Кислоталар

Бор әчелеге

Әчелекләр^{[чыганагы?]} - сутуар катионын бирерлек химик кушылмалар (Брөнстед әчелекләре) яки электрон парны алырлык һәм ковалент бәйләнешне төзерлек кушылмалар (Льюис әчелекләре).

Хлоркүкерт әчелеге эремәсендә индикатор кагазе буяна

Көндәлек тормышта һәм техникада әчелекләр дип гадәттә нәкъ Брөнстед әчелекләре йөртәләр, алар су эремәләрендә H₃O⁺ гидроксоний ионнары артыгын булдыра. Әлеге ионнар булуы сәбәпле әчелекләр эремәләренең тәме әче була, индикаторларның төсләре үзгәрә һәм югары концентрациясендә әчелек зыян китерә ала.

Әчелекләрнең сутуар хәрәкәтчән атомнары металл атомнарына алмаштырыла ала һәм тозларны булдыра, әлеге тозларда металл катионнары һәм әчелек калдыгы бар.

Әчелекләр төрләре

Формаль үзлекләре буенча әчелекләр түбәндәгечә бүленә:

• уттуарсыз (HCl, H₂S, HCN);
• уттуарлы (HNO₃, H₂SO₄).

• Сутуар әче атомнары саны буенча:

• бернигезле (HNO₃);
• икенигезле (H₂SeO₄);
• өчнигезле (H₃PO₄, H₃BO₃);
• күпнигезле.

• Көч буенча
  • Көчле - тулысынча диссоцияләнә диярлек, диссоциация константасы 1×10⁻³ зуррак (HNO₃);
  • Зәгыйфь — диссоциация константасы 1×10⁻³ ким (серкә әчелеге K_д= 1,7×10⁻⁵).
• Тотрыклылык буенча
  • Тотрыклы (H₂SO₄);
  • Тотрыксыз (H₂CO₃).
• Химик кушылмалар сыйныфлары буенча
  • Органик булмаган (HBr);
  • Органик (HCOOH,CH₃COOH);
• Тиз очып бетүчәнлек буенча:
  • Очучан (HNO₃,H₂S);
  • Очмаучы (H₂SO₄) ;
• Суда эрүчәнлеге буенча:
  • Эрүчән (H₂SO₄);
  • Эреми торган (H₂SiO₃);
• Металл атомнары саны буенча
  • Металл белән (HMnO₄, H₂TiO₃);
  • Металлсыз (HNO₃,

HCN).

Химик үзлекләре

• Төп оксидлар белән тәэсир итешкәндә тоз һәм су хасил була:

${\mathsf {CaO+2HCl\longrightarrow CaCl_{2}+H_{2}O}}$

• амфотер оксидлар белән тәэсир итешкәндә тоз һәм су хасил була:

${\mathsf {ZnO+2HNO_{3}\longrightarrow Zn(NO_{3})_{2}+H_{2}O}}$

• селтә белән тәэсир итешкәндә тоз һәм су хасил була: (нейтральләштерү реакциясе):

${\mathsf {NaOH+HCl\longrightarrow NaCl+H_{2}O}}$

• Эреми торган химик нигезләр белән тәэсир итешкәндә тоз һәм су хасил була, эрүчән әчелек өчен :

${\mathsf {Cu(OH)_{2}\downarrow +H_{2}SO_{4}\longrightarrow CuSO_{4}+2H_{2}O}}$

• Тозлар белән тәэсир итешкәндә, утырма яки газ хасил була:

${\mathsf {BaCl_{2}+H_{2}SO_{4}\longrightarrow BaSO_{4}\downarrow +2HCl\uparrow }}$

• Көчле әчелекләр зәгыйфь әчелекләрне тозлардан этеп чыгара:

${\mathsf {K_{3}PO_{4}+3HCl\longrightarrow 3KCl+H_{3}PO_{4}}}$

${\mathsf {Na_{2}CO_{3}+2HCl\longrightarrow 2NaCl+H_{2}O+CO_{2}\uparrow }}$

• Металларның активлыгы электрохимик рәтендә сутуарга кадәр торган металлар сутуарны әчелек эремәсеннән этеп чыгара (азот әчелеге HNO₃ һәм куертылган күкерт әчелегеннән H₂SO₄ кала), хасил булган тоз эрүчән булган очракта:

${\mathsf {Mg+2HCl\longrightarrow MgCl_{2}+H_{2}\uparrow }}$

${\mathsf {Mg+2H_{2}SO_{4}\longrightarrow MgSO_{4}+SO_{2}\uparrow +2H_{2}O}}$

• Органик әчелекләр өчен этерификация реакциясе бара : спиртлар белән тәэсир итешкәндә катлаулы эфирлар һәм су хасил була:

${\mathsf {R_{1}-COOH+R_{2}-OH\longrightarrow R_{1}-COO-R_{2}+H_{2}O}}$

мәсәлән:

${\mathsf {CH_{3}COOH+C_{2}H_{5}OH\longrightarrow CH_{3}COOC_{2}H_{5}+H_{2}O}}$

Әчелекләрне чыгару

• металл булмаган кушылма белән сутуар тәэсир итешкәндә:

${\mathsf {H_{2}+Cl_{2}\rightarrow 2HCl}}$

${\mathsf {H_{2}+S\rightarrow H_{2}S}}$

• Күкерт әчелеге белән каты тозлар тәэсир итешкәндә:

${\mathsf {2NaCl+H_{2}SO_{4}\rightarrow Na_{2}SO_{4}+2HCl}}$

${\mathsf {Na_{2}SO_{3}+H_{2}SO_{4}\rightarrow Na_{2}SO_{4}+SO_{2}+H_{2}O}}$

• Әчелекле оксидлар су белән тәэсир итешкәндә:

${\mathsf {P_{2}O_{5}+3H_{2}O\rightarrow 2H_{3}PO_{4}}}$

Әдәбият

• Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П. Органическая химия. — 3-е изд. — М: Бином. Лаборатория знаний, 2010. — Т. 1. — 567 с. — ISBN 978-5-94774-613-6.
• Шрайвер Д., Эткинс П. Неорганическая химия = Inorganic Chemistry / Пер. с англ. М. Г. Розовой, С. Я. Истомина, М. Е. Тамм, под ред. В. П. Зломанова. — М: Мир, 2004. — Т. 1. — 679 с. — ISBN 5-03-003628-8