары (ягъни планета өстенә иңеп, күчемсез торучы космик аппаратлар) һәм [[Спирит (ровер)|''Спирит'']], ''Оппортьюнити'' һәм ''Кьюриосити'' исемле марсгизәрләр тарафыннан башкарыла. Ул аппаратлар китергән мәгълүмат Марсның заманында тереклек өчен күпкә уңайрак урын булганы хакында сөйли, әмма планета өстендә кайчан да булса тере [[организмнарның]] булу-булмавы җавапсыз сорау булып кала бирә. [[1970-еллар]] уртасындагы [[Викинг программасы|"Викинг"]] исемле Марсны өйрәнү программасы кысаларында Марс туфрагында микроорганизмнар бармы-юкмы икәнен ачыклар өчен "Викинг" космик аппараты төшкән урында экспериментлар үткәрелә. Ул экспериментлар уңай нәтиҗә бирә, шул исәптән, туфракка су һәм туклыклы матдәлар керткәч, CO<sub>2</sub> барлыкка килү вакытлыча күбәя. Тереклекнең барлыгын мондый ысул белән билгеләү соңрак галимнәр арасында бәхәсләр уята, ул бәхәсләр әлегә кадәр тынмый. [[Гилберт Левин]] исемле НАСА галиме Викинг космик аппараты Марста тереклеккә юлыккан булырга мөмкин дип саный. Викинг китергән мәгълүматларны, [[экстремофил]] тереклек формалары хакындагы бүгенге белемнәргә таянып, яңадан анализлау Викинг башкарган экспериментлар тереклекнең бу формаларын билгели алырлык дәрәҗәдә камил түгел дигән фикер тудыра. Викинг аппараты башкарган тестлар (фараз ителгән) тереклек формаларын үтергән булулары да мөмкин<ref name=physorg070107 />. ''Феникс Марс'' иңмә космик аппараты Марс туфрагының [[селте]]ле [[pH]]ка ия булуын һәм аның составындә магний, натрий, калий һәм хлор бар икәнен күрсәтте<ref name=nutrient />. Бу матдәләр тереклек булсын өчен җитәрлек була ала, әмма тереклек булган очракта да организмнар исән калсын өчен аларның Марста кискен булган ультрафиолет нурланыштан сакланган булулары кирәк<ref name="UV" />. EETA79001 исемле Марс метероитына күптән түгел ясалган анализ миллионда 0,6 кисәкчә ClO<sub>4</sub><sup>−</sup>, миллионда 1,4 кисәкчә ClO<sub>3</sub><sup>−</sup> һәм миллионда 16 кисәкчә күләмендә NO<sub>3</sub><sup>−</sup> тапты. Барысының да чыганагы Марс булырга тиеш. ClO<sub>3</sub><sup>−</sup> матдәсе табылу ClO<sub>2</sub><sup>−</sup> яки ClO кебек хлорның ультрафиолет нурлар тәэсирендә оксидлашуы һәм ClO<sub>4</sub><sup>−</sup>ның рентген нурлары тәэсирендә радиолизлануы нәтиҗәсендә хасил булучы, югары дәрәҗәдә оксидлашучы оксихлоринларга ишарә итә. Бәс, Марста бик чыдам һәм/яки яхшы сакланган (җир асты) организмнарының гына исән калуы мөмкин<ref>{{cite journal | last1 = Kounaves | first1 = S. P. | display-authors = etal | year = 2014 | title = Evidence of martian perchlorate, chlorate, and nitrate in Mars meteorite EETA79001: implications for oxidants and organics | url = | journal = Icarus | volume = 229 | issue = | pages = 206–213 | doi = 10.1016/j.icarus.2013.11.012 | bibcode=2014Icar..229..206K}}</ref>. Phoenix лэндерындагы ''Wet chemistry lab'' исемле (якынча: "су белән бәйле химия лабораториясе") җиһаз ярдәмендә [[2014 ел]]да башкарылган анализ Марс туфрагындагы Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> матдәсенең сыек су белән бернинди бәйләнешкә кермәгәнлеген күрсәтте (моның 600 миллион ел буена шулай булганлыгы мөмкин). Әгәр дә әлеге матдә су белән бәйләнешкә кергән булса иде, суда бик яхшы эрүчән Ca(ClO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> нибары CaSO4 матдәсен хасил итәр иде (ә андый матдә табылмый). Димәк, Марста тирәлек бик коры булырга тиеш, ул тирәлектә су я бөтенләй юк, я бик аз күләмдә<ref>{{cite journal |last1=Kounaves |first1=S. P. |display-authors=etal |year=2014 |title=, Identification of the perchlorate parent salts at the Phoenix Mars landing site and implications |url= |journal=Icarus |volume=232 |issue= |pages=226–231 |doi=10.1016/j.icarus.2014.01.016 |bibcode=2014Icar..232..226K}}</ref>.

Кайбер галимнәр тарафыннан, [[Allan Hills 84001|ALH84001]] [[метеорит]]ында (ул метеоритның чыганагы Марс дип уйланыла) табылган углерод глобулалары әлеге метеорит Марска 15 миллион ел элек башка метеорлар сугылу аркасында Марстан аерылган вакыттан калган, хәзер күмергә әйләнгән микроб калдыклары дигән гипотеза тәкъдим ителә. Әмма бу гипотезага шикләнеп караучы галимнәр дә күп, һәм метеориттагы формаларның чыганагы тулысынча гайре органик табигатьле диюче икенче бер фикер тәкъдим ителә<ref name=am89 />.

Марс [[орбитер]]лары тарафыннан [[формальдегид]] һәм [[метан]]ның кечкенә микъдары табылу "Марста тереклек бар" дигән тезис өчен аргумент буларак кулланыла. Сәбәбе — даими чыганаклары булмаса, ул ике [[кушма матдә]] Марс атмосферасында бик тиз таркалыр иде<ref name=icarus172 /><ref name="form" />. Шулай да, әлеге матдәләр вулкан эшчәнлеге я [[серпентинлашу]] кебек башка геологик процесслар нәтиҗәсендә дә хасил була ала<ref name="olivine" />.

Марстагы бәрмә кратерлар өстендә [[импактит]]лар табыла (планетага метеор бәрелү нәтиҗәсендә барлыкка килүче таш төре). Җир өстендәге импактитларның тереклек эзләрен саклаулары күзәтелә<ref name="brown20140418">{{cite news |url=https://news.brown.edu/articles/2014/04/impactglass |title=Impact glass stores biodata for millions of years |publisher=Brown University |first=Mark |last=Nickel |date=April 18, 2014 |accessdate=June 9, 2015}}</ref><ref name="Schultz2014">{{cite journal |title=Preserved flora and organics in impact melt breccias |journal=[[Geology (journal)|Geology]] |first1=P. H. |last1=Schultz |first2=R. Scott |last2=Harris |first3=S. J. |last3=Clemett |first4=K. L. |last4=Thomas-Keprta |first5=M. |last5=Zárate |volume=42 |issue=6 |pages=515–518 |date=June 2014 |doi=10.1130/G35343.1 |bibcode=2014Geo....42..515S}}</ref>. Җирдәге кебек, Марстагы бәрмә кратерлардагы импактит пыяланың да тереклек эзләрен саклавы мөмкин (әгәр дә ул өлкәдә тереклек гомумән булган булса, билгеле)<ref name="nasapr20150608">{{cite press release |url=http://www.nasa.gov/press-release/nasa-spacecraft-detects-impact-glass-on-surface-of-mars |title=NASA Spacecraft Detects Impact Glass on Surface of Mars |publisher=NASA |first1=Dwayne |last1=Brown |first2=Guy |last2=Webster |first3=Kevin |last3=Stacey |date=June 8, 2015 |accessdate=June 9, 2015}}</ref><ref name="brown20150608">{{cite news |url=https://news.brown.edu/articles/2015/06/marsglass |title=Martian glass: Window into possible past life? |publisher=Brown University |first=Kevin |last=Stacey |date=June 8, 2015 |accessdate=June 9, 2015}}</ref><ref name="sciam20150612">{{cite news |url=http://www.scientificamerican.com/article/exotic-glass-could-help-unravel-mysteries-of-mars/ |title=Exotic Glass Could Help Unravel Mysteries of Mars |work=Scientific American |first=Maria |last=Temming |date=June 12, 2015 |accessdate=June 15, 2015}}</ref>.

[[2017 ел]]ның [[май]] аенда [[Көнбатыш Австралия]]нең [[Пилбара кратоны]] исемле өлкәсендә 3,48 миллиард еллык [[гейзерит]] ташы һәм аңа бәйле ташлар табыла (бу төр ташлар еш кына [[кайнар чыганак]]лар һәм [[гейзер]]лар тирәсендә очрый). Әлеге табылган ташлар эчендә Җир планетасының [[Тереклекнең эволюция тарихы#Коры җирнең колонизацияләнүе|коры җирендәге]] билгеле булган [[билгеле булган иң тәүге тереклек формалары|иң тәүге тереклек формалары]] саклана дигән фараз бар. Шулай була калса, әлеге табылдыклар Марста да тәүге тереклек галәмәтләрен кайдан эзләргә кирәк икәне хакында файдалы мәгълүмат бирә ала<ref name="PO-20170509">{{cite news |url=https://phys.org/news/2017-05-oldest-evidence-life-billion-year-old-australian.html |title=Oldest evidence of life on land found in 3.48-billion-year-old Australian rocks |work=[[Phys.org]] |date=May 9, 2017 |accessdate=May 13, 2017 }}</ref><ref name="NC-20170509">{{cite journal |last1=Djokic |first1=Tara |last2=Van Kranendonk |first2=Martin J. |last3=Campbell |first3=Kathleen A. |last4=Walter |first4=Malcolm R. |last5=Ward |first5=Colin R. |title=Earliest signs of life on land preserved in ca. 3.5 Ga hot spring deposits |journal=[[Nature Communications]] |volume=8 |at=15263 |date=May 9, 2017 |doi=10.1038/ncomms15263}}</ref>.